E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

degen sóz ushırasadı. Olardıń seslik qurılısı birdey bolǵanı menen, mánileri hár qıylı. Birinshi gápte oyǵa, qıyalǵa degen mánini ańlatsa, ekinshi gápte páske, oy jerge degen mánide qollanılıp tur.

Seslik qurılısı birdey, biraq mánileri hár qıylı bolǵan sózler omonim delinedi.

Omonim grek tilindegi «homos» hám

«onypa» sózleriniń birikpesinen payda

bolıp, bizińshe bir qıylı atama degen mánini ańlatadı.

Olardıń mánileriniń hár qıylı ekenligi sóz dizbegi mánisinen, olar arqalı aytılajaq tiykarǵı oy-pikirden anıqlanadı. Mısalı:

1. 
   Ol taǵı da, suwıq tús bildirdi. 2. Sol kúni Qarajan qaysar arqayın shırt uyqıda jatıp, bir jaman tús kórdi. («Alpamıs» dástanı) 3. Sen bolsań «alma pis, awzıma tús» dep jatasań.
   

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Omonimlerdiń mánilerin anıqlań.
   

1. 
   Baxıt anıq kelse, ya túske ense,
   

Bir jasım on jılǵa tatır kórindi. (Berdaq)

2. 
   Biraq onıń art jaǵında,
   

Dostı Baxıt otırdı aytıp. (J.D.)

3. 
   Mına sózdi yadtan shıǵarma haslan, Jaslıq saǵan beriledi bir ret. (I.Yu.)
   
4. 
   Jigerlenip taǵı moldan,
   

Shıǵarma jaz xalqım ushın. (J.D.)


Tapsırma. Kóshirip jazıń. Berilgen mısallarda qara hárip penen berilgen sózlerdiń ne ushın omonim bolıp turǵanın túsindiriń.

Qapta qalǵansha, tapta qalsın.	Tuqımın tap ta, jerine bar.
Tawǵa jemis pitipti, Jep keteyik nemiz ketipti.	Esabın tawǵan eki asar.
Qurǵaq aǵash janar-sóner, Jas aǵashtan hasıl óner.	Óner kókke jetkizer.
Ákeń murap bolǵansha, jeriń oy bolsın.	Oqıw — oy azıǵı, bilim — er azıǵı.
Qap ta teń, dorba da teń	Qorqaq iyttiń qapqanınan úrgeni qattı.

4. 
   shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Omonimlerdi túsindiriń.
   

1. Tańdı uyqısız ótkerdi. 2. Azanda kerek zatların arqalarına tańdı da, jolǵa tústi. 3. Azanǵı astı tasla- ma, túski tamaqqa qarama. (naqıl.) 4. Qaraqalpaqtıń bas kiyimi qara reńli bolǵan. 5. Awıldıń ortasınan úlken arna qazıldı. 6. Sen bul niyetińdi anańa arna.
7. Qas qondıraman dep kóz shıǵarıp alma. 8. Ákeń murap bolǵansha, jeriń oy bolsın.

4. 
   shınıǵıw. Sózlerdiń omonimlik sıńarların tawıp, sózlik diktant jazıń. Olarǵa gáp qurap, mánilerin túsindiriń.
   

Jaz, terme, aytıs, tut, qarma, shıq, tal, salma, úy.


Úlgi: 1. Shańqay tús. 2. Sen tómenge tús.

1. 
   Omonimler degenimiz ne?
   
2. 
   Sózlerdiń omonimlik mánilerin qalay bilemiz?
   

LEKSIKOLOGIYADAN ÓTILGENLERDI TÁKIRARLAW

Tapsırma. Muǵallim ushın esletpe: Tómendegi úlgide oqıwshılardıń bilimin bahalaw ushın sorawlı keste berilgen. Olardı oqıwshılarǵa tarqatıp, waqıt belgilep, orınlawın qadaǵalań. Tekserip, bahalań hám talqılań.

