Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 6. Huqıqıyhújjetler
Eramızǵashekemgi III mıńjıllıqtanMesopotamiyadankóplegenhuqıqıyhújjetlersaqlanıpqalǵan – puqaralıqhámjınayatisleriboyınshasudqararlarıhámhúkimleri, sudtalqılawıprotokolıhámbasqalar. Arxivdińkópbóleginajrasıwtuwralısudqararları (ditilla), nekeshártnamalarıshártlerinbuzǵanlıǵıtuwralıdawalar, miyraslarjumısları, qullardıńolarbolmaǵanlıǵıtuwralıbayanatlarıjazılǵanplanshetlerdenibarat. (Aqırǵılararasında Amar-Suen hám Sol-Suen dáwirdińekihújjeti, ásirese, 15 jıldawamındasudtaózinińqulekenligineqayta-qaytakelispewshilikbildiriwgeurınǵanmálimbirAxumajumısıboyınshaqızıqlı.) Sonıńmenenbirge, planshetler de bar.
Eramızǵashekemgi 3-mıń jıllıqtıńhuqıqıyhújjetlerishańaraqmúnásibetlerin, shaxslarhámtúrli social gruppalarortasındaǵımúnásibetlerdiúyreniwushın bay material beredi, sonıńmenenbirge, heshbolmaǵandabólekhuqıqıynormalardıhámsudprocesinqaytaqurıwimkaniyatınberedi. Olardıńáhmiyetinartıqshabahalapbolmaydı: egernızamlar, qaysıbolıptabıladımániste, ideal sxemabolsa, olardıámelgeasırıwdárejesirasında da, húkimetiwqıyınbolsa, sudhújjetlerijanlıhaqıyqattı, ámeldeámeldegibolǵanjaǵdaydısáwlelendiredi.
§7. Shumer-akkadádebiyatıestelikleri
Eramızǵashekemgi 3-mıń jıllıqshumer-akkadádebiyatınıńderlikbarlıqesteliklerison’g’inusqalardasaqlanıpqalǵan. Uzaqmúddetli (1889-1900-jıllar) Pensilvaniyauniversitetiekspediciyasıtárepinenmifologiyalıqmazmundaǵıtekstler, epikalıqqosıqlar, maqtawqosıqlarıibadatxanalarhámqalalardıńwayranshılıqlarıhaqqındaǵıjoqlawqosıqları, naqıllarhámtáliymatlarjıynaqlarıbolǵan 2000 nan artıqplanshetlertabılǵan. (Nippur qazılmaları). Nippur taxtalarıarasındakórkemádebiyatqabaylanıslıtekstlerdińeńáyyemgidizimitabılǵanbolıp, oleramızǵashekemgi 2000 [76] átirapındadúzilgenbolıp, oljaǵdaydajigirmadanartıqpatshamaqtawqosıqları, qudaylarǵamaqtawqosıqları, epikalıqqosıqlarhámqalalardıńwayranbolıwıhaqqındaǵıjoqlawqosıqlarıkeltirilgen. Kórkemádebiyatqabaylanıslıtekstlerdińbasqazárúrlitabılǵanzatlarıarasında Kish qalasınan 300 dana bólek (1924-jılda Jenuyaktárepinenbaspadanshıǵarılǵan), Ur qalasınan 400ge jaqınplanshetler (Britaniyamuzeyindesaqlanadı )hám Berlin muzeyihámLuvrtárepinenáyyemgitovarsatıwshılardansatıpalınǵanbirneshejúzlegenplanshetler bar. Planshetlerdıńózi er. sh. XVIII ásirdińortalarınatuwrakeledi, biraqolardajazılǵankompoziciyalareramızǵashekemgi 3-mıń jıllıqtıńekinshiyarımınatuwrakeledi.
Tariyxıywaqıyalarmeneneńbekkembaylanıslıbolǵanlarqalalardıńwayranbolıwıhaqqındaǵınalalarhámpatshamaqtawqosıqlarıbolıptabıladı. Notalar – qalalarhámibadatxanalarwayranbolǵanlıǵıhaqqindajazılǵanqosıqlarboliptabiladi. Umma LugalzagesihúkimdarıLagashniwayranetkenihaqqında, Ur hámNippurdińwayranshılıqlarıhaqqında, Akkad qalasınıńbálelerihámShumerningqulawihaqqındaqosiqlarma’lim. Olarburınlarıdańqlıqalahámwálayatlardıńwayranshılıqlarıhaqqındamálimdárejedeulıwmabolsa da, tásirlisúwrettisızadı.
Ur 3-dinastiyasi hámIssin 1-dinastiyasi patshalarıushınjaratılǵanmaqtawqosıqlarqudaylarhámibadatxanalarmaqtawqosıqlarısıyaqlıkóbinese jap-jasılhámkólemliformadabolǵan. Barlıqmaqtawqosıqlarinatánbolǵanbórttiripaytılǵangáphámritorikatendenciyasınaqaramay, olarzárúrlitariyxıywaqıyalarǵabelgiberetuǵınyamasamámlekettegijaǵdaydıxarakterleytuǵınqızıqtolıqmaǵlıwmatlardıózishinealadı: “Jol boylapketipatırǵanadamtúndejúrip, ózinbekkemqaladaǵısıyaqlıseziwimúmkin” ( Shulgamaqtawqosıǵı).
