Doktora tez abdolrahman d ej

IV. BÖLÜM 
RAN M NYATÜRÜNÜN SON PARLAK DEVR  
(SAFEVΠDÖNEM  1500- 1630) 
 
 
A- Safevî Dönemine Genel Bir Bakış: 
 
Gilan Şiilerinden olan  smail Erdebil sofilerinin başı Şeyh Safieddin Erdebili'ye 
bağlı bir inanca sahip olan Safevîlerin hakimiyeti, Akkoyunlu Uzun Hasan’ın torunu 
smail  tarafından  kurulmuştur.  Erdebil  sofilerinin  15.  yüzyılın  sonuna  kadar  o 
bölgede  etkisi  ve  rolü  büyük  olmuştur.  smail  onların  yardımı  ile  yeterince 
güçlenmiş  ve  1502'de  Kızılbaşların  Azerbaycan’da  Akkoyunlu  ordusunu  yenerek 
Türkmen  mparatorluğu'na  son  vermiştir.  Şah  smail,  Tebriz’i  başkent  yaparak 
Akkoyunlu  Yakup  Bey’in  atölyesinde  çalışan  sanatçıları  burada  çalıştırmaya 
başlatmıştır.  Bu  dönemde  Şah  smail’in  emri  ile  Akkoyunlu  döneminde  Derviş 
Muhammad ve Şeyhi tarafından başlanan Hamse-i Nizami (1475- 1481 ) nüshasına     
(  TSMK,  H.  762)  11  yeni  minyatür  eklenmiştir.  Bu  yeni  minyatürlerde  Türkmen 
üslubunun  etkileri  vardır.  Ancak  erkeklerin  başındaki  Safevî  sarıkları  önceki 
minyatürlerden  kolaylıkla  ayrıt  edilmelerini  sağlar.  Bu  sarık  tipi  adını  Safevîlerin 
önemli lideri Haydar'dan almıştır ve Tac-ı Haydarî olarak bilinmektedir. Safevîlerin 
giydikleri  bu  sarık,  ortası  uzun  baston  şeklinde  uzayan  bir  kep  ile  onun  etrafında 
dolanan  12  kıvrımlı  bir  başlıktan  oluşur  ve  şiî  inancının  12  imamını  temsil  eder. 
Safevî minyatürlerinde bu tip sarıkların görünmesi, eserlerin tarihlendirilmesinde de 
önemli rol oynar.
172
 
1514’te Osmanlı ve Safevî ordusu arasında çıkan savaşta Çaldıran’da Osmanlılar 
Safevîleri  yenmişlerdir.  Zafer  kazanan  Osmanlılar  bu  savaştan  sonra  Tebriz’e 
girerek  çok  sayıda  tasvirli  kitap  ve  sanatçıları  alarak  Osmanlı  ülkesine 
götürmüşlerdir. 
 
                                                 
172
 G.  nal, a. g. e., s. 159. 

 
 
90
 
 
 
1) Rüstem Uyurken Rahş  le Aslan’ın Mücadelesi: 
 Şah  smail döneminde bazı resimli Şehnâmelerin hazırlanmış olduğu günümüze 
ulaşan  eserlerden  anlaşılmaktadır.  Bunların  minyatürlerinde  Türkmen  üslubunun 
etkileri  sürse  de  figürlerin  başlarındaki  sarıklar  Tac-ı  Haydari  denilen  tiptedir.  Bu 
döneme ait, yok olmuş  bir Şehnâme’den çıkma güzel minyatürlerden biri “Rüstem 
uyurken  Rahş  ile  aslan’ın  mücadelesi”  (Res.65)
173
  adı  ile  tanınmaktadır  (Londra, 
British  Museum,  1948,  12.11.023).  Şehnâme  metnine  göre  ran  Şahı  Keykavus 
Mazenderan  Şahı’nın  eline  esir  düşünce,  Rüstem’in  onu  kurtarabilmesi  için  Haft 
Han’dan  (Yedi  menzilden)  geçmesi  gerekir.  Bu  minyatür,  ilk  menzili  tasvir 
etmektedir.  Bu  menzilde  bir  aslan  bulunmaktadır.  Rüstem  bir  yaban  eşeği  avlayıp 
yedikten sonra ormanda uyur. O uyurken orada yaşayan aslan gelip Rüstem’i görür. 
Aslan  önce  Rüstem’e  saldırmayı  düşünür.  Ancak  daha  sonra  bu  at  işe  karışmasın 
diye önce ata saldırmayı tercih eder. Rahş, bir  çok savaşa tanık bir at olduğu için 
aslanla  savaşır.  ki  ayak  üstüne  yükselip,  aslanın  kafasına  vurarak  onu  helak  eder. 
Rahş  kendine  güvendiği  için  Rüstem’i  uyandırmaz.  Rüstem  kalktığında  aslanın 
cesedini  görerek  hayret  eder.  Rahş’a  şöyle  bir  serzenişte  bulunur:  Neden  beni 
uyandırmadın? Eğer o aslan sana bir şeyler yapsaydı ben bu ağır savaş malzemeleri 
ile nasıl Mazenderan’a ulaşabilirdim?
174
 
Bu minyatürle ilgili Ruin Pakbaz şöyle düşünmektedir: 
 “Fırçadaki  incelik,  renk  zenginliği,  sahnenin  güzel  tecessüm  edilmesi  onun 
ressamının maharetini göstermektedir. Bu tasvirin ressamı Akkoyunlu Türkmen Sarayı 
atölyesinde çalışan Sultan Muhammed’den başkası olamaz.”
175
  
Bu kanıyı başka araştırmacılar da paylaşmaktadır
176
. Rüyamsı bir doğayı gösteren 
tasvirde,  Şehnâme'nin baş kahramanı orta-sağda uyur. Ön planda ise aslan Rüstem’in 
atı Rahş ile mücadele ederken resmedilmiştir. 
 
