Dvigatelning sovitish tizimi a tuzilishi; b radiatorda sovituvchi suyuqlikni (suvni) harakati; d radiator jalyuzi
Download 0.99 Mb. Pdf ko'rish
|
TV676 OTABEK
|
Multigrade 15W40 SF/CE 13,9 -
State Quaker State Deluxe Deluxe 5W30 10W40 SH/CD SH/CD 10,0 15,2 Quaker State Quaker State Super Blend Super Blend 10W30 15W40 SH/CD SH/CD 12,1 14,2 Quaker State Total Performanc e Quartz 5000 20W40 15W40 SH/CD SG/CD 20,1 14,5 Dizel dvigatel li yuk avtomobillari uchun moylar Total Quartz 3000 15W40 SF/CC 14,5 Total Quartz 3000 20W50 SF/CC 17,0 Valvoline Valvoline Turbo V All- Climate Plus 15W40 10W40 SH/CE SH/CE Valvoline Valvoline All-Climate All- Climate 5W30 10W40 SF/CC SF/CC Dizel dvigatelli yengil avtomobillar uchun moylar Shell Super Diesel T 10W40 CD/SE 14,2 -36 207
1 2 3 4 5 6 BP Visco Diesel 15W40 CE 14,5 -30 Elf Turbo Diesel 5W40 CD 15,5 -30 Texaco Diesel TEX 15W40 CG/CE 14,1 _ _
Total Total Total Valvoline Quartz Diesel 7000 Quartz Diesel 5000 Quartz Diesel 3000 Special Diesel 10W40 15W40 15W40 10W40 CD CD CD SF/CE 14.5 14,5 14.5 Quaker State HDX Universal Fleet 15W40 SG/CF-4 15,1 Ko‘p yuk ko‘taruvchi yuk avtomobil ari uchun moylar Shell RimulaX 10W30 CF-4 11,5 -33 Shell RimulaX 15W40 CF-4 14,0 -30 Shell Rotella TX 10W30 CD/SF 11,5 -33 Shell Rotella TX 15W40 CD/SF 14.0 -30 Mobil Dilvac 1300 Super 15W40 CE/SG 14,0 -29 BP Vanellus C3 Multigr 15W40 CD 14,4 -27 Motul Traffic X (Synt) 15W40 CE/SF 14,0 -30 Motul HP 40 15W40 CF-4/SF 14,0 -27 Elf Performance Trophy 15W40 CE/SE 15,0 -30 Elf Performance Super 15W40 CF-4/SF 14,5 -30 Texaco Ursa Super LA 10W SG/CD 6,3 — Texaco Ursa Super LA 30W SG/CD 11,3 — Texaco Ursa Super LA 40W SG/CD 15,0 _ _
Texaco Ursa Super TD 15W40 CE 14,3 — Total Rubia Tir XLD 15W40 CE 14,5 — Total Rubia XT 15W40 CF-4/SG 14,5 - 208
1 2 3 4 5 6 Vavoline All Fleet Plus 15W40 SF/CE — — Valvoline All Fleet Extra 15W40 SF/CF — — 6.3. Ishqalanish, yeyilish jarayonlari. Harakatdagi tutash detallaming moylanishiga ehtiyoj Qishloq xo‘jaligiga, umuman, har bir sohaga ish unumdorligi va quwati yuqori boigan traktor va avtomobillar kirib kelmoqda. Ulami uzoq muddat ishonchli va buzilmay ishlashlari muhim hisoblanadi. M a’lumki, har xil qurilma va mexanizmlaming detallari o‘zaro bir-biriga ishqalanib ishlaydi. Ishqalanish bor joyda ishqalanish
qarama-qarshi yo‘nalgan boiadi. Ulami yengish uchun qo‘shimcha energiya (quwat) sarflash kerak. Shu kuch ta’sirida detallaming sirtlari qirilib yeyiladi, ulaming ishlash muddati qisqaradi. Ishqalanish paytida sirtlar haroratining koiarilishi esa metallaming mexanik xususiyatlarini pasayishiga olib keladi. Bu omil ham detallaming ishlash muddatini kamaytiradi. Umuman olganda ishqalanish kuchi quyidagicha aniqlanadi: P = T / (1)
Bu yerda, / - ishqalanish koeffitsienti; T - detallami bir-biriga bosib turuvchi bosim. Koeffitsient / ning har xil materiallar uchun qiymatlari quyidagicha: - cho‘yanni cho‘yan bilan ishqalanishida - 0,15...0,22; - cho‘yanni p o ia t bilan ishqalanishida - 0,18...0,24; - poiatni bronza bilan ishqalanishida - 0,15...0,24; - poiatni babbit bilan ishqalanishida - 0,12...0,18; Ishqalanish kuchi doimo ham salbiy oqibatlarga olib kela- vermaydi. Friksion uzatmalar, friksion muftalar, tormozlar va tasmali uzatmalarda ishqalanish kuchining ijobiy tomonlaridan foydalanish hollarini ko‘rish mumkin. 209
