E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

Dawıssız sesler dawıstıń qatnasına qa- ray únli hám únsiz dawıssızlar bolıp 2 ge bólinedi.
Aytılıwında shawqımnan dawıs basım bolǵan sesler únli dawıssız sesler dep ataladı: b, d, z, j, g, ǵ, v, w, y, l, m, n, ń, r (14 hárip).
Al, dawıstan shawqım basım esitiletuǵın sesler únsiz dawıssız sesler dep ataladı: p, t, s, sh, k, q, f, h, x, c, ch (11 hárip).

4. 
   shınıǵıw. Gáplerdi kóshirip jazıń. Únli dawıssızlardıń astın sızıń. Ne sebep únli dawıssız ekenligin túsindiriń.
   

1. Biziń klasta otız oqıwshı bar. 2. Oqıwshılar metall sınıqların jıynadı. 3. Qala orayınan jańa maydansha salındı. 4. Meniń inim bıyıl mektepke baradı. 5. Korabl kosmosta birqansha waqıt boldı.

5. 
   Marat aǵasına xat jazdı. 7. Kempir aqlıq qızın járdemge shaqırdı. 8. Ustaz— atańday ullı.
   

4. 
   shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına únli hám únsiz dawıssızlardıń tiyislisin qoyıp kóshirip jazıń.
   

...aǵman, ...agon, ...azeta, ...arbız, do...lıq, ja...,
a...tıs, ma...set, qa...ıń, ...ur, ...aqıt, ke...e, para...at,
av...omat, ...aza, ...áneker, ...irk, ...emodan, ...ákke.


Tapsırma. Únli hám únsiz dawıssızlardı yadlap alıń. Únli dawıssızdan baslanatuǵın 5 naqıl hám únsiz dawıssızdan baslanatuǵın 5 naqıl tawıp jazıń.

Únli hám únsiz dawıssızlardıń kestesi

Únli:	b	v	g	ǵ	d	j	z	l , m , n , ń, r , w , y
Únsiz:	p	f	k	q	t	sh	s	x , h , c , ch

l, m, n, ń, r, w, y sesleriniń únsiz jubayları joq. Al, x, h, c, ch sesleriniń únli jubayları joq.
Sózlerde únli hám únsiz jubaylas ses- lerdiń óz ara almasatuǵın orınları boladı. Shtab, pedagog, aktiv, slayd sıyaqlı sózlerde b, v, g, d sesleri p, f, k, t seslerine almasıp, shtap, aktip, pedagok, slayt bolıp aytıladı. Bunda sózlerge jalǵanatuǵın qosımtanıń basqa dawıssız sesi únsiz boladı. Mısalı: shtabqa (shtapqa emes), aktivke (aktipke emes), slaydqa (slaytqa emes).

4. 
   shınıǵıw. Únli jubaylas dawıssızdıń astın bir, únsiz jubaylas dawıssızdıń astın eki sızıp kóshirip jazıń.
   

Bala — pal, gazeta — terek, ǵarǵa— qala, da- wıl— tabıs, jumıs— shana, zaman— salı, baǵ- da — baqla, zavod — tufli, jazda — tınıshsız, velo- siped — konfeta, jaz— jas.

4. 
   shınıǵıw. B-v, p-f háripleriniń tiyislisin qoyıp kóshirip jazıń. Olardıń qanday sózlerde qollanılatuǵınlıǵın bilip alıń.
   

(F-p) onetika, (b-v) ara (b-v) an, kon (f-p) erenciya, (b-v) agon, (b-v) ertolyot, (f-p) artuk, kilo (b-v) att, ari (f-p) metika, (b-v) atır, (f-p) erma, gra (f-p) ika.

Tapsırma. Sh sesinen baslanatuǵın túpkilikli sózlerden ibarat bolǵan basqatırmanı tabıń.

«Sh» basqatırması

Ǵarrı.
Tez, jıldam, shaqqan. Ishimlik túri.
Ósimliktiń bir túri. Alaǵayım, jalqaw

§9. Ayırım dawıssız háriplerdiń jazılıwı (y— w, p— b, f— v, sh— j,

q— x, c— ch)

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Sózlerdegi p, b, sh, j háripleriniń jazılıwına dıqqat awdarıń.
   

Jol qádesin bilmegen, Ómirin qáwipke saladı. Ótemen dep asıǵıp,
Albıraqlap qaladı. (S. A.)
Y sesi— únli dawıssız ses. Y dawıssızı esitilgen jerde jazıladı: ayna, iynelik, toǵay, eki, erik, yosh, yurist, shekiyne, kitabıy.

23. 
    sesi — únli dawıssız ses. Sózdiń esitilgen jerinde jazıladı: Watan, áwlad, ba- rıw, wáde, sáwkele, taw, waqıya, sawısqan, oraq.
    

4. 
   shınıǵıw. Kóshirip jazıń, y, w háripleriniń astın sızıń.
   

SÓZ ZERGERI


Ibrayım Yusupov— qaraqalpaq ádebiyatınıń bayteregi. Ol qaraqalpaqtıń haqıyqıy perzenti bolıp ómir súrdi. Jazǵan qosıqları insan kewline jetip baratuǵın suwsınǵa megzeydi. Hárbir qosıq qatarı milliy ruwxta adamgershilikke, Watandı súyiwge shaqıradı.
I. Yusupovtıń biz súyip oqıytuǵın «Shógirme»,
«Watan topıraǵı», «Ana tilime», «Bul jer ele zor boladı» hám t.b. qosıqları bar.
«Ózbekstan Qaharmanı», belgili sóz zergeri I.Yusupov elimizdiń, milletimizdiń jankúyer perzenti, sóz qıysının keltirip jazatuǵın sheber shayır bolıp, biz, keleshek áwladlarınıń júreginde máńgi jasaydı.

4. 
   shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Únli seslerdiń astın bir, únsiz seslerdiń astın eki sızıń.
   

Parta— fabrika, kitapxana— grafika, shay— shar- wa, kitap— shkaf, bala — vagon, shertek— nálshe, aǵash— pech, park— fakt, shóp— shef, orfogra- fiya— orfoepiya, senator — chempion.
P— únsiz, b — únli dawıssız ses, sózlerde esitilgen jerinde jazıla beredi. Mısalı: Baxıt, Sabır, batır, sabaq, búlbúl, shtab,