Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 4. Arxeologiyalıqestelikler
Házirgeshekempa’ndeQitayda Yun dáwirinenaldınSyaúrim-putaǵıdáwiribolǵanlıǵıhaqqındaǵıdereklerdenalınǵanxabarlardıńisenimliligituwrısındatuwrıdan-tuwrıdálillerjoq. BundaydálillertekǵanaÍnhámShjoujazıwlarınauqsas sol dáwirdińhaqıyqıyepigrafikestelikleribolıwımúmkinedi, biraqolareletabilǵanmaǵan. Usınıńmenenbirge, kóplegenarxeologlarházirde Xia dáwirimenenbaylanısıwǵabeyimbolıp, Sarıdáryaháwizindeqazilganhámneolitinaqırıhámdáslepki Yunortasındaaralıqpoziciyanıiyelegenbirqatarmateriallıqesteliklerdiiyeleydiler.
OlararasındaYanshiqalası (Xenan ) qasındatabılǵan monumental imaratlarqaldıqları bar. 1960 jıldaoljjerdeshamamenen 10 mıńkvadratmetrmaydanǵaiyesaraykompleksiqarabaxanalarıashılıwıbaslandı. Onıńoraylıqbóleginstilobatústinequrılǵan jay iyelegenbolıp, onıńtiykarınústinlerústineornatılǵanaǵashkarkashólkemlesken. Jaqınnanbronzahám jasper buyımları, sonıńmenenbirge, bronzaquyılıwhámsu’yeknaǵısoyıwshılıǵıızlerıtabılǵan. Bulesteliktińradiokarbonlianalizusılımenentolıqsánesieramızǵashekemgi 1500-1300 jıllarǵatuwrıkeledi. BirqatarizertlewshilerdińYanshidagixalıqpunktiSyamámleketinińsońǵıpaytaxtıbolǵan, degenpikirdiilgerisu'redi, basqalarqazilgansaraybirinshi Yin vang Sheng Krizishúkimranlıǵımenenbaylanıslıdegenpikirdiqorǵadi.
ÍndáwirimenenbaylanıslıbolǵaneńáyyemgixalıqpunktleriShjenshjouqalası (Xenanwálayatı ) aymaǵındaúyrenilgen. Buljerde, 50-jıllardıń baslarında, qaladárwazalarınasáykeskeletuǵın, on birtesiklitaxtadiywalmenenoralǵanturar -jay tapildi. Buljerde, sonıńmenenbirge, Yanshidastilobatlarqaldıqlarıgúzetilgen, biraqolardıńsaqlanıpqalıwdárejesisondayki, ımaratlardıńdizaynihámkóleminbahalawjúdáqıyın. Ustaxansaqaldıqlarıtalayjaqsısaqlanǵan - bronzaquyılıw, ılaydanislengenıdıshámsuyeknaǵısoyıwshılıǵı. Bronzabuyımlardıquyılıwushınisletiletuǵınılaydanislengenıdıstigelhámqálipler, sonıńmenenbirge, gúzeshilikpeshlarihámolardaislepshıǵarılǵanónimúlgileritabılǵan. Bultabilǵanzatlardıńtolıqsánesieramızǵashekemgi 13-asrga tuwrıkeledi. e. ShjenshjouqalasındaǵıxalıqpunktiAobolıp, oljerde Yun vangZhong-din ózpaytaxtınkóshirdi, depshamaetildi.
1974-jılda Xuanpoda (Uxanqalasıqasında ) qazilg’an, házirdemálimbolǵan Yin xalıqpunktlerinińeńqublasındajaylasqan Yin xalıqpunktiqaldıqları tap sol dáwirgetiyisli. Buljerde 40 x13 kv. m hám 27, 5 x10, 5 kv. m ólshemdegi IKKI sarayimaratinin’ tiykarıtabılǵan. Úlkenlewsarayxanasitórtzaldanibaratbolıp, áywanmenenoralǵanedi. Ekiqabatlıúshekbınanıńperimetriboylapústinlermenenbekkemlengen.
Yun dáwirindegisaraykomplekslerindiúyreniwdeeńúlkennátiyjeler 1928-1936-jıllarda birnesheatızmáwsimindealıpbarılǵan. Xiaotongdagisońǵı Yin paytaxtıdaǵıqazıwmalarnátiyjesindealınǵan. Syaotondaheshqandayqaladiywalitabilǵanzatdı (bul, aftidan, xalıqpunktiaymaǵınıńtekbirbólegiqazıwmalarnátiyjesindetabılǵanlıǵımenenanıqlamabernedi). Basqatárepden, B. e. sh. XII—XI ásirlergetiyislikóplegenjámiyetlikımaratları (sarayhámibadatxana) tiykarıtazalandıhámúyrenildi.
