Дорожный инжинерия

Yo’l to’shamalarini loyihalash
Yo’l to’shamasi loyihalanayotgan yo’lning toifasi,harakat jadalligi va tarkibi tabiiy va geologik sharoitlar, shuningdek yo’l qurilayotgan hududning mahalliy qurilish materiallari mavjudligini hisobga olgan holda loyihalanadi.
Yo’l to’shamasining turlari, qoplamalfrni asosiy ko’rionishlari va ularni qo’llash doirasi quyidagi jadvalda keltirilgan.
5-Jadval

Yo’l to’shamasi turlari	Qoplamaning asosiy ko’rinishlari	Yo’llar toifasi
Mukammal	Tsmentbetonli quyma . Temir betonli yoki armo beton va yig’ma betonli Asfalbetonli	I-IV I-IV I-IV
Engillashtirilgan	Asfalbetonli Bog’lovchilar bilan ishlov berilgan chaqiq tosh, shag’al va qum	III,IV va II toifali yo’llar ni ikki bosqichli qurilish ning 1- bosqichida IV-V
O’tuvchi	Chaqiq tosh va chaqiq toshli shag’al; Bog’lovchilar bilan ishlov berilgan tuproqlar va mustahkamligi kam materiallar	IV-V va III toifali yo’llarni ikki bosqichli qurilishning 1- bosqichida
Oddiy	Qo’shimchalar bilan mustahkamlangan yoki yaxshilangan tuproqlar	V vaIV toifali yo’llarni ikki bosqichli qurilishning 1- bosqichida

