Dóretiwshilik basqíshlarí HÁm qurallarí

DÓRETIWSHILIK BASQÍSHLARÍ HÁM QURALLARÍ
Joba:
1. Dóretiwshilik, dóretiwshiliktanıw hám dóretiwshilik túsinikleri.
2. Dóretiwshilik qábileti mazmunı. Texnikalıq dóretiwshilik.
3. Shaxs dóretiwshilik qábiletin rawajlandırıw mashqalası, iqtidor, talant hám danıshpanlıq sapaları.
4. Ilimiy dóretiwshilik processinde logikalıq hám intuitiv oylawdıń áhmiyeti.
5. Texnikalıq dóretiwshilik iskerliginiń basqıshları.
6. Oqıwshılardıń dóretiwshilik jixatdan tayorgarlik dárejeleri.

1. Dóretiwshilik, dóretiwshiliktanıw hám dóretiwshilik túsinikleri.

Dóretiwshilik - jańa materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı jaratılıwma jóneltirilgen iskerlik túri.
Intellekt - shaxs intellektual qábiletleriniń salıstırǵanda turaqlı strukturası.
Dóretiwshilik tapsırma - obiekt ólshemlerin arttırıw yamasa kemeytiw, buyımdıń detallari, uzeli yamasa strukturalıq bólegin puqtarog'i menen almastırıw arqalı buyımdı ózgertiwdi názerde tutadı.
Intuitsiya - bul subyekt tárepinen ózine pikiran qoyılatuǵın soraw hám máselelerge anglanmagan jaǵdayda júzege keliwshi juwaplar bolıp, ol tóplanǵan tájiriybe hám bilimler tiykarında tabıladı.
Intuitiv pikirlew processleri ámelge oshuvining tezligi, bas- qichlarning anıq parıqlanbasligi, minimal dárejedegi anglanganlik menen xarakterlenedi.
Dóretiwshilik pikirlew jańa buyımlar jaratılıwı menen xarakterlenip, onı payda etiw ushın biliw iskerliginiń ózinde jańa motivatsiya hám maqsetlerdi júzege keltiredi.
Patent izertlewleri texnika obiektleriniń rawajlanıwı, texnikalıq dárejesi hám rawajlanıw kelesheklerin anıqlaw maqsetinde alıp barılatuǵın ilimiy izertlewler bolıp, bunda olardıń patent sofligi belgilenedi.
Patent izertlewleri túrli mámleketlerdiń Oylap tabılǵanlar xalıq aralıq klassifikaciyası boyınsha klassifikaciyalanǵan qorǵaw hújjetlerin izlew hám analiz qılıw.
Bilimler banki kompyuterlerde saqlanıwshı informaciyalar jıynamasi bolıp, ol jaǵdayda informaciyalardıń konsetpual birligin payda etiwshi maǵlıwmatlar belgilengen tártipte jıynap barıladı.
Dóretiwshilik sapa tárepinen jańa hám kútá úlken, originalligi jáne social-tariyxıy tárepten kemde-kem ushraytuǵınlıǵı menen ózgeshe zat jaratıw iskerligi.
Jańa ashılıw - materiallıq dúnyanıń ilgeri málim bolmaǵan obiektiv ámeldegi nizamlıqlar, ózgeshelikleri hám hádiyselerdi anıqlanıwı menen xarakterlenip, ol insaniyattıń biliw dárejesin tupten ózgertiriwshi tásirge iye boladı.
Jańa ashılıwdıń isenimliligi - obiektiv ámeldegi bolǵan nizamlıq, ózgeshelik yamasa hádiysediń jańa ashılıw retinde tán alınıwı ushın ol teoriyalıq yamasa tájiriybe-sınaq jumısları jardeminde tastıyıqlap berilmog'i kerek.
Jańa ashılıw ushın arzanıń quramı - jańa ashılıw ushın dúziletuǵın arza tómendegi hújjetlerden ibarat bolıwı kerek: jańa ashılıw ushın diplom beriliwin sorap jazılǵan arza, shama qılınıp atırǵan jańa ashılıw tolıq maǵlıwmatı, jańa ashılıw ústivorligini tastıyıqlaytuǵın hújjetler, jańa ashılıw isenimliligi hám áhmiyeti tuwrısındaǵı juwmaq hám de járdemshi materiallar.
Oylap tabıw - xalıq xojalıǵı, social -materiallıq qurılıs yamasa qorǵaw salasında máseleni unamlı nátiyje beretuǵın etip, jańasha hám ayriqsha texnikalıq sheshiw.
Oylap shıǵarıw huqıqı - jańa ashılıwlar menen, oylap tabılǵanlar hám ratsionalizatorlik usınıslar qılıw hám olardan paydalanıw menen baylanıslı bolǵan munasábetlerdi tártipke soluvchi normalar kompleksi.
Patent hújjetleri - bul sonday hújjetler jıyındısiki, ol jaǵdayda ilimiy-texnikalıq tájiriybeler hám joybar konstruktorlıq islenbelerdiń mazmunı jańalıq ashılǵanlıqlıǵı, paydalı modeli hám de jańa ashılıwshınıń huqıqın qorǵaw etiwshi maǵlıwmatlar bolıwı kerek.