SońǵıjıllardaQitayarxeologiyasınıńzárúrlijetiskenligiShjoumádeniyatıqáliplesiwinińdáslepkioraylarınanbiribolǵanQishandagidáslepkiShjoumákan-jayınqazıwboldı. Buljerdequramalıdúzılıwgeiyesarayqaldıqlarıqazibalınǵan, onıńtiykarǵıqásiyetlerikeyingijazbaesteliklerdińdálillerinetuwrıkeledi. Dástúriyramkahámústindúzilisi Yun dáwirimenenmateriallıqdawametiwwaqtinıkórsetedi; zárúrlijańalıqlardanbiriplitkalardanpaydalanıwbolıptabıladı.
Ayrıqshazárúrliderek XIV-IX ásirlergetiyisliqa’birlerbolıp, olardıńmaterialları da social munasábetler, de materiallıqayrıqshalıqlardıúyreniwushınzárúrliáhmiyetkeiye. Qábirtereńinińúlkenligi, inventardin’ tábiyaatıhámbasqaayrıqshalıqlarǵakóre, Yunkómiwlerintórttaypaǵabolıwmúmkin. Olardanbirinshisi, tiykarınan, Syaotunaymaǵındatabılǵanhámkesh Yun dáwirinetiyislieńúlkenqa’birlerdiózishinealadı. Qazılmajumıslarınıń 10 -12-máwsimi dawamındaonda sol túrdegionnanartıqqábirlertabılǵan. Olardıńbarlıǵıáyyemgidáwirdeqashannanberliurlıq, bulolarǵako'milganzatlardıńquramıntolıqoydasawlelendiriwgemúmkinshilikbermegen. 1976-jılda Syaotunarqasında 5-sanlı buzilmag’anqa’birtabıldi, oljaǵdaydatabılǵanbronzaıdıslardaǵıjazıwlarǵakóre, ol Yun vanglaridanbirewinińbalasınıńhayalınatiyisli (itimalvang ding). 5-sanlı áwliyedenjámi 1500 den artıqbuyımlartapildi (sonday-aqShamamenen 440 bronzahám 500 nefrit) hámderlik 7000 kovriqabıǵı bar. Qábirtereńinde 16 birgelikteko'milganskelettapildi. Bultabilǵanzatbirinshitaypadaǵıkómisler Yun vans yamasaolardıńbawırlasaǵayınlarınatiyislidegenshamanıtastıyıqlaydı.
Ekinshitaypadaǵıqábirlerbirinshisidankishilewólshemlerihámápiwayılawqábirbuyımlarımenenajralıpturadı. Syaotunqasında, sonıńmenenbirge, Shjenshjoudakópmuǵdardabundayqa’biristanlar bar. Adamlardıńjerleniwisalıstırǵandakemushraydı:
248
267 Bul waqıt ishinde Qitay arxeologları tárepinen b.e.sh. III ásir - b.e. III ásir qalalarin úyreniw isinde kóp jumıslar etildi. Cın hám Xan imperiyalarınıń paytaxtları - Syanyan, Chan'an, Luoyang intensiv úyrenildi. Bul qalalardıń qala diywalları jer betinde házirgi kunge shekem saqlanıp qalǵan; qazılmalar maǵlıwmatları menen birgelikte olar Cın hám Xan qalalarınıń joybarlastırılıwı hám qurılıs ózgeshelikleri haqqında tereń túsinikler beredi.
1957-1958 jıllarda Xan Shan'andı úzliksiz túrde úyreniw hám qazıw jumısları alıp barıldı. Olar imperator sarayları qurılısı menen baslanǵan bul qalanıń qurılısında átiraptaǵı relyef esapqa alınǵanlıǵı hám sol sebepli qala diywali tolıq tuwrı formaǵa iye emesligin kórsetti. Onıń perimetri 25 km, tórt tárepinde úshewden dárwazası bar. Qazılmalar hár bir dárwazanıń keńligi 6 m bolǵan úsh tesikke iye ekenligin anıqlawǵa múmkinshilik berdi; dárwazadan qala orayına júrgizetuǵın kóshede de úsh ótiw ornı bar edi. Saraylardıń qaldıqları qala ishinde de, odan sırtta da jaylasqan.Tabılǵan kafeller hám gerbishlerdegi maǵlıwmatlarǵa kóre, "Shańle", "Shanglin" (saray atları ) hám "Jian-qing", "Yuan-shou", " Ju-she" (Xan imperatorlari dáwiri belgileri).), saray kompleksleriniń jaylasıwı hám qurılıs waqtın anıǵiraq anıqlaw múmkin. Orta ásirlerdegi Qitay qalalarına tán bolǵan tártiptegi simmetriyanıń joq ekenligi keyingi Xan paytaxtı Luoyanda da gúzetiliwi múmkin.
