Dorilarni og’irlik bo’yicha do’zalarga bo’lish. Maydalash va aralashtirish asbobi. Elaklar va maydalik darajasi. Hovoncha o’lchamlarining maydalash jarayoniga ta’siri

Zarracha qirralari o'lchami, mkm.	1 sm kub hajmdagi sm2 zarrachalar soni.
sm kvadrat o'lchamidagi umumsath m kvadrat.
0,1 sm = 10000 mkm	1	6
0,1 mm = 1000 mkm	10^3	60
100 mkm	10^6	600
10 mkm	10^9	6000
1 mkm	10^12	60000 = 6 m kv.
0,1 mkm	10^15	600000 = 60 m kv.

Umumsath oshishi bilan dori moddaning tana bilan tutashgan sathi ham ortadi. NAtijada eriydigan moddalarning erishi tezlashadi, tanaga so'rilishi kuchayadi. Qattiq modda1arga mexanik ta'sir ko'rsatish har xiI bo'lishi mumkin. Ularni parchalash, maydalash, ezish, yorish, sindirish, kesish, arralash, urish yold shu usullaming turlari orqali amalga oshiriladi.

• 
  ezib maydalash;
  
• 
  yorish;
  d) sindirish;
  e) kesish;
  f) arralash;
  g) ezg’ilab maydalash;
  h) urib maydalash;
  i) erkin tushish.
  

Ezishda jism unga ta'sir etuvchi kuch ta'sirida o'z shaklini o'zgartiradi. Bunda yuzaga kelgan ichki kuchlanish jismning siqilish qattiqligi chegarasidan oshib ketganda, u har xiI o'lcham va shakldagi zarrachalarga parchalanadi.