Metod - arnawlı bir maqsetke erisiw, konkret wazıypanı orınlaw usılı, bolmıstı ámeliy yamasa teoriyalıq ózlestiriw (biliw) usılları yamasa processler kompleksi.
Shaxs qásiyetleri - hár qıylı sharayatlarda tákirarlanıwshı, málim dárejedegi turaqlılıqqa iye bolǵan individ iskerliginiń kórinisi.
Dóretiwshilik - insan iskerliginiń sonday turiki, onıń nátiyjesinde jańa materiallıq yamasa ruwxıy baylıqlar jaratıladı.
Jumıs ornı - ustaxona maydanınıń oqıw islep shıǵarıw hám konstruktorlıq -texnologiyalıq islerdi orınlawı ushın zárúr úskeneler (verstak, stanok ), ásbapları hám úskeneler maqsetke eń muwapıq halda jaylastırıwǵan bólegi túsiniledi.
Joybar - názerde tutılǵan obiektti jaratıw ushın atqarılatuǵın esap -kitaplar hám grafik islerdi qamtıp alıwshı wazıypalar kompleksi.
Proektlestiriw - názerde tutılǵan yamasa bar ekenligi múmkin bolǵan obiekt, jaǵdaydıń tımsalı - joybarın jaratıw procesi.
Dóretiwshilik - insan iskerliginiń sonday turiki, onıń nátiyjesinde jańa materiallıq yamasa ruwxıy baylıqlar jaratıladı.
Modellestiriw - arnawlı bir hádiyse, process yamasa obiektler sistemasın olardıń modellerin jasap úyreniw jolı menen tekseriw; jańa jaratılıp atırǵan obiektler xarakteristikaların anıqlaw hám olardı qurıw.
Proektlestiriwdiń nátiyjeli metodları - buyımlardı konstruksiyalaw, manipulyativ konstruksiyalaw, maǵlıwmatları qısqartirilgan texnikalıq hújjetlerdi qóllaw, dóretiwshilik máselelerdi sheshiw, dóretiwshilik tapsırmalardı orınlaw, ilgeri tayarlanǵan konstruksiyalardı ózlestirip, islerdi qayta orınlaw, qıyalıy eksperiment.
Evristik metod - bul jańa texnikalıq sheshimdi jaratıw maqsetinde prototipni qanday etip ózgertiwge tiyisli jol-jobalardıń qısqasha xarakteristikası.
Model - haqıyqatlıqtan obiekttiń shártli sáwlelendiriliwi.
Maket- obiekttiń konsturksiyasini ayqınlaw oyda sawlelendiriw imkaniyatın beretuǵın ulıwma kólemli suwreti bolıp tabıladı.
Óz-ara uqsawlıq - eki predmet yamasa hádiysediń barlıq uyqas jaylarındaǵı noqatları birdey ólshem birliginde birdey masshtabda bolıwı menen belgilenedi.
Dizayn - zatlar ortalıǵınıń estetik hám funksional sapaların qáliplestiriw maqsetine qaratılǵan proektlestiriw iskerliginiń túrlerin óz ishine aladı.
Grafika - suwretleytuǵın kórkem óner túri; súwret kórkem ónerine tiykarlanǵan, lekin óz suwret quralları hám ańlatpa múmkinshiliklerine iye bolǵan baspa kórkem suwretler (gravyura, litografiya, monotipiya hám b.) ni óz ishine aladı.
Bilim - haqıyqatlıqtı biliw nátiyjesi Ol ámelde sınalǵan bolıp, haqıyqatlıqtıń insan oylawındaǵı tuwrı in'ikosi bolıp tabıladı.
Kónlikpe - qandayda bir maqset jolında háreket orınlaw qábileti; islep shıǵarıw yamasa oqıw iskerliginde birdey háreket yamasa bir tipdagi máselelerdi sheshiwdiń sanalı túrde kóp ret qaytarılıwı nátiyjesinde avtomatizm holiga keledi.
Ilmiy tájriybe - tákirarlaw jolı menen qáliplestiretuǵın, joqarı ózlestirilish dárejesi hám de anglangan qadaǵalawsız ámelge asırılıwı menen xarakteristikalanıwshı háreketler esaplanıp, perseptiv, intellektuallıq hám háreket ilmiy tájriybeleri parıq etedi.
Jańa informaciya texnologiyaları - informaciyalardı qabıl qılıw, qayta islew hám jańa informaciyanı jaratıw menen shuǵıllanatuǵın texnologiyalardı kompyuterler tiykarında engiziw, yaǵnıy belgilengen iskerlik túrin ámelge asırıwshı kompyuter hám ol jaǵdayda engizilgen programmalıq támiynattı júrgiziw kompleksi.
To'garak tipleri: tayarlaw texnikalıq to'garagi; pán (ilimiy-texnikalıq) to'garagi; sport -texnikalıq to'garagi; islep-shıǵarıw texnikalıq to'garagi; kórkem-ámeliy to'garaklar.
Oylap shıǵarıw - ilimiy ideyalarınıń texnikalıq sheshimlerge dóretiwshilik nátiyjeni ámelde qollanıwı, ilimiy texnika rawajlanıwı pátlerin belgileytuǵın tiykarǵı kórsetkish, jańa texnika hám texnologiyalar jaratılıwınıń kriteryası hám de onıń joqarı ilimiy-texnikalıq dárejesin támiyinleytuǵın faktor esaplanadı.
