Doston, poema liro-epik janr; shu janrdagi badiiy asar. Oʻzbek xalq, ogʻzaki

---

Doston
Doston, poema — liro-epik janr; shu
janrdagi badiiy asar. Oʻzbek xalq, ogʻzaki
ijodi va oʻzbek mumtoz adabiyotida keng
tarqalgan. Dostonda muayyan voqea liro-
epik tasvir vositalari yordamida hikoya
qilinadi. Unda hayot, voqelik keng
koʻlamda qamrab olinadi, bir yoki ikkita
bosh qahramon ishtirok etadi, personajlar
esa koʻp boʻladi. Syujeti sertarmoq, rang-
barang. Xalq ogʻzaki ijodidagi Dostonlar
nazm va nasrav., yozma adabiyotdagi

---

Dostonlar nazmda boʻladi, bunda nasr
voqealarni bogʻlovchi vazifasini oʻtaydi.
Yozma adabiyotdagi Dostonlarda lirizm
kuchliroq, ayniqsa, hozirgi zamon
Dostonlarida lirik asos yanada
salmoqliroqdir. Jahon mumtoz
adabiyotidagi Dostonlar keng qamrovligi
va hajmining kattaligi, koʻtarib chiqqan
ijtimoiy, siyosiy, axloqiy muammolari,
syujetining sertarmokligi va
dramatizmining oʻtkirligi, personajlarining
koʻpligi bilan ajraladi. Bunday asarlar
markazida jamiyat va xalq takdiri turadi,
jamiyat, xalq va qahramon yaxlit, bir
butunlikda tasvirlanadi, ular oʻrtasida
ziddiyat boʻlmaydi, balki shu xalq, shu
qahramon bilan tashki dushmanlar

---

oʻrtasidagi kurash, yaxshilik bilan
yomonlik oʻrtasidagi ziddiyat tasvirlanadi.
Ularda vatanparvarlik, qahramonlik,
insonparvarlik, mehr-muhabbat, doʻstlik
va sadoqat, mehnatsevarlik gʻoyalari
ilgari suriladi. Ilk dostonlar Yunonistonda
paydo boʻldi. Ularda afsonaviy
qahramonlarning jasorati, xudolarning
karomati haqida kuylangan. Gomerning
"Iliada" va "Odisseya", Dantening "Ilohiy
komediya", Firdavsiyning "Shohnoma"
asarlari Doston janrining kad.
namunalaridir. Dostonlar, oʻz mohiyatiga
koʻra, qahramonlik ("Alpomish", "Farhod
va Shirin"), sarguzasht-detektiv ("Sabbai
sayyor"), ishqiy-romantik ("Tohir va
Zuhra", "Layli va Majnun"), jangnoma

---

("Yusuf va Ahmad", "Saddi Iskandariy"),
tarixiy-memuar ("Shayboniynoma",
"Jizzax qoʻzgʻoloni"), falsafiy ("Hayrat ul-
abror"), fantastik-allegorik ("Lison
uttayr"), didaktik ("Qutadgʻu bilig") turga
boʻlinadi. Qahramonlik Dostonlarida xalq,
jamiyat takdiri tasvirlansa, ishqiy-
romantik Dostonlarda oshiq-
maʼshuklarning sarguzashti bosh oʻrinda
turadi. Tarixiy-memuar yoxud tarixiy-
biografik Dostonlarda biror tarixiy
shaxslar ramziylashtirilib, boʻrttirib
tasvirlanadi. Umuman, Dostonlarda
ideallashtirish, mubolagʻali tasvir ustun
boʻladi, ularda turli afsonalar, asotirlar,
hikoyatlar, dev, parilar, xizr, ajdar,
ajabtovur otlar ("Alpomish"dagi

---

Boychibor), sehr-jodu koʻp ishtirok etadi.
Xalq Dostonlari baxshi, dostonchi va xalq
shoirlari tomonidan dutor, doʻmbira va
xalq cholgʻu asboblari joʻrligida ijro
etiladi. Folklordagi Dostonlar bilan yozma
adabiyotdagi Dostonlar shaklshamoyili
jihatidan bir xil koʻrinishda boʻlsada,
yozma adabiyotdagi Dostonlar
yozuvchining dunyoni oʻziga xos tarzda
idrok etishi, baholashi va oʻz fikr-gʻoyalari,
orzuarmonlarini ifodalash tarzi, usulida
farqlanadi. Garchand, Navoiyning aksar
Dostonlari, jumladan, "Layli va Majnun",
"Saddi Iskandariy" asarlari asosida
folklor mavzui turgan boʻlsada, shoir
ularni oʻz estetik qarashlari va badiiy

---

niyatidan kelib chiqib tubdan qayta
yaratgan.
Oʻzbek Dostonchiligi asrlar davomida
oʻsib, kamol topib, shakli rang-
baranglashib bordi. Oʻrxun-Yenisey
yozuvida, Avestoyaa, "Devonu lugʻotit
turk" dagi qadimgi Doston parchalarida,
turkiy xalqlar mulki boʻlmish "Kitobi
dodam Qoʻrqut"da va ayniqsa "Alpomish",
"Goʻroʻgʻli" turkum Dostonlarida oʻzbek
Dostonchiligining taraqqiyot yullari,
davrlarini kurish mumkin. Navoiy
"Hamsa"si oʻzbek Dostonchiligi tarixida
yuksak choʻqqi boʻldi. "Hamsa"da, Gegel
iborasi bilan aytganda, "dunyoning
qahramonlik holati"ni tasvirlash kuchli,

---

uning falsafiy-axloqiy mazmuni chuqur,
unda shaxs barkamolligi, fozil in-son va
adolatli jamiyat targʻib etiladi, yaxshilik va
yomonlik ildizlari qidiriladi. 20-asrga
kelganda, oʻzbek Dostonlari hajman
toraydi, lirizm kuchaydi. Dunyoni,
voqelikni va inson ru-hiy olamini, ruhiy
kechinmalarini idrok etish va haqqoniy
tasvirlash bosh fazilat boʻlib qoldi
(Mirtemirning "Surat" dostoni). Hozirgi
Dostonlarga afsona, asotirlar ham faol
kirib keldi. E. Vohidovnit "Ruxlar isyoni", A.
Oripovning "Jannatga yoʻl" Dostonlarida
ana shu yangiliklar yaqqol kurinadi.
Hozirgi zamon oʻzbek Dostonlarida
drama janri belgilari (konflikt, dialog),
ayniqsa epik tasvir unsurlari faollashdi.

---

(E. Vohidov, "Istanbul fojiasi", O. Matjon,
"Paxlavon Mahmud" va boshqalar).
Bundan tashqari, shoirning his-tuygʻulari,
taassurotlari, oʻymushohadalari,
kechinmalaridan iborat boʻlgan lirik
Dostonlar ham yaratilmoqda. 20-asr
oʻzbek adabiyotida Dostonlar kamayishini
roman janri rivoji bilan izohlash mumkin.
Voqelikni afsona, asotirlar va ertaklar
asosida bayon etib, bolalarga
moʻljallangan yirik sheʼriy asarlar
yozishda ham Doston janridan
foydalaniladi.
[1]
Dostonchilik
Yana qara

---

Dostonchilik maktabi
1. 
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-
2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.
"https://uz.wikipedia.org/w/index
.php?title=Doston&oldid=2531709" 
dan olindi
Manbalar

---

Bu sahifa oxirgi marta 9-May 2022, 16:26 da
tahrir qilingan.
•
Matndan 
CC BY-SA 3.0
litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).