E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

Belsendi sóylew aǵzaları belgili bir sesti payda etiw ushın háreketke kelip, olardıń jasalıwında tiykarǵı xızmetti atqaradı.
Uyań sóylew aǵzaları háreket etpeydi.

Sóylew aǵzaları
Belsendi sóylew aǵzaları	Uyań sóylew aǵzaları
Dawıs shımıldıǵı, til, erin, kishkene til hám jumsaq tańlay	tisler, qattı tańlay

4. 
   shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Sózlerde neshe ses bar ekenligin sózlerdiń ústine jazıp shıǵıń. Qaysı sóylew aǵzaları qatnasqanın anıqlań.
   

ESKI MÁDENIYAT ORAYÍ


Dúnya júzinde eń eski mádeniyat oraylarınıń biri Qıtayda jaylasqan.
B.e.sh. 221 — 207-jılları Qıtayda oraylasqan Cin imperiyası dúzilgen. Imperator Cin Shi Xuandı
batıs elleri menen sawda etiw ushın Ullı Jipek jolın ashqan. Ol Ullı Qıtay diywalın saldırǵan. Dáslepki uzınlıǵı 750 km, sońında 3000 km, ortasha biyikligi 5 — 10 metr, ortasha keńligi 5 — 8 metr bolǵan.
Tapsırma. Siz qanday eski mádeniyat orayların bilesiz? Kishi tekst dúziń. Ondaǵı dawıslı seslerdiń astın sızıń.

§3. Grafika

Grafika — tildegi seslerdiń shártli tań- balar jıynaǵı.

Grafika grekshe sóz bolıp, «grafho» jazıw degendi bildiredi. Jazıwdıń tariyxı oǵada erte dáwirlerden baslanadı. Onıń piktografiya (súwretli jazıw), ideografiya (túsinik jazıwı) hám seslik jazıw degen túrleri bar.
Biz házir seslik jazıwdan paydalanıp atırmız. Onda jazıw quralları sıpatında háripler, álipbe, irkilis belgileri, qosıw, alıw, bóliw, kóbeytiw hám t.b. belgiler úyreniledi.

Ses hám hárip

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Sózlerdiń aytılıwı hám jazılıwına itibar beriń. Hárbir sózde neshe ses barın anıqlań.
   

Baǵman, fermer xojalıǵı, ósimlik, klass, sezim, belsendi, cirk, fevral, shyotka, sayaxat, elektr, dárya, konferenciya, oficer, qoyan, jawın, partiya, samolyot, yashik, basqur.

Sózler seslerden quraladı. Awızsha sóylew waqtında sózlerdi dara-dara ses- lerge bóliwge boladı.

Ses— sózlerdiń máni ańlatıwshı eń kishi bólegi. Mısalı, jol degen sózde úsh ses bar: j, o, l. Qol degen sózde úsh ses bar: q, o, l. Ulıwmalıq belgisi boyınsha eki sóz de úsh sesten turadı. Olar arasındaǵı mánilik ózgeshelikti jol sózindegi — j, qol sózindegi — q sesleri belgileydi.

Seslerdi aytamız hám esitemiz. Máselen, ol sózi eki sesten (o, l), tas sózi úsh sesten (t, a, s), parta sózi bes sesten (p, a, r, t, a) turadı t.b. Jazıwda sesler háripler menen tańbalanadı.

Háripler— seslerdi jazıwdaǵı shártli tań- bası. Háriplerdi kóremiz, oqıymız hám ja- zamız.

4. 
   shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Hárbir sózdegi mánilik óz- gesheliklerdi belgilep turǵan seslerdi tawıp astın sızıń.
   

Sóz- saz, qara - qora, túlki- kúlki, jay- say, shabıs- tabıs, terek- kerek, tarı - torı, or- ór, she- rek- shelek, kiyim- tiyin, shabaq- sabaq, ja- zıw- qazıw, tut- tút, pille-pálle, ot- ót, tor- tór, san- sán, sızıq- qızıq.

4. 
   shınıǵıw. Sózlerdi oqıń. Hárbir sózdiń neshe hárip hám neshe sesten quralǵanın aytıp beriń. Aytılıwı hám jazılıwına dıqqat awdarıń.
   

Gúz, terek, japıraq, dárya, tuwrı, tereń, fevral, yanvar, samolyot, tas, jol, awıl, bólim, Jámiyla, súwret, zúráát, ayıw, kalendar, sayaxat, klass, paxta, oqıwshı, at, keńes, Watan, Aral, sport, bala.

4. 
   shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Aytılıwı hám jazılıwı arasında ózgesheligi bar sózlerdiń astın sızıń.
   

1. Aqıl jasta emes, basta. 2. Óziń bilseń, ózgege úyret, bilmegenińdi úyren. 3. Bilimniń kópligi joq, ónerdiń artıqlıǵı joq. 4. Óner, ónerge bári kóner.

5. 
   Óneri joq kisiniń, mazası joq isiniń. 6. Jigitke qırq óner de az. 7. Aqıl kópke jetkizer, óner kókke jetkizer.
   

8. Ónerli órge júzedi. 9. Ónerliniń ózegi talmas.
ÁLIPBE

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Sózlerdi álipbe tártibinde dápter- lerińizge jazıń.
   

Awızqabaq, áljuwaz, baspúkil, dárbent, eksponat, fokus, gejir, ǵaybana, halqa, xurma, ızǵar, irge, jaǵıs, kárwan, qarma, lapız, mágar, nobay, ópepek, pánje, ráwiyat, sıqpan, toqıldaq, uwıs, úpildirik, wásiyat, yapırmay, zamarrıq, shanash, cirkul, shay, plach, Xojeli, naǵıs, tobıq, qatıqulaq, qurash, sáwkele.

Háriplerdiń belgili tártipte ornalasqan jıynaǵı álipbe dep ataladı. Qaraqalpaq tilinde 34 hárip bar. Solardan 32 háriptiń hár qaysısı bir sesti ańlatatuǵın taq tań- balar bolsa, al ekewi (sh, ch) bir sesti ańlatatuǵın jup tańba bolıp tabıladı.