Oylap shıǵarıw bilimleri - jańa texnikalıq sheshim islep shıǵıw ushın talap etiletuǵın túsinik hám qıyallardıń biliw iskerligi jemisi retinde insan sanasındaǵı sistemalanǵan in'ikosi.
Oylap shıǵarıw kónlikpeleri - insannıń maqsetke jóneltirilgen dóretiwshilik iskerligin anglangan qadaǵalawdı susaytirgan halda intellektual process basqıshların tez hám tolıqqonli ámelge asırıw dárejesin ańlatadı.
Oylap shıǵarıw ilmiy tájriybeleri - insannıń uyqas túrdegi dóretiwshilik iskerligin bólekan avtomatlasqan tárzde, ámelge asırilatuǵın intellektual process basqıshlarınıń tek dáslepkisin seze otirip ámelge asıra alıw dárejesi.
Másele - bul gózlengen nátiyjege erisiw yamasa berilgen háreketti orınlaw jolları tuwrısındaǵı bilim hám qurallardıń jetkilikli dárejede qáliplestirilgen ańlatpası bolıp tabıladı.
Mashqala - hal etiliwi talap etiletuǵın wazıypa bolıp, onı ámelge asırıw ushın zárúr sheshim yamasa alternativ sheshimlerdi tabıwdıń múmkinshiligi bolmaydı yamasa eki sebep birge keledi.
Maqset - iskerliginiń aldınan pikiran oylanǵan nátiyjesi. Tikkeley motiv retinde maqset insan iskerligin arnawlı bir jolǵa baslaydı jáne onı basqaradi.
Dóretiwshilik iskerligi. Ekenin aytıw kerek, iskerlik - nátiyjesinde insan anıq ónim jaratatuǵın process bolıp tabıladı. Iskerlik reproduktivlik hám dóretiwshilik bolıwı múmkin. Reproduktivlik iskerlik - bul tolıq islep shıǵılǵan algoritm boyınsha atqarılatuǵın process jáne bul nátiyjede iskerlik subyekti (subyektiv jańalıq ) ushın da, basqa kisiler ushın da (obiektiv jańalıq ) jańalıq bolmaǵan ónim jaratıladı. Dóretiwshilik iskerligi bul basqa másele. Dóretiwshilik iskerliginiń hesh bir túri ushın olardı orınlawdıń tolıq algoritmı jaratılıwı múmkin emes, biraq dóretiwshilik iskerliginiń kóplegen túrleri ushın ulıwma algoritm qashannan berli jaratılǵan, mısalı : dóretpe jazıw, kiyimlerdi maslastırıw, texnika boyınsha dóretiwshilik máselelerin sheshiw hám basqalar. Dóretiwshilik iskerligi nátiyjesinde subyektiv yamasa obiektiv jańalıqqa iye bolǵan ónim jaratıladı.
Siz ne dep o'ylaysiz, turmıslıq tabısqa erisiw boyınsha shaxs ushın ne anıqlawshı bolıp esaplanadı : aqsha, ata-analar poziciyasi, baylanıslar, maǵlıwmatı dárejesi, tillerdi biliwi yamasa basqa taǵı qandayda bir? Áne sol áyne qandayda bir shaxstıń dóretiwshilik iskerligi metodları hám texnologiyaların iyelew dárejesin anıqlawshı bolıp esaplanadı. Joqarıdaǵı shártlerdiń insanda ámeldegi bolıwı kásiplik mártebede málim dárejeni iyelew imkaniyatın beretuǵın ájayıp orınlawshı bolıw imkaniyatın beredi, biraq turmıslıq tabıs tekshesında kóteriliw dóretiwshilik iskerligisiz múmkin emes. Anıqrog'i, insan hal ete almaytuǵın birinshi zárúrli mashqalaǵa shekem múmkin. Buǵan isenim payda etiw ushın adamlardı qatań retseptlar menen davolagan vrach hám bir nawqasda standart bolmaǵan holni, yamasa standart gruntlar ushın mólsherlengen bınanı joybarlaǵan injenerdi, joybar bolsa, júdá bos grunt ushın buyırtpa etilgenligin oyda sawlelendiriw etiń. hám bunday mısallardı kóplegen keltiriw múmkin. Sonıń ushın dóretiwshilik iskerligi shaxstıń tiykarǵı intellektuallıq kapitalı bolıp esaplanadı, áyne ol hár bir insannıń kásipinen qaramastan turmısda tabıslı bolıwın anıqlaydı. YA'ni dóretiwshilik iskerligi - bul hesh qandayngi aqshaǵa satıp alıp bolmaytuǵın, tek úyreniw múmkin bolǵan iskerlik.