Yo’l to’shamalariniloyihalashga oid uslubiy qo’llanmada to’shamani loyihalashning asosiy printsiplari va ketma-ketligi batafsil yoritilgan.
Йўлни лойиҳалашда йўл пойи
Йўлнинг тоифасини белгилашда, режа, бўйлама ва кўндаланг кесимлар элементларини лойиҳалашда истиқбол даврни 20 йилга тенг деб қабул килиш лозим.
Йўл тўшамасини лойиҳалашда истиқбол даврини таъмирлашаро муддатларни ҳисобга олиб қабул қилиш лозим.
Ҳисобий истиқбол даврининг бошланғич йили деб йўл (ёки унинг алоҳида қисми) қурилишининг бошланиш йили қабул қилинади.
Умумий фойдаланишдаги автомобиль йўллари қуйидаги ўлчамли транспорт воситаларини ўтказиш учун мўлжалланган: узунлиги бўйича - якка автомобиллар 12 м гача, автопоездлар ва ғилдиракли трактор поездлари 24 м гача, кенглиги бўйича - 2,5 м гача, баландлиги бўйича - 4 м гача.
Лойиҳаларда йўлни жойда ўтказиш, режа, бўйлама ва кўндаланг кесимлар элементлари ва уларнинг ўзаро уйғунлашиши, кесишмалар ва туташмаларнинг турлари, йўл тўшамаси ва йўл пойи тузилмалари бўйича қабул қилинаётган асосий техник ечимлар меҳнат унумдорлигини ошириш, қурилиш материаллари ва ёқилги-энергетик манбаларни тежашга замин яратиши лозим. Уларни техник-иқтисодий кўрсаткичлари таққосланадиган вариантлар ишлаб чиқиш билан асослаб бериш керак: қурилиш баҳоси, йўлни таъмирлаш ва сақлаш харажатлари, қурилишда ва фойдаланишда атроф табиий муҳитга таъсири билан боғлиқ бўлган йўқотишлар, транспорт харажатлари (автомобиль шинаси ва қисмларининг ейилиши, ёқилғи сарфи), ташиш таннархи, ҳаракат хавфсизлиги ва қулайлиги, йўллар хизмат кўрсатаётган xўжалик ва йўл бўйидаги ҳудудларнинг ишлаб чиқариш шароитларининг ўзгариши ва бошқа омиллар. Янги йўлларни мавжуд йўллар ёки уларнинг айрим қисмларидан фойдаланиб лойиҳалашда мавжуд йўлларнинг кейинги фойдаланилмайдиган бўлаклари банд қилиб турган ерларни қишлоқ хўжалигида фойдаланишга яроқли қилиш учун сарфланадиган харажатларни инобатга олиш керак. Йўл қурилиши мураккаб муҳандис-геологик шароитда олиб борилганда, йўл пойининг мустаҳкамланиш муддати йўл қурилиш муддатидан ортиқ бўлса йўл тўшамасини қуриш босқичма-босқич амалга оширилишига рухсат берилади.
I-III тоифали автомобиль йўллари асосан аҳоли пунктларини айланиб ўтган ҳолда, уларга кириш йўллари қуриш билан ўтказилади. Бунда айланма йўлнинг пойи қошидан аҳоли пункти қурилиш чизиғигача бўлган масофа бош режа асосида, лекин камида 200 м узунликда қабул қилиниши лозим.
Айрим ҳолларда техник-иқтисодий ҳисоблар асосида I-III даражали йўлларни аҳоли пунктларидан олиб ўтиш мақсадга мувофиқ бўлса, уларни ШНҚ 2.07.01-03 талаблари асосида лойиҳалаш лозим. Йўл пойининг ўқи ўрни йўл пойининг кенглигига боғлиқ ҳолда белгиланади. Бу ҳолда йўлнинг икки томонидан ариқлар ёки резервларни кўмиб юбориш, кўтармаларга грунт тўкиш ёки ўймаларнинг қияликларини кесиб текислаш керак.
Йўл пойининг кенглиги лойиҳа кенглигидан кам бўлганида ўқни мавжуд йўлнинг ўқига нисбатан томонга шундай ҳисоб билан силжитиш керакки, бунда йўл пойини фақат бир томонлама кенгайтириш талаб этилди. Бу усул айниқса қияликлари турғун, мустаҳкамланган чуқур ўймаларда ва трассани баланд кўтармалар бўйича ўтказишда самаралидир. Кейинги ҳолда қувурларни узайтириш қулайдир, чунки уларнинг каллачларидан бири сақланиб қолади.
Агар йўл тоғ ёнбағиридан ўтса, ўқ чизиғини тоғ ёнбағри томонга силжитиш керак, шунда йўл пойини кенгайтириш ўймани кўпайтириш ҳисобига бажарилади ва кўтарма қисмида тирак деворлар қуришга хожат қолмайди. Тоғ ёнбағрини кесиш баъзан анча кўп иш қилишини талаб этса ҳам, шунга қарамасдан йўл пойининг катта қисми турғун чиқади. Бунда, албатта, тоғ ёнбағири турғунлигининг умумий шароитларини, сизот сувларининг кириб бориши ва сурилишлар ҳосил бўлиш эҳтимолини ҳисобига олиш зарур.
Кўпчиган жойларда қиш давомида йўл пойида юпқа муз қатламлари ҳосил бўлиб, улар грунт заррачаларини суради ва йўл тушамасининг нотекис кўтарилишини юзага келтиради. Баҳорда юпқа муз қатламларининг эришида тагида кучли намланган грунтнинг берк ҳажми ҳосил бўлади. Ортиқча сувнинг грунт ичкарисига сизишига грунтнинг музлаган юпқа қатлами-грунт тагидаги муз ва йўл ёқасидаги музлаган грунт тўсқинлик қилади. Бу даврда йўл пойи юқорига қатламларидаги грунтнинг мустаҳкамлиги кескин пасайганлиги сабабли кўпчишлар очилиб, йўл тўшамаси автомобиллар ўтганида кучли емирилади. Дўппайган жойларни аниқлаш учун баҳорда йўл тўшамаси мустаҳкамлигини текшириш мақсадга мувофиқдир.
Автомобил йўлларини йўл пойини танлашда ШНҚ 2.05.02-07 “Автомбил йўллари” дан фойдаланамиз. Бизнинг йўлимиз III -тоифали ШНҚ 2.05.02-07 “Автомбил йўллари” бўйича III-тоифали йўлнинг йўл пойи 12,0 м, ташкил этади.
Й ўл пойини кўндаланг кесмини танлаймиз.

