E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

§24. Antonimler

4. 
   shınıǵıw. Gáplerdi oqıń. Qara hárip penen jazılǵan sózlerdiń mánilerin salıstırıń.
   

1. Uzaqtaǵı aǵayinnen jaqındaǵı qońsı jaqsı. 2. Jaqsınıń jatı bolmas, jamannıń uyatı bolmas. 3. Ol aytılǵan jerge bardı da keldi. 4. Ashshı menen

dushshını tatqan biler. (naqıl) 5. Mendey sorlı dárti
kóp, baxtı az. (Ájiniyaz) 6. Qıs qaplap tur, jaz emes.

Tilimizde mánisi jaǵınan bir-birine qarama-qarsı sózler ushırasadı.

Mánisi jaǵınan bir-birine qarama- qarsı sózler antonim sózler dep ataladı. Mısalı: kóp — az, jaqsı — jaman, biyik — pás, uzaqlaw — jaqınlaw, uzın — kelte, arıq — semiz, quwraq — ıǵal, batır — qorqaq.

Antonim grekshe «anti» hám «onyma» sózleriniń birikpesinen payda bolıp, bi- zińshe qarsı atama, yaǵnıy qarama-qarsı mánidegi atama degendi ańlatadı.

Antonim hár qıylı mánilerde kele beredi. Mısalı: jaqsı-jaman (sapasın), aq-qara (túr- túsin), kún-tún (waqıttı), jılaw-kúliw (háreketti)

t.b. mánilerdi ańlatadı.

Al tilimizdegi duzlı, duzsız, kewilli, kewilsiz, arlı, arsız sózlerinde de qara- ma-qarsı máni seziledi. Olar da tek qosımtalarǵa baylanıslı, sol belginiń barı ya joǵı ǵana ańlatıladı, sóz túbiriniń mánisi bir. Sonlıqtan bunday sózler antonim bola almaydı. Mánileri qarama-qarsı sózlerden jasalǵan jup sózlerde de qarama-qar- sı máni bar, biraq olar da bir uǵımdı bildirgenlikten bir sóz retinde qaraladı. Mısalı: uzaq—jaqın, ushıw—túsiw, jılaw—kúliw, az—kóp.

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Antonim sózlerdiń qanday máni ańlatıp turǵanlıǵın aytıp beriń.
   

1. 
   Jigitleri gezer qıs penen jazdı,
   

Astında árebi at, qolında sazı (Ájiniyaz).

2. 
   Birewler ash boldı, birew toq boldı, Usılardıń bári oysızdan bolar (Ótesh).
   

3. 
   Qońıratqa aylanıp keldi qaǵazı, Dushpan jılap, doslar kúle basladı.
   

(Ayapbergen)


Tapsırma. Oqıp shıǵıń. Teksttegi antonimlik qatar dúze alatuǵın sózlerdi tabıń.


Qoralardıń ishine qatara qa- ra úyler tigiledi. Qıs ayları awıl adamları usı qara úylerdiń ishinde ómir keshiredi. Qıstıń qattı ayazlı keshlerinde qara úydiń ortasın- daǵı oshaqqa ot jaǵıladı. Ayazda tońǵan balalar ottıń oshaǵına ısınadı. Qattı ayaz kúnleri balalar
kúni menen sol oshaqtıń dógereginde boladı. Tún bolǵanda, jatar waqta úy ishiniń hámmesi kórpege
tıǵıladı. (Q.A.).

4. 
   shınıǵıw. Qara hárip penen jazılǵan sózlerdiń ornına antonimlerdi qollanıp, gápti ózgertip jazıń.
   

1. 
   Biziń awıldıń ortasında kishkene baǵ bar.
   
2. 
   Olar barǵan jerinen qanaatlanıp qayttı. 3. Meniń dápterim júdá taza. 4. Biz qatarda ekewden otırdıq.
   

Úlgi: Baxıt— kúshli bala. Baxıt— ázzi bala.

4. 
   shınıǵıw. Sózlerdiń antonimlerin tawıp jazıń.
   

Jaqsı, jaman, dos, dushpan, qısı, jazı, azlı, kópli, aq, qara, erte, kesh, búgin, erteń, ash, toq, joq.
Tapsırma. Ádebiyat sabaqlıǵıńızdaǵı kórkem shıǵarma- lardan antonim sózleri bar mısallardı tawıp kóshirip jazıń.

1. 
   Antonim sózler degenimiz ne?
   
2. 
   Qanday sózler antonim boladı? Mısallar keltiriń.
   
3. 
   Antonim bolıw ushın qanday túbirge iye bolıwı kerek?
   

§25. Omonimler

4. 
   shınıǵıw. Gáplerdegi qara hárip penen jazılǵan sózlerge dıqqat awdarıń. Olardıń mánilerine itibar beriń.
   

1. Júregim suw ete qaldı, tap suw túbine ketkendey boldım. (Á.Sh.) 2. Ol bir oy jerge barıp, oy túbine shúmdi. 3. Qoy qozılaǵansha onı qorada qoy. 4. Baǵdan kók almanı alma. 5. Eki jas bala dalada oynap júr. 6. Ol kózine jas aldı.

Biz sóylegenimizde ya jazǵanımızda seslik qurılısı boyınsha birdey, biraq ańlatıp turǵan mánisi jaǵınan bir-birine heshqanday jaqınlaspaytuǵın sózlerden de paydalanamız. Mısalı: 1. Periyza suw serpkendey tereń oyǵa battı. (K.S.) 2. Oyǵa ornalasqan bulardıń awılınıń terekleri gána kórinedi. (A.Á)

Bul mısallardıń ekewinde de oyǵa