Dóretiwshilik pikirlew hám dóretiwshilik máseleleri. Dóretiwshilik iskerligi processinde insan daǵı dóretiwshilik pikirlew qoiliyati qáliplesedi hám rawajlanadı. Ne dep o'ylaysiz, dóretiwshilik pikirlew ne? Eger shaxs tómendegi logikalıq operatsiyalar : sistemalar hám olardıń elementlerin kombinatsiyalaw, sebep-aqıbet baylanıslılıqların anıqlaw, izertlew operatsiyaların orınlawǵa ılayıq bolsa, dóretiwshilik pikirlay alıwı psixologiyada tastıyıqlanǵan. Oqıwshılarda dóretiwshilik pikirlewdiń rawajlanıwı olar járdeminde hár bir gruppada logikalıq uqıplar qáliplesetuǵın hám rawajlanatuǵın dóretiwshilik máselelerin sheshiw metodlarına oqıtıw processinde ámelge asıriladı. Biraq dóretiwshilik máseleleri ne? Dóretiwshilik máseleleri - bul orınlaw ushın úyrenilgen qaǵıydalardı ózgertiw yamasa ǵárezsiz túrde jańa qaǵıydalar dúziw talap etiletuǵın hám nátiyjede subyektiv yamasa obiektiv jańa sistemalar - maǵlıwmat, konstruksiyalar, elementlar, hádiyseler, kórkem óner dóretpeleri jaratılatuǵın másele.
Dóretiwshilik teoriyasında dóretiwshilik máselesi túsinigi menen bir qatarda izertlewshilik máselesi de bar. Izertlewshilik máselesi - bul sheshiw ushın bir neshe izertlewshilik operatsiyaların orınlaw zárúr bolǵan dóretiwshilik máselesi.
Sonday etip, oqıwshılarda dóretiwshilik pikirlewdi rawajlandırıw ushın bólek dóretiwshilik máseleleri emes, bálki orınlaw processinde oqıwshılarda joqarıda kórsetilgen gruppalar daǵı logikalıq operatsiyalar qáliplesetuǵın hám rawajlanatuǵın dóretiwshilik máseleleri sisteması zárúr. Dóretiwshilik máseleleri sisteması hár bir tema, hár bir mektep sabaqlıǵında oqıw iskerliginiń hasası bolıwı zárúr. Dóretiwshilik maslalalari sistemasın tómendegi logikalıq operatsiya túrleri hám gruppaları quraydı.
Sistemalardı hám olardıń elementlerin kombinatsiyalaw máseleleri. Sistemadan bir yamasa bir neshe elementti ajıratıw ; elementler hám sistemalardı teńlestiriw; elementlerdi sistemalastırıw ; elementlerdi ózgertiw; elementlerdi sistemaǵa kirgiziw; konstruksiyalaw ; proektlestiriw; elementler hám sistemalar klassifikatsiyasi; sistemanıń strukturalı -funksional resursları analizi.
Sebep-aqıbet baylanıslılıqların anıqlaw máseleleri. Sebeplerdi anıqlaw ; aqıbetlerdi anıqlaw ; tastıyıq ; biykarlaw etiw; nizamlıqlardı anıqlaw ; jańa funksiyanı anıqlaw ; sistema elementleri ortasındaǵı baylanıslardı anıqlaw ; boljaw.
Izertlewshilik operatsiyaların orınlaw ushın máseleler. Mashqalalardi qáliplestiriw; izertlew rejesin, mashqalanı sheshiw rejesin dúziw; baqlawlar, ólshewler hám sınaqlardı joybarlaw hám ótkeriw; iskerlik nátiyjelerin analiz qılıw hám bahalaw.
Dóretiwshilik máseleleri sistemasına sonıń menen birge hár qıylı gruppalardan máselelerdi birlestiriw jolı menen alınǵan kombinatsiyalanǵan tapsırmalar da kiritiliwi múmkin. Biraq dóretiwshilik máselelerin sabaqlarda hám sabaqtan tısqarı shınıǵıwlarda ózinden-ózi qollanılıwı bul ele dóretiwshilik pikirlewdi formaantirish hám rawajlandırıw emes. Bul process oqıwshılar dóretiwshilik máselelerin sheshiw metodların ózlestirip, ǵárezsiz túrde olardıń keyingi bapta tolıq toqtalatuǵın modifikatsiyaları (túrleri) ni jaratqanlarında ámelge asıriladı. Dóretiwshilik máselelerin sheshiw ushın hesh qanday metodlar qóllanbasa, bul oqıtıwshı hám oqıwshılar ushın qızıqlı bolǵan, lekin hesh ne qáliplestirmeytuǵın hám rawajlantırmaytuǵın «topag'on» oyınınan basqa zat emes.
Mektep tálimi hám dóretiwshilik. Nege mektepti tamamlaǵannan keyin pitkeriwshilerdiń sezilerli bólegi dóretiwshilik máselelerin hal ete almasligi tuwrısında hesh oylap kórgensizmi? Kóplegen oqıtıwshılar balalardı dóretiwshilikke oqıtıwların, olar menen kóp sanlı dóretiwshilik máselelerin sheshiwlerin atap ótiwedi, biraq ol jaǵdayda nege pitkeriwshiler dóretiwshilik iskerligi metodların iyelewmegen?
Hár qanday pán boyınsha hár qanday temanı úyreniw biliw iskerliginiń ulıwma strukturasına muwapıq 4 basqıshda ámelge asırılıwı kerek:
1. Qıyallardıń qáliplesiwi - bul basqıshda oqıwshılar jańa sistemanıń ulıwma belgileri menen tanısadılar, onıń ulıwma funksiyaların úyrenediler.