Zamanagóy Xenan provinsiyasi aymaǵında Xan dáwirindegi temir quyılıw zavodlarında qazıw jumısları alıp barıldı.Ayrim bólegi saqlanıp qalǵan eritiwshi peshleriniń isshikólemi 50 m³ shekem bolǵan. Keramika quyılıw qálipleri arasında awıl xojalıǵı ásbap -úskeneleri - shúdigar úshleri, bel, balta hám basqalar kóbirek bolǵan. Ayırım ónimlerdiń temirden islengen quyıw qálipleri de isletilingen. Shúdigar ushlari ushın blankalardıń tabılıwı, bul miynet qurallarınıń islep shiǵarıw tiykarǵı basqishların tiklew imkaniyatın beredi. Bul qurallar áyyemgi avtorlardıń pikirine kóre "dıyxannıń turmısı hám ólimine baylanıslı" bolǵan dep aytıladı.
Ótken on jıllıqlar dawamında Cın hám Xan qábirleriniń tipologiyası hám sánesin anıqlaw boyınsha úlken jumıslar islendi. Xan dinastiyası imperatorlarınıń belgili qábirleri elede Sian shetindegi úlken tóbelikler sıyaqlı kóterilip turadı, biraq olar bir neshe márte talan-taraj etilgenligi haqqında dáliller bar hám sol sebepli olardıń qazıw jumısları orınsız kórinedi. Tap sol zat Cın Shixuannin qa’birine de tiyisli. 1974 jıldan beri onıń qasında jawıngerler hám atlardıń kóplegen ılaydan islengen ıdıs háykelleri bolǵan jer astı kriptaları (movzoleyleri) tabılǵan.Olardıń jaylasıwı áskeriy bólimlerdi qurıw qaǵıydalarına tuwrı keledi: ofitserler otryadlarniń basında turadı hám askerlerdiń quralları hám pozitsiyalarına kóre shabandozlar, atta jol baslawshilar, piyada askerleri, arbalet atiwshilardi ajıratıp kórsetiw múmkin. Shama qılıw múmkin, kriptlarg’a jaylastırılǵan figuralar Cin Shixuan qábirin qorǵap atirgan imperator gvardiyasın ańlatadı.
Eń qımbatlı tabilma zatlar jergilikli xalıqtan Mavanduy atın alǵan, Shańsha qasındaǵı Xan dáwirine (b.e.sh.II ásirdiń birinshi yarımı ) tiyisli ush qábir bolıp esaplanadı.Kómiw bólmelerinde júzege kelgen ayriqsha sharayat sebepli olarda 2000 jıldan kóbirek waqıt aldın qoyılǵan zatlardıń kópshiligi derlik tolıq saqlanıp qalǵan - shúberekler, kiyim-kenshekler, lakli ıdıslar, bambuktan toqılǵan sandıqlar, xızmetshilerdiń aǵash figuraları, saz ásbapları, jipek hám bambuk taxtalardaǵı kitaplar hám basqalar. Mavanduy qábirlerin haqlı túrde Xan mádeniyatınıń jer astı muzeyi dep ataw múmkin.
Xan dáwiri belgili hám ápiwayı adamlarınıń qábirleri Fujian hám Guangsidiń úlken bólegi bunnan tısqarı, aymaǵı imperiya quramına kirgen barlıq provinsiyalarda qazilǵan. Bul aymaqlarda xan qábirleriniń joq ekenligi tosınarlı emes. Bul tiykarınan, mámlekettiń bul aymaqlarında jasaǵan,qitay bolmaǵan, áyyemgi Qıtay xalqınıń áhmiyetsizliginen derek beredi. Xan dawiriniń xalıq punktlerin kartaǵa túsiriw áyyemgi Qıtaylardıń etnik aymaǵı shegaraları máselesin úyreniwdiń isenimli usılı bolıwı múmkin.