 
Bitkiler  ve  karışık  kayalıklar,  parlak  renkler  ve  güçlü  ritm  ve  çelişkili 
kompozisyon    vb.  tamamı  Türkmen  üslubunun  özelliklerini  taşımaktadır.  Rüstem’in 
                                                 
173
 Ernst Kühnel
, a.g.e, Resim 49.
 
174
 Bkz. Abulkasim Firdevsi, Şehnâme-i Firdevsi, Cilt I, s. 256. 
175
 
Ruin Pakbaz, a.g.e , s. 86
 
176
 Eleanor Sims, Peerless Images, Persian Painting and His Sources, New Haven- London, 2002, s. 
164. 

 
 
91
 
 
 
geometrik  bezemeli  halının  yüzünde  durağan  bir  şekilde  resmedilmesi,  orman  ve 
Rahş,  aslan’ın  canlılığına  karşı  gelmektedir.  Rahş  ve  aslanın  mücadelesi  ile  tasvirin 
sol  tarafındaki    yılanın    kuş  yuvalarına  saldırmasında  manevi  bir  bağlantı  vardır. 
Türkmen minyatürlerinde olduğu gibi, bu minyatürde de mekanlar arasındaki ilişkiye 
duyguların  yansıtılmasından  daha  çok  önem  verilmiştir.  Rahş  ve  aslanın  savaşına 
doğal  güçler  hükmetmektedir.  nsansa  Rüstem  kalıbında,  altında  serilen  geometrik 
halının üstünde, çelişkili doğal ve hareketli mekâna karşı durmaktadır.
177
 
 
Erken Safevî dönemi minyatürlerinden olan bu sahnede yeni bir mücadele tarzının 
tasvir  edildiği görülmektedir.  Bu mücadele tarzı,  hayvan  ile  hayvan  savaşıdır.  Aslan 
ile at ve bunların yanı sıra yılanın kuşlara saldırması da bu türdeki mücadelelerdendir. 
Bu  sahnede  insan  bir  kenara  bırakılmıştır.  Tabiattaki  hayvanların  birbirine  açtıkları 
savaş canlandırılmaya çalışılmıştır. Hareketli ağaçlar ve bitkiler ise bu savaş havasını 
güçlendirici öğelerdir.  
 
2) Timur’la Mısır Şahının savaşı: 
Safevî  döneminin  başlarında  Tebriz’deki  birçok  ressam  Türkmen  üslubunda 
çalışmayı  sürdürmüşlerdir.  Sultan  Muhammed  bu  sanatçılardan  biridir. Bu  dönemde 
yapılan bazı eserler Tebriz üslubundan farklılık gösterirler. O eserlerin en görkemlisi, 
bir  Zafernâme  nüshasıdır.  Bu  nüshanın  sonunda  müzehhibi  Mir  Azod,  ressamı  ise 
Bihzad  olarak  kaydedilmiştir.  Ancak  eserin  ressamının  Bihzad  olduğunda  şüphe 
vardır. Kıvrık bulutlar ve tepeler ve doğa ile birleşen kalabalık rüyamsı sahneler, bu 
resimleri Bihzad’ın işlerinden ayırmaktadır.
178
 
 
 Bu  esere  ait  olan  Timur’la  Mısır  Şah’ının  savaşını  gösteren  bir  minyatür
 
(
Res.66)
179
 
  Timur’un  savaşlarından  birini  güzel  bir  tarzda  tasvir  etmektedir. 
Timur’un  Mısır  şahı  ile  savaşını  konu  alan  bu  resim  karmakarışık  bir  savaşı 
göstermekte  olup,  iki  ordunun  birbirine  girmesini  ve  savaşın  bütün  acımasızlığını 
                                                 
177
 
Bkz.
 Sheila R.Canby ,a.g.e, s.79.
 
 
178
 Ruyin Pakbaz, a. g. e., s.93. 
179
 a.g.e, s.96. 

 
 
92
 
 
 
yansıtmaktadır,  Timur’un  ordusu  soldan  sağa  saldırarak  düşmanlarına  galip 
gelmektedirler.  Timur’un  bizzat  resmin  ortasında,  kırmızı  zırhlı,  uzun  mızrakla 
düşmana saldırmaktadır. Bayrak bayrak karşısında, yaycı yaycı karşısında, borazancı 
borazancı  karşısında  simetrik  bir  kompozisyon  oluşturmaktadır.  Ressam  gerçek  bir 
savaşı  incelikleri  ile  göstermeye  çalışsa  bile  Osmanlı  minyatürü  gibi  tam  gerçeği 
yansıtmaya  meraklı  gözükmemektedir.  Renk  karışım  ve  güzelliği  bazı  yerlerde 
gerçekten önde gelmektedir. Resimde Timur ve onun önünden kaçmakta olan mavi 
zırhlı  Mısır  şahından  başkasını  tanımak  olanaksızdır.  ki  ordunun  belli  renkli  zırhı 
yoktur  ve  ressam  değişik  renkleri  ahenk  ve  güzelliği  sağlamak  için  kullanmıştır. 
Sünger  dağlar,  taşlar  ve  kuşlar  gibi  resimlenen  bulutlar  halen  rüyamsı  resimlerin 
etkisi  altındadır.  Aslında  bu  eserde  ressam  gerçek  bir  savaşı  genel  surette  anlattığı 
halde  ran  minyatürünün  rüyamsı  güzelliği  ve  üstatça  renk  karışımını  göz  ardı 
etmemiştir. 
 