2. Bilimler hám reproduktivlik kónlikpelerdiń qáliplesiwi - bul basqıshda oqıwshılar, tiykarlanıp, reproduktivlik teoriyalıq hám ámeliy tapsırmalardı atqaradılar. Bul jumıs processinde, olardaǵı bilim hám reproduktivlik kónlikpeler - ilgeri úyrenilgen bilimlerdi tákirarlaw kónlikpeleri qáliplesedi.
3. Ilimiy hám dóretiwshilik kónlikpeleriniń qáliplesiwi - bul basqıshda oqıwshılar, tiykarlanıp, túrli kórinistegi dóretiwshilik tapsırmaların atqaradılar. Bul jumıs processinde ilimiy hám dóretiwshilik kónlikpeleri qáliplesedi.
4. Ilimiy rawajlanıwı hám izertlewshilik kónlikpelerin qáliplesiwi - bul basqıshda oqıwshılar dóretiwshilik hám izertlewshilik tapsırmaların atqaradılar. Bul jumıs processinde ilimiy hám izertlewshilik kónlikpeleri qáliplesiwi ámelge asıriladı.
Bólek atap ótiw kerek, joqarıda kórsetilgen biliw procesi strukturası oqıwshılardı oqıtıw metodları hám formaların hár bir basqıshda anıqlamaydi. Bul hár qanday temanı úyreniwdiń dáslepki eki basqıshında dóretiwshilik tapsırmaların qóllaw múmkin hám zárúr ekenligin ańlatadı.
Tema boyınsha oqıw jumısınıń dáslepki eki basqıshı biziń mekteplerimizde mashqalasız ámelge asıriladı. Máseleler aqırǵı eki basqıshda. Birinshiden, kópshilik oqıtıwshılarda hár bir temanı úyreniw boyınsha oqıw jumısınıń bul basqıshları ulıwma joq. Ekinshiden, ilimiy hám dóretiwshilik kónlikpeleri qáliplesiwi oqıtıwshınıń ixtiyorida bólek máselelerdi emes, bálki dóretiwshilik máseleleri sistemasın qóllaw menen ámelge asıriladı. Úshinshiden, dóretiwshilik máselelerin sheshiw processinde oqıwshılar dóretiwshilik iskerliginiń zamanagóy metodların iyelewi zárúr. Ókiniw menen aytamız, bul metodlardıń kóbisi tekǵana oqıwshılarǵa, bálki oqıtıwshılarına da málim emes. Tórtinshiden, ilimiy hám izertlewshilik kónlikpelerin qáliplesiwi oqıwshılardıń ózbetinshe jumısların úyrenilip atırǵan tema boyınsha ilimiy hám ilimiy kópshilikke arnalǵan ádebiyatlarda baspa etilgen jańa ilimiy jumıslar, sonıń menen birge, quramalı bolmaǵan ilimiy izertlewlerdi orınlawdı shama etedi. Pán bir orında turmaydı, ol mudami rawajlanadı. Sabaqlıqlar daǵı maǵlıwmatlar tez eskiradi. Ilimiy hám ilimiy-kópshilikke arnalǵan ádebiyat menen islew oqıwshılardı rawajlandırıw, toltırıw hám tuwrılawdı tahmin etedi. Ilimiy izertlewlerdi ótkeriw ushın oqıwshılarǵa tekǵana sabaqlıq máseleleri - matematikalıq, fizikalıq, tariyxıy hám basqalar, bálki pánleraro, mısalı : LEP qoyılması, bóget qurılısı, parfyumeriyaning jańa kolleksiyasini jaratıw, jańa dáriler, avtomobildiń jańa modelin islep shıǵarıw, kórkem ónerde jańa jónelisler, janrlar hám temalardı izlewdi usınıs etiw zárúr. Pánleraro máseleler real turmısda kóp ushrassa -de, mektepte házirshe júdá kem qollanıladı.
Sonday etip, oqıwshılardı dóretiwshilik iskerliginiń elementar tiykarlarına oqıtıwda joqarıda sanap ótilgen shártlerdiń hámmesi orınlanıwı kerek. Onıń ushın oqıtıwshılardıń jumısında ózgerisler kemlik etedi, bunda tálim mazmunın : standartlar, programmalar, sabaqlıqlardı ózgertiw zárúr. Biraq bul jumıs tez arada etińmeydi. Sol sebepli avtor oqıwshılarǵa ilimiy ádebiyatlar hám dóretiwshilik máselelerin qollap, hár bir temanı úyreniwdiń aqırǵı eki basqıshın ǵárezsiz orınlawdı usınıs etedi.
Oylap shıǵarıw máselelerin sheshiw teoriyası (TRIZ) tuwrısında.
