Dokument bez tytułu

---

Procesy emancypacyjne przebiegały w innym tempie w każdym z zaborów, zależały od specyfiki tamtejszej
społeczności żydowskiej, jej liczebności oraz stosunku władz do Żydów.
Najszybciej emancypowali się Żydzi z zaboru pruskiego, nieco wolniej i w mniejszym zakresie Żydzi z Galicji i
Królestwa Polskiego. Rządy zaborcze kontrolowały proces uzyskiwania przez ludność żydowską praw
obywatelskich i likwidacji jej specjalnego statusu prawnego.
W czasie konstytucyjnego Królestwa Polskiego kolejne projekty reform ludności żydowskiej były torpedowane
przez przeciwników równouprawnienia. Dopiero wydarzenia lat 60. XIX w. przyniosły zmiany. W 1861 r.
wszyscy Żydzi uzyskali prawa wyborcze, w 1862 r. pozbawiono ich specjalnego statusu prawnego, a w 1866 r.
zostali dopuszczeni do służby państwowej. Nadal jednak w Cesarstwie Rosyjskim utrzymywał się cały szereg
ograniczeń prawnych dla Żydów. W 1835 r. skupiono wszystkich Żydów w tzw. strefie osiedlenia, która
obejmowała 25 zachodnich guberni od Morza Bałtyckiego po Morze Czarne. Skupiono tam ok. 5 mln Żydów.
Mieli oni zakaz nabywania dóbr ziemskich, zakaz zamieszkania w dużych miastach, nie mogli piastować
wysokich stanowisk w administracji państwowej, awansować na wyższe stopnie wojskowe, a na uczelniach
rosyjskich obowiązywała zasada numerus clausus.
Pod koniec stulecia w Królestwie Polskim było ogółem nieco ponad 2000 osób, które podając język żydowski
za ojczysty deklarowały wyznanie inne niż mojżeszowe. Spośród nich 1253 były wyznania
rzymskokatolickiego, 422 – jednego z wyznań protestanckich
Żydzi w zaborze austriackim ostatecznie uzyskali prawa w 1867 r. Ustanowiona wtedy konstytucja monarchii
austro-węgierskiej nadawała im status pełnoprawnych obywateli państwa. Jednak i w liberalnej monarchii
Habsburgów Żydzi nie mogli korzystać w pełni z przyznanych im praw. Władze administracyjne nie uznawały
np. jidysz za odrębny język, ale za narzecze języka niemieckiego.
Zgoła inaczej wyglądała sytuacja w zaborze pruskim. Po pierwsze, w XIX wieku ludność żydowska stanowiła
tu znikomy procent. Bliskość niemieckich ośrodków asymilacji (Berlin) powodowała, że Żydzi z Wielkopolski
dość szybko i intensywnie asymilowali się do kultury niemieckiej. Wzorem swoich niemieckich współbraci
stawali się Niemcami wyznania mojżeszowego, całkowicie i dogłębnie zasymilowanymi. Ludność żydowska
mieszkająca w zaborze pruskim uzyskała ostatecznie równouprawnienie na mocy konstytucji Związku
Północnoniemieckiego w roku 1869.
Wielka Synagoga na Tłomackiem była symbolem postępowego żydostwa Warszawy oraz jedną z
najwspanialszych polskich budowli XIX w. Propozycję jej budowy zgłosił w 1859 r. Ludwik Natanson. Dopiero
jednak w 1876 r. wmurowano kamień węgielny pod budowę synagogi według projektu Leandra Marconiego.
26 września 1878 r. w święto Rosz ha-Szana podczas uroczystego otwarcia Izaak Cylkow przywitał
namiestnika hr. Pawła Kotzebue nie w języku rosyjskim, hebrajskim czy w jidysz, ale po polsku. Odebrano to
jako zgodę na wygłaszanie kazań w tym języku, ponieważ Kotzebue nie zaprotestował. Synagoga wzniesiona
w stylu klasycystycznym z elementami empirowymi i renesansowymi posiadała 2200 miejsc siedzących, 1150
miejsc w hali głównej oraz 1950 miejsc w galerii dla kobiet. W synagodze znajdowały się również biblioteka z
cennym księgozbiorem. Aron ka-Kodesz, ufundowany przez Natansonów, był wykonany z drewna cedrowego
z Libanu. Wyrzeźbioną przez Gunderlacha bimę ufundował Mathias Bersohn. W synagodze odbywały się
nabożeństwa z okazji odzyskania niepodległości przez Polskę i uchwalenia Konstytucji 3 maja. 16 maja 1943
r. synagoga została wysadzona w powietrze na znak ostatecznej likwidacji getta warszawskiego. Dokonał
tego osobiście generał Jüergen Stroop dowodzący akcją tłumienia powstania w getcie.

---