B- Şah Tahmasp Döneminde Minyatür: 
 
Ş
ah  smail’in  oğlu,  Şah  Tahmasp  1514  de  dünyaya  gelmiştir.  2  yaşındayken 
Herat’a  emir  olarak  gönderilen  Tahmasp  Sultan  Hüseyn  Baykara’nın  çevresindeki 
kültür  ortamında  yetişmiş,  orada  öğrenim  görmüş,  hat  ve  resim  sanatına  merak 
sarmıştır.  Bu  sebeple  Şah  Tahmasp  döneminde  minyatür  sanatı  büyük  gelişmeler 
kaydetmiştir.  Şah  smail  döneminde  minyatür  sanatı  doğal  gelişimini  sürdürmüştür. 
Stuart  Cary  Welch’e  göre  Safevî  dönemi  resim  sanatında  birbirine  benzemeyen  iki 
geleneği  bir  arada  görmek  mümkündür.  Bunlardan  biri  doğu  bölgesinden,  Timurlü 
emiri  olan  Sultan  Hüseyin  Baykara'nın  Herat’taki  sarayından  çıkmış,  öbürü  ran’ın 
Güney doğusunda Akkoyunlu Türkmenlerinin başkenti olan Tebriz’den gelmiştir.
180
 
Ş
ah  Tahmasp  döneminde  hazırlanan  en  önemli  eser  onun  adına  ithaf  taşıyan 
Ş
ehnâme-i  Tahmasp’dır. 
Eserde  Firdevsî  Şehnâmesi  konularını  canlandıran  çok 
sayıda  sahnesi  vardır.  Tahmasp  dönemindeki  diğer  çalışmalar  arasında  Hamse-i 
                                                 
180
 
Stuart  Cary Welch , A Kings Book of Kings, The  Shah-nameh of Shah Tahmasp, New York, The 
Metropolitan Museum of Art, 1972, s 33.
 

 
 
93
 
 
 
Nizami  ve  Haft  Evreng’i  saymak  mümkündür.  Sultan  Muhammed,  Mir  Seyyid  Ali, 
Mir Seyyid Musavver gibi sanatçılar o dönemin ünlü ressamlarıdır.   
1548 yılında Osmanlıların saldırısı korkusu sebebiyle başkent Tebriz’den Kazvin’e 
taşınmıştır. 
Ş
ah  Tahmasp  giderek  dini  inançlardan  dolayı  resim  sanatını  desteklemediği  gibi, 
minyatür  sanatı  ile  sanatçılarına  yaptığı  yardımı  kesmiştir.  Bu  durumda  Sultan 
Muhammed bile yavaş-yavaş resim yapmayı bırakmıştır. Mir Musavver, Mir Seyyid 
Ali,  Abdül-Samad  gibi  ressamlar  da  Hindistan’a  Babürlü  hükümdarlarının  yanına 
giderek çalışmalarına devam etmişlerdir. 
 
1) Tahmasp Şehnâmesi: 
Ş
ah Tahmasp’ın yaptırdığı ilk büyük eser Şehnâme-i Tahmasp’tır. 380 sayfa olan 
bu  Şehnâme,  258  minyatürlü  olarak  hazırlanmıştır.    Eski  sahibinin  adıyla  Houghton 
Ş
ehnâmesi  olarak  da  tanınan  bu  Şehnâme'nin  resimlenmesinde  birkaç  ressam 
çalışmıştır.  Bu  sanatçıların  başında  dönemin  ünlü  ressamı  Sultan  Muhammed 
gelmektedir. 
Tahmasp  Şehnâmesi’nde  Şehnâme’deki  değişik  hikâyeler  görkemli  minyatürlerle 
canlandırılmıştır.  Burada  bu  minyatürlerden  birkaçı  açıklanarak,    gözden 
geçirilecektir. 
 
a) Tahmuras’ın Devleri Yenmesi: 
Tahmuras,  ran’ın  ilk  efsanevi  şahlarındandır.  O  tahta  çıktıktan  sonra  bütün 
mubedleri ( Din ve devlet adamları)  toplayarak dünyayı devlerin elinden kurtarmaya, 
ülkenin huzur ve saadetini ortaya çıkarmaya karar verdiğini açıklar. Ondan sonra en 
hızlı  olan  atı  seçip  adamları  ile  yola  çıkıp  devlere  saldırır,  gürzü  onların  başlarına 
indirip,  adamları  ile  birlikte  devleri  darmadağan  eder.  Tahmuras  devlerden  ikisini 
efsun  ile  bağlar,  birçoğunu  gürz  ile  helak  eder  ve  bir  çoğunu  esir  ederek  götürür. 
Devler  Tahmuras’a  yalvararak  onları  öldürmezse  ona  kayıp  bilimleri  ve  yazmayı 
öğretebileceklerini söylerler. Tahmuras devleri öldürmekten vazgeçer. Devler şah ile 
anlaşarak ona yazmayı ve kayıp bilimleri öğretirler. 
181
 
                                                 
181
 Bkz. Abulkasim Firdevsi, Şehnâme-i Firdevsi, Cilt I, s.22- 24. 

 
 
94
 
 
 
Eserdeki  bir  minyatür  (Res.67)
182
  şahın  adamları  ile  devlere  saldırdığı  sahneyi 
canlandırmaktadır.  Tahmuras  ortada  siyah  atın  üzerindedir  ve  elindeki  gürz  ile 
devlerin  başı  olan  siyah  devin  kafasına  vurmaktadır.  Solda  teslim  olan  devler  sağda 
ise  şahın  adamları  huzurla  olayı  seyretmektedir.  Şahın  adamları  bir  yay  çizecek 
ş
eklinde  dizilmiştir,  gerçeğin  tam  tersine  sahneden  uzaklaşarak  büyümektedirler.  Bu 
durum ters perspektif görüntüsü yaratmaktadır. Arka plandaki sünger kayalar ve Çin 
tarzındaki  bulutlar,  Türkmen  üslubunun  fantastik  biçimleriyle  biçimlendirilmiştir. 
Ressam  değişik  parlak  renkleri  iyi  surette  kullanmıştır.  Arka  plandaki  kuşlar, 
ceylanlar,  ve  elvan  çiçeklerle  dolu  doğayı  başarıyla  yansıtmıştır.  nsanların 
resmedilmesinde kullanılan yumuşak ince çizgilerle minyatürdeki zarif görünüm daha 
da artmıştır. 
 