Qábirlerden tabılǵan materiallıq mádeniyat ob'ektleri, ádetde, aldınǵı dáwirlerge qaraǵanda jaqsılaw hám tolıq saqlanǵan. Xan dáwiri awıl xojalıǵı quralları, kiyim-kenshek, kóplegen túrdegi úy-ruwzıger buyımları, jazıw ıdısları, oyın-kúlki hám oyınlar tabilǵan zatların óz ishine aladı.
B.e.sh. III ásir – b.e. III ásir kórkem ónerin suwretleytuǵın estelikleri ha’r túrli bolıp tabıladı. Xan dáwiri áwliyelerinde shayiǵa súwret sızıw menen bir qatarda (mifologik temadaǵı súwretler Mavanduyda tabılǵan) polixrom freskalar keń tarqalǵan bolıp, jámiyet ómiriniń túrli tárepleri haqqındaǵı maǵlıwmatlar kólemin sezilerli dárejede toldıradı.Xoringorda (Ishki Monǵoliya), b.e.sh II ásir ortalarında qábir kriptasında dúnyadan ótkenniń xızmet karerasiniń tiykarǵı noqatların sáwlelendiriwshi diywal súwretleri saqlanıp qalǵan. Qosılǵan jazıwlarǵa qaraǵanda, bul shaxs Xan dáwirinde ámeldegi bolǵan "jaqın hám kishipeyillikti kórsetiw" sistemasınıń talapların orinlap, óziniń birinshi lawazımın iyelegen, keyin ol Xihe regioninda hámeldar bolǵan, basshı wazıypasın atqarǵan. Fanyan graflıǵı hám Ningcheng qasındaǵı Uxuan qáwimleriniń turar-jayları aymaǵı menen shegara qatar wálayat gubernatorı retinde dúnyadan ótken.Freskalarda jaylastırılǵan Fanyang hám Ningcheng qalalarınıń tolıq jobaları qazılmalar nátiyjelerin tabıslı toldıradı hám saltanatli sayaxatlar, bayramlar hám kóshe turmısı saxnaları sizge dáwir ruwxin seziw hám ózgeshelikleri haqqında túsinik aliw imkaniyatın beredi.Shama menen bir waqtınıń ózinde vandu (Xebey provinsiyası) qasındaǵı áwliyedegi diywaliy súwretlerde hámeldar turmısınan saxnalar jáne onıń qol astındaǵı xızmetkerleriniń lawazımlarınıń atları qol tańbalarda belgilengen.Luoyang (Xenan wálayatı )nan tabilǵan freskaǵa b.e.sh. I ásir aqırı sánesi qoyilǵan bolıp, ol Lyu Ban hám Cyan Yuem ortasindaǵı Xan imperiyası jaratılıwı qarsańındaǵı óz ara hákimiyat ushin gúres epizodlarınıń birin sáwlelendiredi.
Tariyxıy syujetler Shandundagı V shańaraǵına tiyisli kriptlardı bezep turǵan tastaǵı relyeflerde de keń kórsetilgen. Sichuandaǵı tap sonday relyeflerde atız jumısları, ań, ziyapat, arba júriw, bazar kórinisleri hám basqalar súwretlengen.
Kómiw háykelleriniń ájayıp úlgisi Cın Shixuangdı qorıqlaw askerleriniń figuraları bolıp tabıladı. Adam ólshemindegi bul ılaydan islengen keramika háykeller tekǵana b.e.sh III-ásir aqırı – b.e.dáwirdegi ásker hám ofitserlerdiń kiyim-kenshekleri, bas kiyimleri hám shash túrmegi tolıq maǵlıwmatların sáwlelendirip qoymastan, taǵı da individual júz qásiyetlerindejetkizedi, bunıń nátiyjesinde bul suwretler hátte áyyemgi Qıtaylardıń antropologıyalıq kórinisin úyreniw ushın da isletiliwi múmkin.Xan dáwiri belgili adamlarin kómiw dástúrlerinde ádetde hár eki jınısdaǵı xızmetshilerdiń, sonıń menen birge, itimal, qullarınıń aǵash yamasa keramikadan jasalǵan kishi háykelsheleri qoyılǵan.
Mavanduy áwliyesinde shúberek hám tigilgen zatlar anıqlanǵannan keyin áyyemgi Qıtaylılardıń estetik pikirlewin sáwlelendiriw retinde Xan dáwiri modasına tuwrı keletuǵın bezewlerdi sistemalı analiz qılıw múmkinshiligi payda boldı. Bul túrdegi izertlewlerde mámleketlik Ermitajda saqlanıp atırǵan Noin-ula (Monǵoliya) dagı Xan shúbereklerinen de paydalanıw múmkin.