Leksikologiya ne haqqında ilim?
Sózdiń leksikalıq mánisi degen ne?
Sózlik quram degen ne?
Kóp mánili sózlerdi omonim sózlerden qalay ajıratamız?
Sózdiń awıspalı hám tuwra mánide qollanǵanı qalay bilinedi?

Sinonim sózler ne ushın paydalanıladı?
Antonim sózler menen omonim sózlerdiń parqı nede?

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Teksttegi qara hárip penen berilgen sózlerdiń mánilerin anıqlap, dápterińizge kóshirip jazıń.
   

Kirkireshi. Qaraqalpaqlarda salıdan dán tazalap gúrish qılıwshı kásipti kirkireshi deydi. Kirkireshi eki adam boladı, olardıń salı tartatuǵın digirmanınıń bir jaǵı tas, bir jaǵı aǵash boladı, bular erkek adamlar boladı, bular kirkiresin arqasına salıp arqalap awılma-awıl júrip salıp tazalaydı, olardıń tartqan salısı tolıq taza gúrish bolmaydı, qalǵan jaǵın úy iyesi — hayallar kelige túyedi, onnan keyin taza gúrish boladı.
Kirkireshiler tuwralı: «Kóter kirkireńdi» degen
maqal elege deyin saqlanǵan. (Q.A.).

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Mazmunın úyreniń. Sinonimleri bar sózlerdi tabıń. Sizler de muǵallimińiz benen usı muzeyge barıń.
   

ÚY MUZEYI

Bizler doslarımız benen birge paytaxtımızdaǵı Ámet Shamuratov hám Ayımxan Shamuratovalardıń úy muzeyine sayaxat ettik.

Á.Shamuratov — qaraqalpaq xalqınıń súyikli shayır hám jazıwshısı. A. Shamuratova— qaraqalpaq hayal-qızlarınan shıqqan birinshi xalıq artisti. Muzey- de bizler bul eki insannıń ómir jolları, dóretiwshi- lik miynetleri hám xalqımız ushın islegen xızmetleri menen jaqınnan tanıstıq. Bul eki insandı óz kózimiz benen kórgendey boldıq. Muzeydegi Á.Shamura- tovtıń jazǵan shıǵarmaları hám A.Shamuratovanıń

2. 
   — Qaraqalpaq tili, 5-klass ₆₅
   

saxnada kiygen hár qıylı kiyimleri bizlerde úlken tá- sir qaldırdı. Bul kúngi muzeyge sayaxat arqalı kóp nárselerdi bilip aldıq.
Haqıyqatında da, muzey xalqımızdıń tariyxın, milliy miyrasların óz ishine qamtıǵan qádirli dárgay ekenliginiń gúwası boldıq.

4. 
   shınıǵıw. Muǵallimniń járdemi menen berilgen sózlerdiń mánisin anıqlań.
   

Aǵarǵan, ajırıq, Ayqulash, aylanba, alasha, an- talaw, ańgódek, aslam, atqulaq, atlas, átshók, ayaz, ayamáwiz.

4. 
   shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Olardıń mánilerin úyreniń.
   

Aylana — qır dógerek, átirap, ján-jaq, tórt tárep; áljuwaz — hálsiz, kúsh-quwatsız; beles— biyik, dóń, qır, dóńes; qaramıq — shiye sıyaqlı tikenekli jabayı ósimlik; sabır— shıdam, taqat, tózim; taban— ayaqtıń tobıqtan tómengi jerge tiyetuǵın jalpaq beti; urpaq— tuqım, násil, áwlad; húr— sulıw qız, gózzal.


Tapsırma. Mısallarda qollanılǵan kók sóziniń tuwra hám awıspalı mánisine berilgen túsindirmelerdi durıs sáykeslendirip kóshirip jazıń.


1. Kóktegi juldız jımıńlastı. 2. Qoy-eshkiler jayılıp kókke toydı. 3. Keregeniń kógi qıyılıptı. 4. Etindegi kóginen uyalıp júrdi. 5. Muzeyde kók kóylek saq- lanǵan. 6. Kók kepterim júdá shıraylı.