b) Rüstem’in Cadıyı Öldürmesi:  
Ş
ehnâme'deki  Rüstem’in  yedi  menzili  adlı  hikâyenin  dördüncü  aşamasında, 
Rüstem  atı  Rahş’e  binip  Mazenderan  çölünden  geçerken  güzel  bir  sahneye    rastlar. 
Çeşme, su, ağaç, bitkiler, piyale içinde güvercin kanı gibi içki, kuş kebabı, ekmek, tuz 
ve  istediği  her  şey  buradadır.  Rüstem  onları  görüp  attan  iner.  Ama  orada  bulunan 
devleri görmez. Devler onun sesini duyup gözden kaybolurlar. Rüstem yemek yemeye 
ve içki içmeye başlar. Gözü kadehin yanındaki tambura ilişir. Rüstem saz çalıp şarkı 
söylerken,  aslan,  kaplan,  devler  ve  bütün  düşmanlara  meydan  okur.  Bir  cadı  onun 
ş
arkısını  duyar.  Cadı  kendisini  bahar  gibi  güzelleştirerek  hoş  kokularla  Rüstem’in 
yanına  varır.  Rüstem  Mazenderan  çölünde  mey  ve  dilber  bulunmasına  hayret  edip 
Tanrı’ya şükür etmeye başlar. Tanrı'nın ismi geldiğinde cadının yüzünün rengi değişir. 
Rüstem  sürekli  Tanrı  adını  dile  getirince,  cadı  buna  dayanamayıp  dış  görünüşünü 
değiştirip  oradan  kaçar.  Rüstem  hemen  kement  atarak  onu  yakalar.  Rüstem  onun 
gerçek yüzünü göstermesini emreder. Bir çirkin yaşlı cadı ortaya çıkar. Rüstem cadıyı 
kılıçla vurup ikiye böler. Böylece cadıların hepsinin yüreğini korku sarar. 
Eserdeki  bir  diğer  minyatür  (Res.68)
183
 
Rüstem'in  cadıyı  yakalayıp,  kılıçla  onu 
ikiye böldüğü sahneyi tasvir etmektedir. Ön kısımda içki kadehi ve mat renkli küçük 
çeşme  gözükmektedir.  Ressam  doğadan  ziyada  mücadeleye  ve  karakterlere  önem 
                                                 
182
 a. g.e., s.96, Resim 23. 
183
 a.g.e., s149, Resim 120. 

 
 
95
 
 
 
vermiştir.  Bu,  Tahmasp  Şehnâmesi’nin  belli  özelliklerinden  biri  olarak  önceki 
eserlerde  görülen  doğa  tasvirlerinden  farklı  bir  görünüm  yaratmıştır.  Ön  plandaki 
orman  gerçekte  çok  büyük  ve  geniş  olsa  da  ufacık  bir  şekilde  resmedilmiştir.  Buna 
karşılık  Rüstem,  Cadı  ve  Rüstem’in  atı  ortada  oldukça  büyük  ve  net  olarak 
gösterilmiştir. Arka planda Rüstem’den saklanan devler görülmektedir.   
 
c) Karan’ın Barman’ı Öldürmesi:  
Ş
ehnâme’nin  ağırlıklı  konusu  ranlılar  ve  Turanlıların  savaşıdır.  Bu  savaş  bir 
gelenek halinde eskilerden gelmiş ve kuşaktan kuşağa geçmiştir. Bu süreçte pek çok 
pehlivanlar  ölmüş  ve  çok  trajik  olaylar  yaşanmıştır.  Şehnâme’de  Turanlıların  büyük 
efsanevi  kahramanı  Efrasiyab  en  fazla  rol  alan  karakterlerdendir.  O  ranlıların  eski 
ş
ahı Peşeng’in oğludur. 
  ranlı  pehlivanlarından Menuçehr  ve  Sam  bir  kadının eli  ile  zehirlendikten  sonra 
Efrasiyab güçlü bir orduyu Seyhun deryasının ötesine geçirir. Menuçehr’in oğlu, Şah 
Novzer,  ran savaşçılarını toplayarak ülkeyi savunmak için hareket eder. Pehlivanların 
karşılaşma  ve  dövüşmeleri  esnasında  Turan  hükümdarının  kuzeni  olan  Barman  adlı 
çılgın  genç  mücadele  için  meydana  çıkar.  ranlı  serdarlardan  olan  Karan,  kendisinin 
Barman’la  savaşmaya  hazır  olduğunu  bildirir.  Onun  kardeşi  olan  yaşlı  Kubat 
kendisinin  savaşması  için  izin  ister  ve  meydana  çıkar.  Ama  yaşlı  pehlivan  çılgın 
gencin  mızrağından  kurtulamaz  ve  yaralanıp  attan  yere  düşer.  Turanlılar  üç 
mücadeleyi  kazandıktan  soara,  Kubat’ın  kardeşi  Karman,  Barman  ile  dövüşmeye  ve 
kardeşinin intikamını almaya karar verir ve onunla karşı karşıya gelir. Barman’ı aynı 
kendi  Kubat’ı  öldürdüğü  gibi  mızrakla  helak  eder.  Ondan  sonra  Şah  Novzer  Turan 
ordusuna galip gelir.
184
  
Bir  başka  minyatür  (Res.69)
185
  Karan’ın  Barman’ı  öldürdüğü  sahneyi 
canlandırmaktadır.  Ön  kısımda  kırmızı  zırhlı  Karan  mızrakla  mavi  zırhlı  Barman’ı 
attan  düşürerek,  öldürmek  üzeredir.    Ressam  hareketli  bir  savaşı  göstererek  savaşa 
daha  fazla  önem  vermiştir.  ran  savaşçıları  soldan  sağa  saldırmaktadır.  Barman’ın 
ötesinde  üç  atlı  Turanlı  kaçarken  resmedilmiştir.  Turanlılar  tarafında  bazı  savaşçılar 
                                                 
184
 Bkz. Abulkasim Firdevsi, Şehnâme-i Firdevsi, Cilt III, Tahran, Şireket-i Sehami-i Kitapha-i Cibi, 
1353 h, s. 287- 300. 
185
  a.g.e., s.136, Resim 102. 