Harakat paytidagi tutash sirtlaming bir-biriga nisbatan nisbiy siljishining turiga qarab, ikki xil, ya’ni sirpanib ishqlanish va dumalab ishqalanish ro‘y beradi. Tabiatda va texnikalarda ishqalanishning ikkala turi ham uchraydi. Ko‘proq uchraydigani esa sirpanib ishqalanishdir.
chi suyuqlikning borligi yoki yo‘qligi bo‘yicha suyuqlikli, yarim quruq va quruq xillariga bo‘linadi. Suyuqlikli ishqanish. Agar bir-biri bilan ishqalanib ishlayotgan sirtlar suyuqlik bilan ajralib tursa suyuqlikli ishqalanish deyiladi. Suyuqlikli sirpanib ishqalanish paytida hosil bo‘layotgan ishqalanish kuchi Nyuton qonuni asosida aniqlanadi, ya’ni. F- V- n P = ~ > N ( 2) h Bu yerda, V - ishqalanish yuzalarining bir-biriga nisbatan tezligi, m/s; r| - moyning absolyut qovushqoqligi, N-s/m2; F - ishqalanuvchi sirtlar yuzasi, m2; h - moy qatlamining qalinligi, m. Suyuqlikli ishqalanishni kattalashtirilgan holati 6.1-rasmda ko‘rsatilgan.
Agar (1) ifodani suyuqlikli ishqalanishga tatbiq etsak quyi dagicha bo‘ladi:
210
Suyuqlikli sirpanish uchun (2) va (3)dan quyidagiga ega boiamiz:
! = P _ F- V- r j _ Ч -V 7 ~ T ~ h- T ~ h- qyp Bu yerda, qyP - ishqalanuvchi sirtlaming 1 sm2 yuzasiga to‘g‘ri keluvchi bosim. Suyuqlikli sirpanish boiishi uchun avtotraktor dvigatellarida moylovchi moy qatlamining minimal qalinligi 4...6 mkm atrofida boiishi yetarli, deb qabul qilingan. Agar shu miqdordan kelib chiqib, / ’ kattalikning miqdorini aniqlasak, u 0,002...0,004 atrofida boiadi. Aniqlangan / bilan / ' ni solishtirish natijasida suyuqlikli ishqalanishni qay darajada muhim ekanligini bilishimiz mumkin. Ko‘p hollarda tezliklar rejimi va bosimga suyuqlikni (moyni) xususiyatlari to‘g‘ri kelmay qolganda, ishqalanuvchi sirtlar orasidagi suyuqlikning (moyning) qalinligi kamaya borib, yarim quruq ishqalanish holatiga o‘tib qolish xavfi tugiladi. Shuning uchun ishqalanuvchi sirtlar, suyuqlikli sirpanishda ko‘proq muddatda ishqalashlari uchun ularda ponasimon suyuqlik (moy) qatlamini hosil qilib turilishi maqsadga muvofiq, 6.2-rasm. i
i 1 - harakatlanuvchi detal; 2 - harakatsiz detal. 6.2-rasm. Bir tomonlama (a) va ikki tomonlama (b) ponasimon moy qatlamini hosil qilish. Detallar doimo bir tomonga harakat qilganda (6.2-a rasm) sirtlar orasidagi masofa oldingi qismida ko‘proq boiishi kerak, ya’ni 1- 211
detal qiyaroq o‘matilishi kerak. Chunki suyuqlikdan (moydan) hosil bo‘lgan pona ikki sirtni bir-biridan uzoqlashtirishga harakat qilib, yarim quruq sirpanish holatiga o‘tib qolishining oldini oladi. Bu hoi konus sirtga ega bo‘lgan porshen halqasini pastga harakatida ro‘y beradi. Agar ikki sirtdan biri doimiy ravishda bordi-keldi, chiziqli harakatda boisa, harakatdagi detaining ikki tomonidagi masofa o‘rtasiga qaraganda ko‘proq boiishi kerak (6.2-b rasm). Bu yerda 