XX ásirdiń 40 -jılları aqırlarında Rossiyalıq alım Genrix Saulovich Altshuller óz olidiga texnikada jańa oylap tabılǵanlardı qanday etip maqsetli jaratıw múmkin, degen mashqalanı qoydı. Atap ótiw kerek, ol payıtqa deyin texnika daǵı tolıq hámme oylap tabılǵanlar, usınıń menen birge pán hám kórkem óner degi jańa ashılıwlar ámel hám qáteler jolı menen etińar edi. Dóretiwshilik iskerliginiń ilimiy tiykarlanǵan texnologiyaları joq edi. Bul mashqalanı sheshiw ushın Altshuller texnikalıq oylap tabılǵanlardıń patent fondini analiz etdi, bul processda texnikanıń rawajlanıw nizamlıqların ashtı hám 60 -jıllardıń baslarında ol oylap shıǵarıw máselelerin sheshiw algoritmınıń birinshi modifikatsiyasın jarattı. Sol waqıttan baslap Genrix Saulovich injenerler hám hámme qáleytuǵınlar ushın tıńlawshılardı texnikalıq máselelerdi sheshiw ushın algoritmdı qóllawǵa uyretetuǵın oqıw seminarları ótkera basladı, parallel halda onı tolıq jetilistiriw jumısların dawam ettirdi. Bul izertlewler nátiyjesinde Altshuller texnikanıń rawajlanıw nızamların qáliplestiredi. Sol tárzde oylap shıǵarıw máselelerin sheshiw teoriyası (TRIZ) tuwıladı.
Seminarlarda tıńlawshılardı oqıtıw Altshuller aldına jańa mashqalanı qoydı - nege tıńlawshılardıń úlken bólegi TRIZni ózlestirgennen keyin de jańa texnikalıq oylap tabılıwın jaratmaydilar. Bul mashqalanı sheshiw ushın Altshuller dóretiwshilik iskerligi ulıwma nizamlıqların ashıw maqsetinde jetik jaratıwshılardıń ómirbayanshiiyalari (1000 den artıq ómirbayanshiiyalar) tuwrısında ádebiyatlardı analiz etdi, olardı biliw TRIZni oqıtıw natiyjeliligin asırıw imkaniyatın beredi. Onıń áwmeti keledi hám nátiyjede dóretiwshi shaxs páziyletleri hám turmıslıq strategiyaları tuwrısında táliymat jaratadı. Qoyılǵan mashqala ilimiy tiykarlanǵan sheshimdi tabadı - maqsetli jóneltirilgen dóretiwshilik iskerligi ushın dóretiwshilik metodların iyelew jetkilikli emes, bálki ózinde dóretiwshi shaxs páziyletlerin de tárbiyalaw hám dóretiwshilik iskerligi turmıslıq strategiyası nizamlıqların da esapqa alıw zárúr. G. S. Altshuller etken juwmaq óziniń ápiwayılıǵı hám usınıń menen birge quramalılıǵı : tap kórkem óner, matematika hám fizika nızamları sıyaqlı dóretiwshilik texnologiyaların hár kim iyelewi múmkin, pútkil turmısı dawamında dóretiwshi shaxs páziyletlerin azshılıq ózinde tárbiyalawı múmkin hám tek ayırımlarigina óz ómirin dóretiwshi shaxs turmıslıq strategiyası nizamlıqlarına muwapıq jasawları múmkin.
80-jıllar ortalarında Altshullerning isin dawamlawshıları TRIZ elementlerin kórkem ónerde, fanda, pedagogikada, psixologiyada, meditsina hám basqa jónelislerde qollay basladılar. Nátiyjede kásiplik iskerliginiń jańa baǵdarları : TRIZ + PEDAGOGIKA, TRIZ + BIZNES, TRIZ + SAN'AT, TRIZ + TIBBIYOT júzege keldi. Bul jónelisler degi jumıslar kóp sanlı baspalarda sáwlelendirilgen saldamlı ilimiy nátiyjeler alıp keldi.
Házirgi waqıtta TRIZ tabıslı rawajlanayapti, Xalıq aralıq TRIZ assotsiatsiyasi jaratıldı, G. S. Altshuller onıń prezidenti esaplanadı. MDHning kóplegen iri qalalarında hám qatar basqa mámleketlerde TRIZ orayları hám mektepleri iskerlik aparıp atır.
Ilimiy dóretiwshilik processinde logikalıq hám intuitiv oylawdıń áhmiyeti. Dóretiwshilik processinde logika hám intuitsiyaning hár túrlı áhmiyetke ıyelewin fr. alımı A. Puankare kórsetip ótken edi. Atap aytqanda ol «fanning ózinde intuitsiya eger bir qansha ústemshiliklerge iye bolǵanlıǵın esapqa alinbasa, analiz tastıyıqtıń jalǵızyu birden-bir nızamlı quralı bolıwǵa umtila otirip baratırǵan bir dáwirde de ol oylap tabıwda tiykarǵı qural bolıp qolaveradi»- dep jazadı.