 
 
96
 
 
 
atlarının  arkasını  saldırganlara  bırakıp  kaçarken,  birçoğu  da  ok  ve  yayla  savunmaya 
hazır durumda gözükmektedir. Ressam aynı zamanda simetrik bir düzen ve iç denge 
kurmaya  çalışmıştır.  Minyatürün  üst  bölümü  yukarıya  doğru  uzamış,  ranlıların 
bayrakları  cedvelin  dışına  taşımıştır.  Bunun  karşısında  minyatürün  üste  doğru  bir 
çıkıntı  yaptığı  görülmektedir.  O  kısıma  hikâyenin  metni  yazılmıştır.  Ordunun  ordu 
karşısında durduğu gibi, üst kısımda deve karşısında devenin durması dikkat çekcidir. 
Doğa unsurları halen eserde gözükse bile, önceki çalışmalarda olduğu gibi minyatürde 
ağırlıklı değildir. Ressam asıl alanı savaş sahnesine sağlamakla doğa unsurlarını sahne 
içinde dağıtmış ve hatta onları üst ve alt kısımda yazıların arkasına saklamıştır. Mavi 
renk  değişik  tonajlarda  bütün  zemini  kaplamış  ve  sahnenin  yerli  yerinde  kullanılan 
beyaz  renk,  esere  ritim  vererek,    hareketliliği  daha  da  arttırmıştır.  Soldaki  ran 
askerlerinin başında hem miğfer hem de Safevî dönemine ait olan kırmızı uçlu sarıklar 
bulunmaktadır.  Turanlıların  başında  ise  siyah  bağlı  külah  ve  kahverengi  miğfer 
bulunmaktadır. 
 “Korkutucu  tarzda  resimlenen  bu  mücadele  sahnesi,  Sultan  Muhammed’e 
maledilen minyatürlerin sonucusudur.  Minyatürlerin  renklendirilmesinde Mir  Seyyid 
Ali  adında  zamanın  ikinci  ressamı  tanınmakta  olan  genç  bir  ressamın  da  katkıda 
bulunduğu düşünülmektedir. Bu ressamın kendine özgü tarzı, bazı çehrelerde, bazı at 
ve  giysi  süslemelerinde  bile  seçilmektedir.  Sultan  Muhammed  değişmeyecek  diri 
karakterleri  sunduğu  halde,  bu  genç  ve  aynı  zamanda  parlak  ressam,  güzel  hayalli 
sanatçı,  insanlar  ve  havyaları  bile  rüyamsı  bir  tarzda  resmetmiştir.  Sonraları  Mir 
Seyyid Ali Hindistan’a giderek orada Babürlü ekolunun meşhur ressamı olmuştur.”
186
 
 
2) Hamse-i  Nizamî:  
14.yüzyıldan  itibaren  ran'da  hüküm  süren  hanedanların  hamiliğinde  resimli 
nüshaları  hazırlanan  bir  diğer  eser  Nizami  Hamsesi'dir.  1450  yıl  civarına 
tarihlendirilen  bir  Nizami    Hamsesi    nüshasında  Sultan  Muhammed’e  atfedilen 
minyatürler  vardır.  Bunlar  sanatçının  Tahmasp  Şehnâmesi'ndeki  çalışmalarının 
devamı ve gelişmiş tarzı olarak tanımlanmaktadır.  
                                                 
186
 a.g.e., s.136 

 
 
97
 
 
 
Hamse-i  Nizamî  hikâyelerine  göre  yapılan  savaşı  gösteren  minyatürler  de  vardır. 
Eserde  Behram  Çubin  ile  Hüsrev  Pervin'in  savaşını  canlandıran  (Res.75)
187
  Nizami, 
Hamse’sinin  Husrev  ve  Şirin  mesnevisinde  yer  almaktadır.  Bu  tasvirin  ressamı 
karmaşık  bir  sahneyi  göstermekle,  gerçek  bir  savaş  sahnesini  göz  önüne  getirmeye 
çalışmaktadır.  Yayla  ok  atanlar,  kılıçla  saldıranlar,  mızrağı  düşman  vücuduna  vuran 
savaşçılar v.b. sahneyi doldurmuştur. Ressam zemini beyaza boyamıştır. Bu dönemde 
beyaz rengin sevilerek kullanıldığı dönemin  başka tasvirlerinden de anlaşılmaktadır. 
Bunlardan biri Utaybe ve Rayya (Res.76)
188
 konulu tasvirdir. Beyaz zemin diğer açık 
renklerle  uyum  içindedir.  Bu  resimde  doğanın  kapladığı  alan  sınırlıdır.  Sahnenin 
bütünü  savaş  ve  mücadele  ayrılmıştır,  aynı  zamanda  doğa  unsurları  da  tamamen 
terkedilmemiş, arka planda az da olsa gök ve tepeye yer ayrılmıştır. 
 
3) Heft Evreng: 
Bu  senelerde1556-1557  yıllarında  Şah  Tahmasb’ın  yeğeni  ve  damadı  brahim 
Mirza Horasan valiliğine atanmıştır. Bu genç şehzade Meşhed’de bir atölye kurmuş, 
Horasanlı  sanatçıların  dışında  Tebriz ekolunun  birkaç  üstadını  da  buraya  getirmiştir. 
Bu atölyede hazırlanan en önemli tasvirli eser Cami’nin Haft Evreng’i dir. Bu kitabın 
tamamlanması 1556-65 yılları arasında gerçekleşmiştir. 
Bu  kitabın tasvirleri değişik ressamlar tarafından yapılmıştır. Bunlar I. Stchoukine 
ve    Stuart  Cary  Welch  tarafından;  Mirza  Ali,  Muzaffer  Ali,  Aga  Mirek  ve  Şeyh 
Muhammed gibi sanatçılara atfedilmiştir
189
.  
Bazı  resimler  tarz  açısından  Tebriz  ekoluna  çok  yakın  gözükmekte,  bazılarında 
Tebriz tarzının eski Horasan geleneğiyle karıştığı belirlenmektedir, figürlerin ince ve 
zarif tipleri Safevi Kazvin üslubunun özelliğini yansıtmaktadır.
190
 
 
 
 
                                                 
187
 Servet Okaşe , Mevsuata e’t-Tasvir el- slami, Res.300; B. Gray, aç g. e., s. 134. 
188
 
Ruin Pakbaz, a.g.e., s 108, Res.16.
 
