Don dukkakli o’simliklarning och tusli tosh-toshli tuproqlar sharoitida o’sishi va hosildorligi

Don dukkakli o‘simliklarda aminokislatalar miqdori
(G.S Posipanov ma’lumotlari 1980).

Aminokislatalar	Soya	Loviya	Yasmiq	Ekma ko’k no’xat	Ekma burchoq	No‘xat
Lizin	24	23,3	22,3	22,7	18,4	20,7
Metionin	5	1,5	4	1	4,1	5,2
Sistin	4,6	6,2	6,3	2,8	3	4,8
Arginin					23,1
Leysin					33,5
Fenilalanin	16	14,0	13	11,6	15,5	11,3
Treonin	13,0	11	10		12	10,5
Valin		16	15,8	11	12,5
Tiptofan				1,8	2,9
gistidin	8	6,5		4,9
jami					126

Almashtirilmaydigan aminokislotalarning umumiy miqdori soya, loviya, yasmiq kabi ekinlarda ancha yuqori bo‘lar ekan. Ayrim ekinlarning donida anchagina o’simlik moyi ham bo’ladi: soya-16-27%, no‘xat-5,0%, lyupin-10% gacha.
Dukkakli o‘simliklarning faol simbiozi uchun tuproq muhitiga bo‘lgan talablari:
Yer suv harorat omillaridan samarali foydalanish har bir qarich tuproq, bir litr suv, 10C dan ortiq samarali haroratda foydali solingan o‘g‘itlar samaradorligini oshirishda bajariladigan texnologiyalarni asosiy bosh vazifasidir. Qishloq xo‘jaligida yer va suv har qanday o‘simlik, har bir turdagi hayvon zotini yaxshilash, o‘simlik quruq massasini tuproqda qoldirish, inson ongi natijasida agrofitozoosenozlarning mukammal doimiy yuqori hosil olishga va ularni samaradorligini ko‘tarishga barcha omillarning uyg‘unligini saqlash talab etiladi.
Insoniyat 3,5 mln yillik faoliyatida tabiat bilan o‘zaro ijobiy hamkorlik qilib keldi, asta sekin mehnat qurollarini mashina texnika bo‘yniga yukladi, o‘zlari esa yangi kashfiyotlar qildi, mo‘jizakor ko‘p kishilarning aqli yetmas darajadagi yangiliklarni yaratdi.
O‘tgan asrning o‘rtalaridan buyon Farg‘ona vodiysi tuproqlarida chirindi miqdori ikki barobar kamaydi. (Imomaliyev 1978), bu esa barcha dehqonchilik mahsulotlarini miqdori ham, sifati ham keskin yomonlashdi, sababi bir necha yillar davomida g‘o‘za-beda keyinchalik yerni haydamasdan bug‘doy ekish oqibatida yer kuchsizlashdi, solingan ma’dan o‘g‘itlarni yutib oladigan chirindi keskin kamayib ketdi. Qayd etilganlarga asosan 2021-2022 yillarda dala stasionar tajribalar o‘tkazildi.
Jadval 2
Tajriba variantlar (2021-2022)

Variantlar	Ma’dan o‘g‘itlar, kg/ga				Tajriba davomiyligi		Sug‘rish tizimi
	N	P2O5	K2O
1.nazorat mosh,no‘xat	-	-	-	3-yil		2-3-0
2.no‘xat bahorgi	50	75	30	2-yil 3-nchi bug‘doy
3.no‘xat(bug‘doydan so‘ng)	50	50	30	2 yil
4.beda bahorgi bug‘doy ichiga	50	50	30	3-yil o‘rimdan so‘ng
5.Oq jo‘xori ko‘k massa	100	75	50	No‘xat kuzgi bug‘doy
6.Mosh bug‘doydan so‘ng	50	50	30	Bahorgi g‘o‘za
7.Soya bahorgi yozda makkajo‘xori	50/100	50/50/50	30/30/50	Kuzgi bug‘doy

Tajribadagi 1 variantda mosh va loviyaga o‘g‘itlar berilmadi, tuproqni tabiiy unumdorligini bu ekishlarga nisbatan qancha potensial unumdorlikka ega ekanligini bilish mumkin. Qolgan tajriba quydagi jadvalda ko‘rsatilgan holat bo‘yicha berildi.

Aniqlandiki, ikkala o‘simlikda ham bargdagi ,,a’’ va ,,b’’ xlorofillari azotli va fosfor+kaliy o‘g‘iti berilganda 1dm2 yuzada 4,2-4,8 mg (loviya) moshda 2,90-3,15 mg ni tashkil etadi. Shningdek, sutka davomida to‘planayotgan xlorofil ertalabki (9-11) soatlarda eng jadal, kunning 13-16 soatlarida sekinlashadi, kechki payt yana ortadi.
Jadval 3
Tajriba variantlarida bargdagi xlorofil miqdori (2017-2018 o‘rtacha)

Variantlar	3-5 chin barg			Shonalash fazasi		Gullash fazasi		2-3 dukkak pishgan
	,,a’’	,,b’’	,,a’’		,,b’’	,,a’’	,,b’’		,,a’’	,,b’’
1	7,5	1,8	7,5		1,8	8	1,1		7,4	0,82
2	8,6	2,1	9,2		2,1	9,6	1,8		5,8	0,91
3	7,9	2,3	9,3		2	11,3	1,84		6	1,1
4	6,9	2	11,3		1,95	12,3	2		6,1	1,12
5	7,4	2,1	11,4		2,1	12	2,3		6,3	1,13
6	7,3	1,2	12,3		2,1	11,1	2,2		6,2	1,12
7	8,3	2,3	13,6		2,4	12,4	2,3		7,2	1,14

Yigirma birinchi asr boshlarida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish axoli sonini oshib borishiga nisbatam orqada qolishi kuzatilmaoqda buning sababi undagi tuproq unumdorligini oshirish uchun yerga organik biomassa solib undagi biotik olamni yashashi va ko‘payishi uchun tarkibida C,N,O,H, kabi orgonogen moddalari miqdori hamda makro-mikroelementlardan 19-tasi doimiy to‘ldirilib turishi lozimligi o‘quv darsliklarida va ilmiy tadqiqotlarda ko‘rsatib kelinmoqda. Ammo bir necha yillar qisqa rotatsiyali navbatlab ekish oqibatida dukkakli o‘simliklarga kam e’tibor qilindi. Keyingi yillarda bu xolat sekinlik bilan bo‘lsada dukkakli don ekinlari amaliyotga qo‘llana boshlandi.

Adabiyotlar ro‘yxati:

1. 
   Nazarov .M ,,Dehqonchilikda sof mahsulotlar yetishtirish texnologiyasi’’ Farg‘ona nashriyoti. 1994
   
2. 
   Nazarov.M Akbarov R. Zokirov I. ,,Tuproq ekologiyasi. Farg‘ona nashriyoti. 2011.
   
3. 
   Xoliqov B. ,,Paxtachilik tarixi’’ Toshkent 2015.
   
4. 
   Pospanov G S. ,,Ratenievodsstvo’’ 1980.