1-detaining harakati paytida, ham o‘ng tomonida, ham chap tomonida, suyuqlikning (moyning) ponasimonligi hosil bo‘lib, uni 2-detalga tegib harakatlanishining oldini olib turadi. Bunday holat bochkasimon porshenning silindr ichidagi harakatida hosil bo‘ladi. Ikkala holda ham suyuqlikni (moyni) kerakli qalinligi hK saqlanib turadi. Shuni hisobga olish kerakki, harakatlanayotgan ikki detal orasida moy o‘z-o‘zidan uzoq turmaydi va o‘z-o‘zidan ular orasiga oqib ham kirmaydi. Odatda moy tutash ishlayotgan detallaming orasiga bosim ostida, majburan, beto‘xtov kiritilib turiladi. Sachratib moylash usuli bundan mustasno (moylash usullari quyida o‘rganiladi).
moy yetarli bo‘lmasa, bu asosan moyning xususiyatlari tezlik va yuklanish ko‘rsatkichlariga to‘g‘ri kelmasa ro‘y beradi, sirtlar yuzasidagi g‘adir-budurliklar orasida moy bo‘ladi, lekin ulaming cho‘qqilari bir-biriga juda yaqin kelib, to‘qnashish hosil bo‘lish xavfi tug‘iladi, 6.3-rasm. Shu ishqalanishni yarim quruq sirpanish deb aytiladi.
212
Suyuqlikli sirpanishdan yarim quruq sirpanishga o ‘tib qolishiga quyidagi omillar sabab boiadi: sirpanib ishlovchi sirtlarga ishlov berishning sifati, agar val-podshipnik jufti boisa, ulami ellipsligi, konussimonligi, ulami bir o‘qda yotmasligi yoki valni qiyshiq o‘matilganligi, moyning sifati va iflosligi, ishqalanuvchi sirtlarga moyni yuborish uslubi va moyning bosimi va miqdori va h.k. Amaliyotdan shu narsa ma’lumki, ikki sirt orasidagi chegaraviy masofa hCheg=(0,003...0,005) mm oraligida boiishi kerak. Aylanasimon sirtlardagi ishqalanish. Bunga val bilan sirpa- nuvchi podshipnikni ishlashi misol boiadi, 6.4-rasm. 1 -
bosimning taqsimlanish shakli. 6.4-rasm. Val-podshipnik juftidagi moyli ishqalanishning holatlari. Moy qatlami aylana bo‘yicha bir xil qalinlikda boimaydi. Valning pastki tomoni sekin aylanganda yoki tinch holatda, podshipnikka tegib turadi, 6.4-a rasm. Val aylanganda uning o‘ng tomonida ponasimon qatlam hosil boiib, gidrodinamik kuchni hosil qiladi va u valdan podshipnik orasiga kuch bilan moyni olib kirib keta boshlaydi, 6.4-b rasm. Natijada val koiariladi va suyuqlikli sirpanish hosil qilinadi. Aylanishlar soni ko‘paygan sari valning o‘qi podshipnik o‘qi bi lan ustma-ust tushishi ham mumkin, 6.4-d rasm. Bunday hoi sodir boiganda, val go‘yo metall ustida emas, suyuqlik ichida suzib aylana- yotganday boiadi. Suyuqlikli ishqalanishning mohiyati ham shunda. Quruq sirpanish. Bunda sirpanib ishlayogan sirtlar orasida suyuqlik (moy) boimaydi. Sirtdagi g‘adir-budurlikning cho‘qqilari 213 bir-biriga tegib (ishqalanib) qolib siljishga ketadigan kuch, ya’ni ishqalanish kuchi ortib ketadi. Ishqalanayotgan sirtlar yeyilib, detallami tezda yaroqsiz holga keltiradi. Qo‘shimcha ravishda shuni aytish kerakki, quruq sirpanishda ishqalanuvchi sirtlaming harorati ortib, qizib ketadi. Bu esa ishqalanib ishlayotgan metallami mexanik xususiyatlarini pasaytiradi. Demak, ishqalanib ishlovchi yuzalami moylab turish maqsadga muvofiq. Shuning uchun porshenli dvigatellarda moylash tizimidan foydalaniladi.