189
 Bu eserin minyatürlerinin ayrıntılı değerlendirilmesi için bkz. Marianna Shreve Simpson, Sultan 
brahim Mirza's Haft Avrang, A Princely Manuscript From Sixteenth- Century Iran
, Washington, 
1997. 
190
 a.g.e., s 93-94.
 

 
 
98
 
 
 
a) Utaybe ve Rayya: 
Bu  minyatür  (Res.76)  1556-1565  yılları  arasında  Horasan’ın  Meşhed  kentinde 
yapılmıştır  ve  Utaybe  ve  Rayya’nın  öldürülmesini  tasvir  etmektedir.  Bu  minyatür 
Utaybe  ve  Rayya  hikâyesinde  anlatılmaktadır.  Utaybe  ve  Rayya  hikâyesi  Timurlu 
döneminin  büyük  şairi  Abdurrahman  Cami’nin  Haft  Evreng  adlı  eserinin  ilk 
mesnevisi  olan  Silsiletü’z-zeheb’de  bulunur.  Bu  hikâyeye  göre  Arapların  Ensar 
kabilesinden olan Utaybe adlı bir genç Benisalime kabilesinde, Rayya adlı bir kıza ilk 
görüşte  aşık  olur.  Utaybe  o  kızı  sadece  bir  grup  genç  kız  arasında  gördüğü  ve 
tanıyamadığı  için,  onu  çok  aradığı  halde  bulamaz.  Onu  bulma  umudu  kesildikten 
sonra,  bir  mescitte  oturup  ağlar  ve  Tanrı’dan  yardım  diler.  O  esnada  Arapların  en 
zengin  adamı  olan  Mutemir,  onun  sesini  ve  söylediklerini  duyarak  ona  yardım 
edeceğine söz verir. Birlikte Rayya’yı bulurlar,  Utaybe bir kere Rayya ile görüşür ve 
iki  genç  birbirilerini  severler.  Ondan  sonra  Motimer  ve  Utaybe  kızın  evini  bularak 
babasından istemeye giderler. Kızın babası Utaybe ayrı bir kabileden olduğu için ona 
çok öfkelenir ama Mutemir’e saygısı yüzünden bir şey diyemez ve kızıma soracağım 
diye cevap verir. Baba kızının yanına gidip nasıl olup yabancı birine kendini gösterip 
tanıttığına  kızar.  Kız  Utaybe’nin  kendisine  aşık  olduğunu  ve  asla  ondan 
vazgeçmeyeceğini  bildiğinden,  babasına  iyi  bir  teklifte  bulunur  ve    “Sen  gerçekten 
beni  onlara  vermeyeceksen  çok  başlık  parası  ister,  onlar  kendileri  vazgeçerler”  der. 
Baba  o  sözü  mantıklı  bularak  kızını istemeye  gelenlere  çok  yüksek  bir  başlık parası 
isteğinde bulunur. 1000 miskal zer, 10000 dirhemlik net altın v.s ister. Mutemir o ne 
istediyse  vererek  kızı  Utaybe’ye  alır.  Gençlerin  düğünü  yapılır.  Kırk  gün  süren 
ş
ölenden  sonra,  birlikte  Utaybe’nin  şehri  olan  Medine’ye  dönmeye  karar  verirler. 
Utaybe ve Rayya birkaç adamla birlikte çıktıkları yolculuğunda Medine’ye bir fersah 
yolları  kaldığında  yağmacılara  rastlarlar.  Yağmacıların  saldırısına  karşı  savaşırlar. 
Utaybe yol kesen yağmacıların birkaçını öldürdükten sonra gücünü kaybeder, kılıçla 
yaralanır  ve  sevgilisinin  gözlerinin  önünde  ruhunu  teslim  eder.  Rayya  da  bu  acıya 
dayanamayıp, can vererek böylece hikâye hüzünlü bir şekilde sona erer.
191
 
Ş
eyh  Muhammed’e  atfedilen  bu  minyatürde  Kazvin  üslubu  göze  çarpmaktadır. 
Savaş sahnesine geniş bir yer ayrılmış ve arka planda bulunan doğa unsurlarına daha 
                                                 
191
 Bkz: 
http://www.rira.ir/rira/php
 , 03 Haziran 2006. 

 
 
99
 
 
 
az  yer  verilmiştir.  Gençler  yuvarlak  yüzlü,  uzun  boylu  ve  ince  boyunlu  olarak 
resmedilmiştir.  Savaşta  değişik  silahlar,  kılıç,  mızrak,  ok  -  yay  yanı  sıra  tüfek  de 
kullanılmıştır.  Bu  tasvirle  bu  dönemde  savaşlarda  tüfeğin  de  kullanıldığı 
belgelenmiştir. 
Ressam  renge  çok  önem  vermiştir.  Bazı  renkleri  fazla  vurgulamakla  ve  beyaz 
lekelerle yarattığı ritm  ile  sahneye  hareketlilik  katmıştır.  Yumuşak  ve eğri  çizgilerin 
diğer  çizgilere  göre  daha  çok  önem  taşıdığı  izlenmektdir.  Arka  plandaki kesik taşlar 
ve boğumlu yaşlı ağaçlar da, Kazvin üslubunun özelliklerindendir. 
 