Yorishda - jism bosim ko'p ta'sir qilingan joyi yoriladi. Hosil bo'lgan zarrachalar bir-biriga o'xshash bo'lsa ham shakli, kattaligi jihatdan bir-biriga yaqin bo'ladi. Sindirishda - egiltiruvchi kuchlar ostida jism parchalanadi.
Parchalanishdan hosil bo'lgan zarrachalar kattaligi va shakli jihatidan turlicha bo'ladi. Kesish va arralashda - jismIami belgilangan kattalikda va shaklda maydalash mumkin. Yanchishda - jism siqiIuvchi, cho'zuvchi, kesuvchi, ezuvchi kuchlar ta'sirida maydalanadi. Bunda mayda kukunga o'xshash mahsulot hosil bo'ladi. Urilganda - mo'ljalga olib urilganda Yorilgandagi kuch ta'siri qaytarilib jism yorilishi mumkin, umuman urilishda ezish ta'sir kuchi bilan maydalanadi.
Don moddalari fizikjihatdan maydalanaan, qattiqlik jihatdan o'rta qattiqlikdagi qovushqoq jismIar bo'lganligi sababli (xoh kristall va xoh amorfmodda bo'lsin) ulami maydalashda yanchish va ezish usulidagi kuchlar ta'siridan foydalaniladi.
Elaki dorHar qadimdan .ma'lum dori shakllaridan bo'lib, eramizdan oldingi 3000 yil avval ham tabobatda qo'llanilgan. Elaki dorilaming o'ta maydaligi ularning ta'sir darajasini yuqori bo'lishini ta'miniaydi. Shu jihatdan elaki dorilar qattiq dori shakllari ichida yuqori ta'sir darajasiga ega dori hisoblanadi.
Davlat farmakopeyasi ta'biri bilan aytganda, elaki dorilar - ichish va tana yuzasiga qo'llash uchun ishlatiladigan qattiq dori shakllariga kirib, sochiluvchanlik xususiyatga ega bo'ladi.
Elaki dorilar oddiy - (Pulveres simplices) bir dori moddasidan tashkil topgan yoki murakkab - ikki va undan ortiq ingrediyentdan iborat (pulveres compositi) bo'lishi mumkin. Undan tashqari kukunlar ya'ni, elaki dorilar alohida dozalarga bo'lib taqsimlangan (pulveres divisi) va taqsimlanmagan (pulveres indivisi) bo'ladi. Ichish uchun mo'ljallangan kukunlar asosan dozalangan usulda yoziladi yoki taqsimlangan bo'ladi, sirtga ishlatiladigan kukunlar esa taqsimlanmagan usulda beriladi. Kukunlaming boshqa dori shakllaridan quyidagi afzalliklari bor:
1. Dori moddasi yaxshilab maydalanganligi sababli yuqori farmakologik faollikka erishish mumkin.
2. Tabletka va pilyulyalar (hab dorilar) bilan solishtirilganda elaki dorilaming tayyorlash texnologiyasi juda sodda.
3. Ixchamligi va saqlash davomida turg'unligi (suyuq dorilarga qaraganda).
4. Tarkibining xilma-xilligi kukun tarkibida organik, noorganik moddalar, o'simlik va hayvonlardan olingan kukun moddalar, kam miqdorda suyuqliklar hamda qovushqoq moddalar bo'lishi mumkin (kiritilishi mumkin).
Elaki dorilar. Poroshoklar (pulveres).
Kukunlaming bir qator kamchiliklari ham bor:
1. Dori moddalaming organizmga so'rilishi eritmalarga nisbatan sekinroq boradi, chunki dorivor modda avval eriydi, keyin esa so'riladi.
2. Ba'zi moddalar atrof-muhitning ta'siri ostida o'zgarishi mumkin:
a) kristallizatsion suvini yo'qotishi;
b) havodagi uglerod ikki oksidini yutib, karbonatlar hosil qilishi;
c) havodagi kislorod ta'sirida oksidianishi;
d) namlik ta'sirida esa sochiluvchanligini yo'qotishi mumkin.
3. Ba'zi moddalar me'da va ichakning shilliq pardalariga qitiqlovchi ta'sir ko'rsatishi mumkin, eritma holida esa bu holat kuzatilmaydi (kaliy va natriy bromid tuzlari).
4. Achchiq ta'mli, yoqimsiz hidli va rangli moddalardan tayyorlangan l:ukunlar ichish uchun noqulay bo'lgani sababli maxsus kapsulalarga solinadi.
Dorivor kukunlarini tayyorlash - maydalash, elash, aralashtirish, dozalash va qadoqlash kabi jarayonlami o'z ichiga oladi. Keltirilganjarayonlar kukun texnologiyasida to'la bo'lishi yoki ba'zi birjarayonlaming bo'lish-bo'imasligi dori tarkibi, uning qo'llanilishi va tarkibga kirgan dori mahsulotlarining xususiyatlariga bog'liq bo'ladi. Kukuniaming maydalilik darajasi, tayyorlanishi, qadoqlash usullari ham shu xususiyatlariga qarab tanlanadi. Purkash, sepish uchun ishlatiladigan kukunlar o'ta maydalangan bo'lishi kerak.
Tish uchun ishlatiladigan (0, I mm) kukunlaming ham maydalik darajasi shunga o'xshash. Tish kukunlari tarkibida yirik zarrachalaming bo'lishi tishning emal qavatini zararlashi mumkin. Hidlash uchun ishlatiladigan elaki dorilar zarrachalarining rnaydaligi o'rta me'yorda bo'igani rna'quI (0,2 rnm), chunki bunday kukunlar nafas yo'llarining tashqi qavatiga rno'ljallangan bo'lib, ulaming tomoq yo'llariga tushish zarurati yo'q. Ishlatilishi oldidan eritish uchun mo'ljallab beriladigan elaki dori tarkiblarini rnaydalash shart emas.
Yaraga sepish uchun vajarohatlami davolash rnaqsadida ishlatiladigan kukunlar iloji boricha rnayda qilib va aseptik sharoitda tayyorlanishi kerak. Agar issiqlikka chidamli bo'lsa, ularni sterillab berish zarur. Elaki dorilar tarlo.bi va qo'Uash usulidan tashqari birbiridan agregat holati (kristall, amorf), zichligi, qattiqligi, rangi,