Dvigatellami aylanib ishlovchi va bordi-keldi harakatida detal lar bir-biriga ishqalanib ishlaydi. Ishlash davrida ulaming harorati ko‘tariladi va yeyilishi ortadi. Bu esa dvigatelning ishlash muddatini qisqartiradi. Shuning uchun ularda moylash tizimi ishlatiladi.
vazifasidan kam bo‘lmagan vazifasi mavjud bo‘lib, u ham bo‘lsa, ishqalanib ishlayotgan yuzalarni sovitadi va ular orasidagi qirindilarni olib chiqib ketadi. Shunga xizmat qiluvchi qurilmalar to‘plamiga dvigatelning moylash tizimi deyiladi. Ishqalanib ishlayotgan yuzalarga moyni yetkazib berish usuli bo‘yicha moylash tizimi uch xil bo‘ladi. - sachratib moylash tizimi; -b o sim ostida moylash tizimi; - aralash usulda moylash tizimi. Sachratib moylashda karterdagi moy dvigatelning harakat- lanayotgan biron-bir detallari yordamida .ishqalanib ishlovchi yuzalarga tomchi sifatida sachratiladi. Bu usul amalda kam qo‘lla- niladi, chunki ma’lum kamchiliklari bor: moy sathini quyishdan pasayishi, qiyalikda moyni karterning bir tomoniga oqishi, tirsakli o‘qni aylanishlar soni pasayganda moyni sachratilish sifatining yomonlashuvi, moy yo‘nalishi tartibsiz bo‘lgani uchun moy filtrini o‘matishning ilojisi yo‘qligi va boshqalar. Lekin dvigatelning ba’zi 214 bir detallarini moylashda qoilanilishi mumkin, masalan, silindr- porshen guruhini. Bosim ostida moylash usuli dvigatelni ishqalanib ishlovchi yuzalarini moylashda qoilaniladi. Dvigatellarda asosan aralash usulda moylash, ya’ni sachra tib va bosim ostida moylash usuli keng qoilanilgan. Masalan: tirsakli valni o‘zak va shatun podshipniklari, taqsimlash valni podshipniklariga moy bosim ostida yuboriladi. Qolgan sirtlar sachratib moylanadi. Aralash usulda dvigatel detallarini ishqalanish yuzalarini moylash ikkita qurilmalar majmuyini o‘z ichiga oladi. - moy tozalashdagi qurilmalar majmuyi; - sovitish qurilmalar majmuyi. Bu qurilmalami uzviy bogiangan holda ishlatilishi moy isrofini kamaytirish va dvigatel detallarini yeyilishini kamaytiradi. Quyidagi shaklda dvigatelning moylash tizimidagi moyning harakatini va qurilmalarini ko‘rish mumkin, 6.5-rasm.