12 м

Автомобил йўлларини лойиҳалашда йўл элементларининг техник кўрсаткичларини ШНҚ 2.05.02-07 га асосан аниқлаймиз.
Автомобил йўллари халқ хўжалигидаги аҳамияти ва келажакдаги 20 йиллик ҳаракат жадаллигига қараб бешта тоифага бўлинади (1-жадвал).
6-жадвал

Йўлнинг иқтисодий аҳамияти	Йўлнинг тоифаси	Ҳисобий ҳаракат жадаллиги, келтирилган дона/ сут
Халқаро ва давлат аҳамиятидаги	I^а (автомагистраль) I^б Тезкор йўллар II III	14000 дан юқори 14000 дан юқори 6000-14000 2000-6000
Маҳаллий аҳамиятдаги	IV V	200-2000 200 гача

Ҳар бир йўл тоифаси ўзининг ҳисобий тезлик қийматига эга. Ҳисобий тезлик қийматига қараб, автомобил йўлларининг режа ва бўйлама кесим элементларини ҳисоблаш учун асосий параметрлар қабул қилинади.
7-жадвал

Йўлнинг тоифаси	Ҳисобий тезлик, км/с
	Асосийлари	Жойнинг мураккаб қисми учун
		Паст-баланд	Тоғли
I-а I-б II III IV V	150 120 120 100 80 60	120 100 10 80 60 40	80 60 60 50 40 30

Автомобил йўлининг кўндаланг нишаблиги қуйидаги жадвал асосида қабул қилинади. 8-жадвал

Йўлнинг тоифаси	Кўндаланг нишаблик, ‰
I^а ва I^б а) кўндаланг кесимда ҳар қайси қисм нишаблиги икки томонга бўлганда	15
б) нишаблиги бир томонга бўлганда; ажратувчи тасмадан кейин 1 -ва 2-тасмада	15
3- ва кейинги тасма	20
II – IV	15

Йўл тўшамасининг тури йўл тоифасига асосланиб аниқланади.
Йўлнинг тоифасини белгилашда, режа, бўйлама ва кўндаланг кесимлар элементларини лойиҳалашда истиқбол даврни 20 йилга тенг деб қабул килиш лозим.
Йўл тўшамасини лойиҳалашда истиқбол даврини таъмирлашаро муддатларни ҳисобга олиб қабул қилиш лозим.
Ҳисобий истиқбол даврининг бошланғич йили деб йўл (ёки унинг алоҳида қисми) қурилишининг бошланиш йили қабул қилинади.
Умумий фойдаланишдаги автомобиль йўллари қуйидаги ўлчамли транспорт воситаларини ўтказиш учун мўлжалланган: узунлиги бўйича - якка автомобиллар 12 м гача, автопоездлар ва ғилдиракли трактор поездлари 24 м гача, кенглиги бўйича - 2,5 м гача, баландлиги бўйича - 4 м гача.

1. 
   Барча жадвал маълумотларидан фойдаланиб, лойиҳаланаётган йўлнинг техник кўрсаткичлар жадвалини тузамиз. йўлнинг техник кўрсаткичларини аниқлаш жадвали
   

9-жадвал

№ т/р	Кўрсаткичлар	Қиймати
1	Келажакдаги ҳаракат жадаллиги, 20 йилдан сўнг, дона/сут	4400
2	Йўлнинг тоифаси	III
3	Ҳисобий тезлик, км/с	60
4	Ҳаракат тасмасининг сони, та	2
5	Ҳаракат тасмасининг кенглиги, м	3.5
6	Қатнов қисмининг кенглиги, м	7.0
7	Йўл пойининг кенглиги, м	12.0
8	Йўл ёқасининг кенглиги, м	2,5
9	Йўл ёқасидаги четки тасманинг кенглиги, м	0,5
10	Йўл ёқасининг мустаҳкамланган қисмининг энг кичик кенглиги, м	1,5-
11	Ажратувчи тасманинг кенглиги, м	-
12	Ажратувчи тасманинг мустаҳкамланган қисмининг кенглиги, м	-
13	Тавсия қилинган бўйлама нишаблик, ‰	30
14	Энг катта бўйлама нишаблик ‰	70
15	Энг кичик ҳисобий кўриш масофаси, м а) тўхташ учун тўсиқ олдида, м б) қарама-қарши автомобил учун, м	- 3000
16	Вертикал эгриларнинг радиуслари: а) қабариқ эгрида: тавсия қилинган, м энг кичиги, м б) ботиқ эгрида: тавсия қилинган, м энг кичиги, м	300 100
17	Режадаги эгрининг радиуслари: м тавсия қилинган, м энг кичиги ,м
18	Кўндаланг нишаблик, ‰	20
19	Йўл қопламасининг тури	Кора коплама