C- 
II. Şah  smail Dönemine Ait Tamamlanmamış ve Dağılmış bir 
Ş
ehnâme: 
 
II.  Şah  smail  1576  da  tahta  geçtikten  sonra  Tebriz,  Şiraz,  Meşhed’deki  bazı 
ressamları  kendi  başkenti  Kazvin’e  çağırarak  sarayındaki  atölyede  çalışmalarını 
sağlamıştır. Bu dönemden tamamlanmamış ve sayfaları çiftli koleksiyonlara dağılmış 
bir Şehnâme nüshası günümüze ulaşmıştır
192
. 
 
 
1) Bilinmeyen Bir Şehnâme: 
Bilinmeyen bir Şehnâme'ye ait olan Rüstem’in beyaz devle savaşı adlı minyatür  ( 
Res.81)
193
  ise  tarz  ve  uygulamada,  II. smail  Şehnâmesinde  Nakkaş  Murad'a 
atfedilmektedir. Bu eserde kahraman ve anti kahramanın dövüşü, fırtınalı bulutlar ve 
göğe doğru uzanan kayalar, sahnenin dramatik havasının güçlenmesine yardımcı olan 
unsurlardır.
194
 
 
2) Tamamlanmamış Şehnâme: 
Bu  Şehnâme  güzellik  ve  azamette  Tahmasp  Şehnâmesi  gibi  olsa  bile,  Tahmasp 
Mirza  ve  brahim  Mirza’nın  sarayında  olan  Ali  Asgar  ve  diğer  sanatçıların 
                                                 
192
 B. W. Robinson,  sma'il II's Copy of the Shahnama,  ran X V ( 1976), s. 1-8. 
193
 R. Sheila Canbay, a.g.e., s .91-92, Resim 59. 
194
 a.g.e., s.93. 
 

 
 
100
 
 
 
üsluplarının  özelliklerini  taşımaktadır.  Tarz  ve  uygulama  açısından  Şah  smail 
Ş
ehnâme’si önceki dönemdekilerden çok farklı değildir.  brahim Mirza dönemindeki 
abartılmış  işlerle  mukayese  edildiğinde,  Şehnâme  (1575-1576)  ve  Gerşâsbnâme 
(1572)  daha  sade  kompozisyon,  istikametli  çizim,  ve  ana  renklere  dayanan  daha 
parlak renk karışımına sahiptir.
195
  
1577
’te  Kazvin’de  hazırlanan  bu  Şehnâme'deki  bir  minyatür  (Res.84)
196
    Rüstem 
ile  atı  Rahş'ın  ejderle  savaşını  canlandırmaktadır.  Rahş  sağ  taraftan  ejdere 
saldırmaktadır.  Ejderin  kuyruğu,  arkadaki  ağaçlar  ve  kayalara  doğru  uzanması, 
Tahmasp  Şehnâmesi’ndeki  Behram  ile  ejderin  mücadele  sahnesini  hatırlatır.  Ama 
buradaki  kompozisyon,  çizgiler  ve  renk  kullanımı  daha  sadedir.  Sadıki  Bek'in 
fırçasına  yakıştırılan  bu  minyatür,  Cenevre'deki  Ağa  Han  koleksiyonundadır  (  Ir.  H. 
69/  A).
197
  Bu  Şehnâme'nin  resimlendirilmesinde:  Gürcü  Siyavuş  Sadiki  Beg  Afşar, 
Murad Deylemi, Ali Asğar Kâşânî, Mir Zeynel-abidin gibi sanatçılar çalışmıştır. 
 
D- I .Şah Abbas Döneminde Minyatürdeki Yeni Gelişme: 
1.Şah Abbas dönemi (1587-1628)  ran’da yeni bir kalkınma dönemi sayılmaktadır. 
Bu kalkınma bütün alanlarda, siyasi, ekonomik, sanat, kültür alanlarında ortaya çıkmış 
ve  bunların  arasında  minyatür  de  büyük  destek  ve  gelişmelere  şahit  olmuştur. 
Minyatür  sahasında  Sadık  Beg  (  Sadiki)  ve  Rızâ  Abbâsî  bu  dönemin  ünlü 
sanatçılarıdır. 
New  York Metropolitan  Museum’da    bulunan  Şah  Abbas  devrine ait  minyatürlerle 
süslü iki Şehnâme nüshasından 1587 tarihlisinde sayfa büyüklüğünde kırk minyatür 
vardır.  1605-1608  tarihli  Şehnâme’de  ise  devrin  en  ünlü  nakkaşı  Rıza-i  Abbasi'nin 
1598 ile 1643 yılları arasında yaptığı, imzasını taşıyan minyatürler  bulunmaktadır. 
Bu minyatürlerden onun iyi bir gözlemci olduğu anlaşılır. Riza-i Abbasi modellerini, 
konularını  halk  arasından  seçmeyi  tercih  etmiştir.  Sarıkların  ve  elbise  eteklerinin 
uçlarını, ışık saçılmasını hatırlatan bükey taramalarla canlandırmıştır. 
198
 
 
                                                 
195
 R. Sheila Canby, a.g.e., s.91.  
196
 Ruin Pakbaz, a.g.e., s 113, Resim 37. 
197
 B. W. Robinson, Persian Painting and the National Epik,Studies in Persian Art, vol. I, London, 
1993, s. 88 ve, Plate XIV, fig. 22.  
198
 Suut Kemal Yetkin, a.g.e., ,  stanbul, Cem Yay, 1984, s.199. 