hidi va boshqa xususiyatlari bilan ham farqlanadi.
Hayvonot va o'simliklardan olingan elaki dorilar amorfkukunlar hollib, minerallardan solishtirma og'irligining kichikligi bilan farqlanadi. Kukun holatidagi ba'zi bir moddaJar yorug'lik ta'sirida, kislorod, karbonat angidrid va havo namligi ta'sirida o'zgaradi. Ko'pchilik kukunlar gikroskopik bo'lgani sababli havoda namlanadi va aksincha, tarkibida kristall suv saqlaganlari havo ta'sirida suvini yo'qotadi, masalan, natriy sulfat, magniy sulfat.
Ba'zi bir kukun holidagi dorivor moddalar (kamfora, mentol, xloralgidrat) oson uchuvchan hisoblanadi. Kukun holatidagi elaki dori tayyorlashda xususiyati jihatidan turti moddalarning aralashtirilishi natijasida tarkibidagi fizik xususiyatlar (gigroskopik xususiyati, uchuvchanLigi, portlash xususiyati) o'zgarishi mumkin. Elaki dorilar tayyorlashda farmatsevt ana shu xususiyatlami hisobga olishi kerak.
Elaki dorilarini tayyorlash boshqichlari.
Hovoncha o’lchamlarining maydalash jarayoniga ta’siri.
Hozirgi kunda elaki dorilar tayyorlashda ulami maydalash va aralashtirish uchun dorixonalarda qadimdan rna'lum bo'lgan hovonchadan (mortaria) foydalaniladi. Bizning elaki dori texnologiyasini o'rganish bo'yicha qilingan ishlarimiz asosida olgan natijalar shuni ko'rsatadiki, ularning maydalik darajasi, maydalash usullari, aralashtirish usuli uning sifatiga biosamaradorligiga ta'sir etuvchi omll hisoblanadi. Shu sababdan bu texnologik jarayon va maydalik darajasining ham tarkibi turiga qarab me'yorlashtirish kerak. Ularning maydaligi 0,1-0,3 mm oralig'ida bo'lishi mumkin. Dorixatlarda ko'p ishlatiladigan elaki dorilarni murakkab tarkiblaridan dorixonada yarim fabrikatlar tayyorlab qo'yish mumkin. Bunda
elaki dorilar tarkibi orrganilib, uning ko'p uchraydigan ma'lum bir qismi yarim fabrikat holida tayyorlansa bo'ladi. Elaki dorilar tarkibini draje holida ham tayyorlash mumkinliii G.S.Yusupova tomonidan ko'rsatilgan.
Rasm - Hovonchalar. 1 - qadirngl grek hovonchasi; 2 - agat hovoncha; 3 va 7 - cho'yan hovoncha;
4 - toshdan yasa!gan hovoncha; 5 - chinni hovoncha; 6 – emulsiya tayyorlash uchun chinni hovoncha; 8 – shima hovoncha; 9 - yassi dastali maydalash moslamasi; 10 - usti yopiq hovoncha.
Hovonchalar har xii o'lcham va shaklda chiqarilib, chinni, agat, latundan yasaladi. Kundalik amaliyotda ena ko'p ishlatiladigani chinni hovonchadir. Chinni hovonchalar 7 xiI hajmda chiqariladi. Chinni hovonchalar yuza tomonidan silliq, ichi esa g'ovak va notekis bo'ladi. Pestik (pistilla) (hovoncha dastasi) ham chinnidan tayyorlanadi. Chinni qattiqIigi yetarli darajadagijismlarga kinD, mo'rt hisoblanadi. Ezishga boshqa moddalarga nisbatan chidamli hisoblanadi. Shuning uchun u dorixona hovonchalari tayyorlashdajuda qo'l keladi. Hovonchada modda dasta bilan qo'l yordamida maydalanadi, bunda tirsak va yelka kuchlari ishlatilmasligi lozim. Zaharli va silliq pardalarga ta'sir ko'rsatuvchi moddalami maydalash uchun usti yopiladigan hovonchalar ishlatiladi. Bu birinchidan moddaning yo'qolishini kamaytina, ikkinchidan ishlayotgan ishchini muhofaza qiladi.
Hovonchadan foydalanishni osonlashtirish maqsadida uni stol ustida tutib turuvchi qurilmalar mavjud. Bularga misol tariqasida rezina g'ildimk ko'rinishidagi stol ustiga mahkamlash uchun mo'ljallangan qurilmani ko'rsatish mumkin. Elaki dorilarni ko'p hajmda tayyorlaganda, ya'ni dorixonada oldindan tayyorlanib qo'yiladigan dorixona tayyorlanmalari texnologiyasida mexanik hovonchalar ishlatiladi. Bunday hovonchalaming dastasi mexanik aylantirgich - «qo'l»ga ulangan bo‘lib, asosan katta o'lchamdagi hovonchalarp (diametric 300-400 mm) mo'ljallangan. Hovoncha o‘rnida ishlatilish uchun kichik hajmli dori maydalaydigan apparadar ham tavsiya qilingan bo'lib, ulardan biri M. X. Islamgulov apparatidir.
Elash. Kukunlar yirik va mayda zarrachalarni saralash maqsadida elanadi. Elash maydaligi jihatidan bir-biriga yaqin zarrachalaming saralanishi demakdir. Dorixona sharoitida elashjarayoni ko'p hajmdagi elaki dorilar tayyorlanishida
ishlatiladi. O'simlik xomashyosini maydalik jihatdan saralashda elash zarur jarayonlardan hisoblanadi. Maydalangan zarrachalami saralashda 0,1-10 mm diametrdagi elaklar ishlatiladi. Dorixona amaliyotiga mo'ljallangan elaklar gardishi. Dorixona eiagi ning diametri 150-200 mm atrofida (taglik va qopqog'j bUao). bo'ladi. Elaklaming turti o'lchamdagilari va ulaming yig'malari ishlatilishi mumkin.
E’tiboringiz uchun rahmat.
http://fayllar.org