EnmerkarhámArattajoqarıruwxanıyıyamasaGilgamishhám Aga sıyaqlıshumerepikalıqqosıqlarıMesopotamiyajámiyetinińdáslepkidinastiyasidáwirindegiómirinsúwretlep, qala-mámleketlilerortasındaǵıhámqalaishindegiqarama-qarsılıqlardısúwretleydi. Biraqsonı da esapqaalıwkerek, qaharmanlıqepos tekstlerindetariyxıyhaqıyqatlıq, hádiyselerobrazıfolklorjanrlarınıńishkidúziliwnızamlıqlarınaboysınadı. Bundaytekstlertómendegilermenenxarakterlenedi: anaxronizmler (waqıyabolg’anwaqtınıńanıqemesligi) (pútkilbirdáwirgeydebirepizodqatoplandı); basqadáwirdejasaǵanfantastikalıqshaxslaryamasaqaharmanlardıńtariyxıyqaharmanlarımenenbirgearalasipketiwi; folklorráwiyatlarınıńataqlıqaharmanlarátirapındaaylanıwtendenciyası; geografiyalıqhámxronologiyalıqkórsetkishlerdińshártli, formulalıtábiyatı (“jeti taw”, “toǵızkún” hámbasqalar).
Joqarıdaaytılǵanlareramızdanaldınǵı 3-mıń jıllıqtıńardaqlıqaharmanshahlarıhaqqındaǵıkeyingidáwirdóretpelerinetolıqsáykeskeledi. Naram-Suenaninglullubilarhámbasqadushpanlarshabıwılınaqarsıgúresihaqqındaǵıgúrrińistellaǵajazıpalınǵanhámashshurologlartárepinen “Naram-Suenahaqqındaǵıańız” dep ataladı, bulhaqıyqathámfantastikaqospasıbolıp, analizetiwdıtalapetedi. Sargonnıńqaharmanlıqsaltları “Sawashlarpatshası” qosıǵındahám er. sh. VIII ásirdińjańaossuriyatekstindesúwretlengen. Birqanshaulıwmafolklormotivlerinenpaydalanǵanhaldabulullıpatshanıńkáramatlıtárizdetuwılıwıhámbalalıǵınsúwretlewgeboladi.
MifologiyalıqmazmundaǵıkóplegentekstlerMesopotamiyaxalqınıńqudaylardúnyası, civilizaciyanıńkelipshıǵıwıhámolardıńáyyemgiótkenzamanıhaqqındaǵıideyalarınkórsetipberedi. Bulmiflerdiaytıwdaolardıjerjúzindejúzberipatırǵanwaqıyalardıńtikkeleykórinisiretindeaytiwdanqashiwkerek. Sebebi, haqıyqathámańızortasındaǵıbaylanıslılıqtalayquramalıhámnázikbolıptabıladı. Shumermiflerinińúlkenbólegi “Shumermifologiyasi” kitabı S. N. Kramer tárepineninglistilineawdarmaetilgenhámbaspadanshıǵarılǵan.
Eramızǵashekemgi II mıńjıllıqbaslarındaMesopotamiyadashumerhámakkadnaqıllarıhámnaqıllarınıńúlkenjıynaqlarıjaratılg’an. Olardaǵıparemiyalardıńsánesinanıqlawdıńılajıbolmasa da, olardıńderlikbarlıǵıeramızǵashekemgi 3-mıń jıllıqtaqollanılǵan dep iseniwgetiykar bar. Buljıynaqlartúrlimáselelerboyınshamaksimalkompleksibolǵan “antediluviya" shahıShuruppakqatiyislitáliymathámkórsetpelermenenqosıladı. «Kebiruppakjollaması»nıńeńáyyemginusqası Abu Salabihdatabılǵanbolıp, oleramızǵashekemgi 3-mıń jıllıqortalarınatuwrakeledi; keyinirekolsezilerlidárejedekeńeytirildihámtoltırıldı.
Naqıllarhámtáliymatlardıúyreniwsizgeáyyemgiadamlardıńpsixologiyası, shańaraqhámjámiyettegimúnásibetler, shummerlerhámakkadlardıńetikalıqqádiriyatlarıhaqqındajúdákópqızıqlızatlardıúyreniwgemúmkinshilikberedi. “Danalıqaspanjuldızlarınauqsaydı”, deydi “Kebakkórsetpeleri”inde. “Kebakko’rsetpeleri”nin’ Abu-Salobixversiyasınıńsózdizbeklerinenbirihám sol orında: “Jaqsıislengenmúlkpenen, balam, heshnárseurmaydı!” Bundayulıwmabayanatlarmenenbirqatarda, basqaqáwimlesleryamasa “úydetuwılǵan” qullardıemes, bálkimsırtelliqullardısatıpalıwmásláhátisıyaqlı sap ámeliymásláhátler de bar. E. Gordon shummernaqıllarınúyrenip, áyyemgiMesopotamiyanaqıllarıhámmaqallarınanibaratkeńjıynaqtıbaspadanshıǵardı.