 
 
101
 
 
 
“Riza Abbasi  ran resminde son parlayıştır. Onun üslubu ve çizgi tarzı Muin , Yusuf , 
Muhammed Kasım gibi  nakkaşlar tarafından bir süre taklit edilir. Fakat hiç birinde 
Riza-Abbasi’nin ustalığı görülemez.”
199
  
 
Hem Sadıkı Bek hem Rıza-ı Abbasi gerçekçi yaklaşımlarıyla Bihzad’ın öğrencileri 
sayılmakta  olup,  eserlerinde  üstatları  gibi  gerçekçiliğe  çok  önem  vermişlerdir.  Bu 
gerçekçilik  Rızâ’nın  1609'da  sfahan’da  resimlediği  Şehnâme'deki  bir  minyatürde 
kendini daha iyi göstermektedir ( Res.85 )
200
 .
  
 
1) Rüstem’in Efrasiyab’ın Sarayına Saldırışı: 
Bu  minyatür  (Res.85)  Rüstem’in  gece  yarısı  adamları  ile  Efrasiyab’ın  sarayına 
saldırışını betimlemektedir. Şehnâme'nin hikâyesine göre o gece Efrasiyab’ın bir çok 
adamı öldürürler ama kendisi kurtulup kaçmayı başarır. Ortada sağ tarafta kahverengi 
zırhlı  Rüstem  kalenin  kapısını  açmak  üzeredir.  Mavi  zırhlı  ve  miğferli  olan  ran 
askerleri,  başları  sarıklı  olan  Turanlılara  saldırmaktadır.  Saldırganlar  acımasızlıkla 
düşmanlarının  kafalarını  kesmektedir.  Kesilen  kafalar  alana  serpiştirilmiştir.  Ressam 
gerçekçi bir ifadeye yaratmak için akan kanlarını bile resmetmiştir. Üst kesimde  ranlı 
savaşçının kılıcı karşısındakinin omzunu keserek göğsüne kadar girmiştir. Alt kısımda 
saray dışındaki evler resmedilmiştir. Evler arasında insanlar, bir şeyden habersiz gibi 
birbirileri ile konuşmaktadır. Aslında gece yarısı olan bu saldırıdan insanların habersiz 
olduğu  belirtilir.  Ressamın  bu  minyatürde  önem  verdiği  iki  konudan  biri  mimari, 
diğeri  gerçekçi  savaş  sahnesidir.  Önceki  dönemlerin  resimlerindeki  ağaçlar  ve  doğa 
unsurları  yerine,  kale,  kale  duvarı  ve  sade  bir  gök  gözükmektedir.  Ressam  parlak 
renkler  yerine  gri  tonlu  keder  renkleri  tercih  etmiştir.  Aslında  Rızâ  Abbâsî’nin  son 
çalışmalarında parlak renkler ve hareketli karakterler daha az yer almaktadır.  
 
2) Domuz Saldırısı: 
1590  senesinden  sonra  Rızâ  Abbasi  hareketli  bir  resim  üslubunu  benimsemiştir. 
Domuz  Saldırısı 
adlı  resim  bu  üsluba  ait  örneklerden  biridir.(Res.86  )
201
 
Bu  resme 
                                                 
199
 a.g.e., s.199. 
200
 R. Sheila Canby, a.g.e., s .99, Resim 63. 
201
 a.g.e., s .100, Resim 64. 

 
 
102
 
 
 
yanlışlıkla Bihzad’ın atıf imzası atılmıştır ve damgası vurulmuştur. O Rızâ’ya ait olup, 
onun  çizim  özelliklerini  taşımaktadır.  Rızâ  hareketi  telkin  edebilmek  için  durumlara 
ve  anlara  göre  değişen  çizimleri  kullanmıştır.  Bazı  sanat  uzmanları  bu  tarzın  ran 
sanatında Sadıkı Beg’e ait olduğunu düşünmüşlerdir.
202
 
 
Domuz  saldırısında  Nakkaş  Rızâ  hareketli  bir  saldırıyı  göstermektedir.  Domuz 
adamın  sol  ayak  bileğini  ağzına  alıp  ısırmaktadır.  Adam  kaçtığı  halde  başını 
döndürüp,  domuza  şaşkın  bakmaktadır.  Elini  yumruk  yapmış,  sarığı  yerinden 
oynamış, kemeri kaymış bulunmaktadır. Bu özelliklere Rızâ'nın birçok minyatüründe 
rastlamak  mümkündür.  Doğa  sakin  ve  dekoratif  bir  görünümdedir.  Burada  önemli 
olan  şey,  olay  ve  karakterlerin  özellikleridir.  Öyle  ki  ressam  domuzun  tüylerini  bile 
ince  çizgilerle  gerçekçi  bir  şekilde  göstermeye  çalışmıştır.  Bu  çalışmada  Rızâ’nın 
sonradan atacağı adımlarının izlerini görmek mümkündür. Onun karakterleri yakından 
büyük  ölçüde  ince  özellikleri  ile  resmetmesi,  sonraları  ortaya  koyacağı  tek  figür 
resimlerinin öncüsü olarak sayılabilir. Rızâ Abbasi bu çalışmalarının devamında çok 
sayıda  tek  figür  resimleri  yapmıştır.  Bu  resimlerinde  bir  şehzade,  bir  genç  veya  bir 
katip  vb.  tek  başına  yakından  resmedilmiş  ve  ressam  onun  karakter  özelliklerini, 
incelikleriyle göstermeye çalışmıştır. Bu çalışmaları, Rızâ Abbasi’nin sanatının zirvesi 
olarak tanınmaktadır. 
Riza  Abbasi,  ran  minyatürünün  son  ustalarından  biri  olarak  bilinmektedir. 
Rıza’nın yaşadığı I. Şah Abbas döneminden sonra, II. Şah Abbas’ın yönetime geçmesi 
ile  beraber,  ran’da  minyatür  sanatı  da  aslını  ve  gerçek  gücünü  kaybetmiştir.  Suut 
Kemal Yetkin bu durumu
: 
“XVIII.  Yüzyılda  ran  resmi,  kısmen  Avrupa  etkisi,  kısmen  de  yaratıcı  dehaların 
yokluğu  yüzünden,    kelimenin  tam  anlamı  ile  düşmeye  başlar.”
203