Dóretiwshilik siklining málim zvenolar haqqında basqa ilimpazlar da bir neshe márte óz pikirlerin ayttılar. Atap aytqanda bul haqqında ataqlı fizikalıq M. Barn qoyidagilarni jazadı : «... men pándegi analitik halda aldınan aytılǵan pikirlerdi kúndegilik jumıslarımızdan keskin parıq etiwin kórmey atırman ayırım kriteriyalar boyınsha kórsetilgen obraz tolıq esaplanıp oǵan xarakterli bolǵan barlıq ayrıqshalıqlarǵa egaligini biz kúndelik ómirimizde esapqa alıp baramız. Biraq sintetik jixatdan aytıw bólekan málim balgan xodisaning real obrazı óziniń xaqiqiyligidan parıq etedi degen gipotetik shamaǵa tiykarlanadı. Eger ol tájiriybede tastıyıqlansa onıń tiykarında nızamlı esaplanǵan gipoteza jatqan bolsada aldınan aytıw jańa bilm beredi. Lekin onıń muaffaqiyati intuitsiyaga júdá baylanıslı... ». M. Barn óz pikirin eki tipdagi oylap tabıwǵa tiyisli tariyxıy mısallar menen: Olardan biri ámeldegi teoriyanı logikalıq analiz qılıw menen ámelge asırıldı basqası bolsa sol kunga shekem baylanısız bolǵan tájiriybelerdiń óz-ara baylanıslılıǵı ámeldegi ekenligi haqqındaǵı mashqalalardi jańa teoriya jaratıw menen túsintiredi.
Birinshisine, Adams hám oǵan baylanısız halda Leveryelarning basqa planetalar háreketinde júz bergen bir az ózgerisler tiykarında aytılǵan teoriyasına saykes, Galeley tárepinen Neptun planetasining ashılıwı kiredi. M. Barnning aytiwina qaraǵanda bul jerde teoriya rawajlanmadi: «Bul matematika kórkem óneri hám taqattıń úlken jılısıw sonıń menen birge nátiyjelerge bolǵan isenim edi. Biraq olardı tán alıw etpegende de bul hal teoriyanıń dúnya qarawın keńeytirgeni joq ; bul málim bolǵan Nyuton mexanikasınıń qollanılıwın analitik jixatdan aldınan aytıw edi»
Eki tip ixtiyoriga A. Eynshteyn tárepinen aytılǵan quyash qasında jaqtılıqtıń chetlanishi kiredi. Bul inert hám gravitatsion massanıń proporsionallıǵı haqqındaǵı áhmiyetli faktni seziw hám M. Barnning ta'bricha «Tájiriybe nátiyjeleriniń uzın shınjır daǵı náhán sintez» dep atalǵan jańa teoriyanıń jaratılıwın talap etedi.
Dálil hám nomerlerden kelip shıǵıp ilimiy boljawlar qurushga yamasa tabıwǵa ótiwde sonıń menen birge teoriyalıq juwmaqlardan ámeliy sınaq jumıslarına ótiwge ilimiy intuitsiya xal etiwshi áhmiyetke iye boladı. Intuitsiya onıń logika menen baylanıslılıǵı oylap shıǵarıw ideyalarınıń kelip shıǵıwında tugan ornın belgilewdegi máseleler quramalı bolıp onıń xozirgacha tolıq xal etilmegen deyiw múmkin. «+isqacha psixologiyalıq sózlik» de intuitsiya-«Payda bolıwı jolları hám shártleri anglanmagan halda payda bóliwshi bilimler retinde júzege keledi soǵan kóre subyekt oǵan tikkeley júzege» kelgen nátiyje retinde iye boladi» dep tariyplanadi. Bul hám boshka kórkem ádebiyatqa baylanıslıetlarda keltirilgen tariflar intuitsiya tábiyaatın onıń payda buluvchi tiykarın uzida sáwlelendirmeydi hám usınıń sebepinen onı tolıq dep bolmaydı. B izning pikirimizchga kóre intuitsiya-bul subyekt tárepinen ózine pikiran qoyılatuǵın soraw hám máselelerge anglanmagan jaǵdayda júzege keliwshi juwaplar bolıp, ol tóplanǵan tájiriybe hám bilimler tiykarında ámelge asadı.
Texnikalıq dóretiwshilik iskerliginiń basqıshları. Texnikalıq dóretiwshiliginde jańa sheshimlerdi islep shıǵıwdan, tap rásmiylestiriwge shekem bolǵan dáwirdi ámelge asırıwda, odaǵı processlerdiń zárúrligi, quramalılıǵı hám áhmiyetke baylanıslı halda pikirlew procesi túrli dáwirlerde ámelge asadı. Bul orında eń úlken qıyınshılıqlar anıq, haqıyqatlıqtan ámeldegi buyım hám kórsetkishlerden abstrakt, jaratılajak abstrakt modellerge ótiw hám teoriyalıq tájiriybe sınaq jumısların orınlaw menen baylanıslı boladı. Studentler degi umumpedagogik bilim hám ko'gnikmalarni reproduktivlik, reproduktivlik- dóretiwshilik, dóretiwshilik-reproduktivlik hám dóretiwshilik dárejelerge bolıp kórsetedi. Sol tiykarda texnikalıq dóretiwshiligi ideyaların ámelge asırıwdıń pikirlew iskerligi produktiv hám reproduktivlik qásiyetleri almasıwına baylanıslı bolǵan 4 dáwirin ajıratıp aldıq (1-forma ). Birinshi dáwirde Pikirlew qábileti produktiv ózgeshelikine iye boladı, bunda ámeldegi mashqalanı ańǵarıw, aqıl qılıw, sheshimin tabıwǵa mútájlik seziw procesi baradı. Ízleniwshiniń bilim hám tájiriybesi qanshellilik kóp bolsa, bul process oǵada kem waqıt dawam etip, reproduktivlik xarakterge iye bolǵan ekinshi dáwir - mashqala sheshimin tabıwǵa ótiledi. Bul dáwirdiń dawam etiw waqti da ızleniwshi bazalıq bilimi, tájiriybesi, dúnyaǵa kóz qarası keńligi, qıdıralayotgan sheshimdiń ızleniwshi qániygeligine baylanıslı bolıp ol jaǵdayda qarayolayotgan mashqalanıń sheshimi bolıp, xızmet ete alatuǵın xolatlar analiz etiledi. Úshinshi produktiv dáwirde hal etiliwi kerek bolǵan mashqala hám saylanǵan sheshim óz-ara balanadı hám texnikalıq sheshim konsepsiyası usınıs etiledi. Ol oylap tabıwdı ámelge asırıwdıń eń ma'suyatli dáwiri bolıp, onıń jetiskenlikli ámelge asırılıwı usınıs yetilayotgan ideyanıń social bahosini qáliplestiriwge sheshiwshi tasir kórsetedi. YA'ni, sheshim unamlı nátiyje bersa onıń ámeliyatqa qollanıw etiliwine tiykar jaratıladı, yamasa k erisinshe, sheshim kutilgan nátiyjeni bermasa ol biykar etiledi. Tórtinshi,

reproduktivlik dáwirde usınılıp atırǵan sheshimdi tiykarlash ushın esaplaw hám tájiriybe-sınaq jumısları atqarılıp, texnikalıq sheshimdi islep shıǵıwdıń úshinshi dáwirinde ámelge asırılıp atırǵan islerdiń nátiyjesi teoriyalıq hám ámeliy tastıyıqlap beriledi.