215
Ushbu rasm asosida dvigatelning moylash tizimidagi moyning harakatini o‘rganamiz. Bosim ostida tirsakli valning о‘zak va shatun podshipniklari, klapan mexanizmlari va taqsimlash vali shestemyasining vtulkasi moylanadi. Dvigatelning qolgan qismlari oqib tushayotgan va sachratilayotgan moy yordamida moylanadi. Moylash tizimiga quyidagilar kiradi: karterning tubi 1, moy nasosi 3, saqlovchi klapanlar 5,6 va 11, moy radiatori 7, moy filtri 8, manometr 10, moy quyish bo‘g‘zi 12. Moyning sathi shup 4 orqali nazorat qilinadi. Bosim ostidagi moyning harakati barcha dvigatellarda bir xil. Ishlayotgan dvigatelda moy, karter tubidan moy nasoslari orqali so‘rilib, moy filtriga yuboriladi. Tozalangani moy radiatorda sovitiladi va asosiy moy kanaliga o‘tadi. Undan esa dvigatel blokidagi kanallar orqali tirsakli valni o‘zak podshipniklari va taqsimlash valining bo‘yinlariga beriladi. Tirsakli valning qiya kanallari orqali moy, shatun podshipniklaridagi bo‘shliqni to‘ldiradi va tashqariga chiqib podshipniklami moylaydi. Moy magistralidan moy oraliq shestemyaning barmog‘ini moylaydi. Taqsimlash valining biron bo‘ynidan moy, blokning vertikal kanaliga va undan kanal orqali silindr kallagi va koromislo o‘qiga o‘tadi. Uni moylab, shtangalar orqali oqib, turtgich va taqsimlash valining mushtchalarini moylaydi. Silindr-porshen guruhi detallari yuqoridan oqib tushayotgan moylarni tirsakli val aylanishi natijasida sachratib berish bilan moy lanadi. Moylash tizimining ishi manometr orqali nazorat qilinadi. Barcha dvigatellaming moylash tizimidagi moyning harakati shu tariqa amalga oshadi.
Moy barcha ishqalanib ishlovchi yuzalarga kirib borishi uchun moy nasosi moyni ma’lum bosimda haydab berib turishi lozim. Dvigatel to‘la yuklanishda ishlayotganida moy magistralida bosim 0,25...0,45 MPa chegarasida bo‘lishi kerak. Ishqalanuvchi yuzalar ishqalanishdan yeyilganda yoki moy nasosini ishlashida buzilishlar boiganda, moyning bosimi kamayib ketadi. Shu holda ham bosim 0,08 MPa dan kam boimasligi kerak. Aks holda quruq ishqalanish ro‘y berib, dvigatel butunlay ishdan chiqishi mumkin. Bosim yuqoridagi miqdordan ko‘p boisa, moyni haydash uchun ko‘p quw at sarf boiadi. Bu ham maqsadga muvofiq emas. Moyning harorati 75...90°C chegarasida boiishi kerak. Undan yuqori boisa, moy qizib, moylash xususiyati pasayadi. Harorat past bo isa, quyuqlashadi, moy nasosi moyni ishqalanish yuzasiga kiritib borishi qiyinlashadi. Ikkala holda ham dvigatelning yeyilishi ortadi, ishlash muddati qisqaradi. Moylash tizimidagi asosiy qurilmalar. Dvigatelning moylash tizimiga qator qurilmalar kiradi. Shuni aytish kerakki, qurilma xoh katta boisin, xoh kichik, ular m aium vazifani bajarishda muhim hisoblanadi. Umuman olganda moylash tizimi quyidagi qurilmalardan iborat: moy nasosi, moy radiatori, moy filtrlari, moy nasosi, reduksion klapani, saqlagich klapani va to‘kish klapani, moy qabul qilgich, moy sathini bildiruvchi shuplardan iborat. Ulaming vazifasini, nomidan ham bilib olinishi mumkin boiganlariga to‘xtalmay, yuqorida ta’kidlanganidek, asosiylariga to‘xtalamiz. Download 0.99 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|