E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

§100. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları

349. 
     shınıǵıw. Gáplerdi oqıń. Bas aǵzalardı tabıń.
     

1. Erpolat qaladan tez qaytıp keldi. 2. Olar keshki awqatqa jıynaldı. 3. Meńlimurat awıldaǵı jańalıqlardı birme-bir xabarladı. 4. Bizler siltidey tınıp tıńlap otırmız. 5. Jıynalısta Inkar shıǵıp sóyleydi. 6. Ol
«Úlketanıw» muzeyine barıp turadı.

Gápte bas aǵzalardan basqa ekinshi dárejeli aǵzalar da boladı.

Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları — bas aǵzalardı túsindirip, tolıqtırıp, anıqlap keletuǵın gáp aǵzaları. Olar— anıqlawısh, tolıqlawısh, pısıqlawısh.
Mısalı: Bizler bul mektepke erte keldik. Bizler— baslawısh, keldik— bayanlawısh. Al, mektepke (qayda?) sózi keldik sóziniń mánisin túsindirip, olardıń kelgen ornın, erte sózi waqtın (qashan?) kelgenin, al bul sózi qaysı mektep ekenin bildirip tur.

349. 
     shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Gáp aǵzalarına tallap, sorawların qoyıń. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarınıń xızmetin túsindiriń.
     

1. Arqadan uyıtqıp qar boraydı. (N.D.) 2. Ol

ana— jerdiń sulıw tábiyatına súysinip qarap tur.
3. Batıstan bult kóterilip kiyatır. 4. Jigitler ıssıda shóllegen edi. (J.A.) 5. Ol jańadan islep ákelgen qural-saymanların esik betke qoydı da, asxanaǵa bardı. (A.B.) 6. Ayzada mektepke kelse, Ayjamal menen Húrliman klastı tazalap atır eken.

349. 
     shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Gáp aǵzalarına tallap, sorawların qoyıń. Pısıqlawıshtıń xızmetin túsindiriń.
     

Bir bala qısı menen oqıp, qalada jatıp, báhárde qaytıp kelse, atasınıń diyqanshılıq etpek ushın qos shıǵarıp atırǵan waqtı eken.

— «Balam, jaqsı keldiń. Biziń isimizge kómekles. Mına tırmanı alıp atızǵa júr. Shóplerin tırmalap bir jerge jıyarsań», — deydi.
Atasınıń gápi balaǵa jaqpadı.
Bala erinip, is qılǵısı kelmey: «Men oqıp, hár túrli bilimler úyrenip, qaraqalpaqtıń sózlerin umıtıp ketippen. Tırma degenniń ne ekenin bilmeymen»,

• 
  deydi. Sonı aytıp bolıp, ózi dalaǵa shıǵıp baratır edi. Ayaq astında shalqasına túsip jatqan tırmanı ańlamay, tisinen basıp edi. Sabı kelip mańlayına sart ete qaldı.
  

Sonnan soń tırmanıń ne ekenin bildi. Mańlayın sıypap turıp: «Qaysı aqmaq tırmanı ayaq astına tas- laǵan?» — dep aytıp qoydı. (S.Májitov)