1-forma. Texnikalıq sheshim ideyasın ámelge asırıw dáwirleri.
Hár bir basqıshdıń nátiyjeligi oqıwshılarda texnikalıq pikirlew, miynet kónlikpe hám ilmiy tájriybeleri rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı.
Oqıwshılardıń dóretiwshilik jixatdan tayorgarlik dárejeleri.
Oqıwshılardıń dóretiwshilik iskerligine tayorgarlik bes dárejesin kórsetiwshi normativ ilimiy jixatlar tiykarlanǵan. Olar qoyidagilardan ibarat :
1. Oqıwshılardıń buyımdı onıń formasın jetilistiriw yamasa detallarni ratsional jaylastırıw maqsetinde sızılmaǵa, sxemaǵa bólekan ózgertiw kiritip, berilgen hújjetler boyınsha tayarlay alıwı.
2. Oqıwshınıń instruksiyalanishi aqırına jetkezip hám berilgen texnikalıq hújjetke yamasa bólek sxemaǵa ózine ózgertiwler kiritip buyımlardı yasay alıwı.
3. Oqıwshınıń buyımdı, onı konstruksiyasın dáslepki original rawajlanıwlashtirib hám texnologiyalıq sxemaǵa ǵárezsiz halda ózgertiwler kiritip tayarlay alıwı.
4. Oqıwshınıń original konstruktorlıq ideyasın ǵárezsiz halda texnologiyalıq jixatdan islep shıǵıwı jáne onı tayarlawdı udalay alıwı.
5. Oqıwshı buyımdıń original konstruktorlıq yamasa ratsionalizatorlik ideyasın ǵárezsiz halda tiykarlab hám tariyplab bere aladı, hújjetlerdi islep shıǵıw hám buyım soǵıwdı atqara aladı.
Oqıwshılar texnikalıq dóretiwshiliktiń tiykarǵı túsinikleri hám mánisi; texnikalıq dóretiwshiliktiń ayriqsha qásiyetleri; texnikalıq dóretiwshiliktiń shólkemlestirilgen tiykarları ; jańa ashılıw, oylap shıǵarıw, ratsionalizatorlik usınısları tuwrısında oyda sawlelendiriwge ıyelewleri kerek:
Ilimiy-texnikalıq hám patent informaciyası. Dóretiwshilik metodları, texnikalıq máselelerdi sheshiw; texnikalıq dóretiwshilik metodların rawajlandırıw. “Ámel hám qate” metodı ; “intellektual hújim” metodı. Sinektika hám morfologiyalıq analiz. Teoriyalıq sorawlar metodı. Oylap shıǵarıw máselelerin sheshiw algoritmın biliw, ilmiy tájriybe payda etiw hám ámelde qollay alıw kerek;
Texnikalıq másele sheshimlerin tabıwdıń basqa metodları ; buyımdıń kórkem joybar konstruksiyasın jaratıw. Texnikalıq obiektlerdi proektlestiriw hám tayarlaw ; ápiwayı texnikalıq obiektlerdi konstruksiyalaw hám modellestiriw; avto modeli, keme modeli, avia model hám awıl xojalıǵı mashina hám úskenelerin modellestiriw, qollanılıwına kóre oqıw hám islep shıǵarıw texnikalıq obiektlerin konstruksiyalaw, oqıwshılardıń texnikalıq dóretiwshiligin basqarıw ; texnikalıq dóretiwshilik boyicha klass hám mektepden tısqarı alıp barılatuǵın islerdi shólkemlestiriw; oqıwshılardıń baslanǵısh dóretiwshilik awqamlarındaǵı jumıslar mazmunı hám metodları tuwrısında kónlikpelerge ıyelewi kerek.