E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

SÓZDIŃ QURÍLÍSÍ

§26. Sózlerdiń qurılısı haqqında túsinik

Belgili bir túsinikti, pikirdi sóz arqalı bildiremiz.

Sózler tek bir bólekten ibarat bolıp ke- liwi múmkin. Mısalı: awıl, qońır, ayt, shańaraq, tez. Bunday sózler jáne de basqa bóleklerge bólinbeydi. Olar usı turısında pútin bir leksikalıq máni ańlata aladı. Sonday-aq, awıl-lıq, ayt-ıs, shańaraq-lıq, tez-den, tez-lik, tez járdem sózlerin de qollanamız.

Demek, sózler qurılısı jaǵınan mánili bóleklerden turadı. Olar birdey máni ańlatpaydı: biri leksikalıq máni ańlatsa, ekinshileri sózdiń mánisine jańa máni júkleydi yaki mánini ózgertedi.

Máselen, sabaqlıq sóziniń qurılısın úy- renip kóreyik: sabaq sózi bir pándi oqı- tıwǵa ajıratılǵan oqıw waqtı degen lek- sikalıq mánini bildiredi; sabaqlıq sózi oqıw kitabı, kitap degen leksikalıq mánige iye. Bul sabaq — sabaqlıq sózleri eki túrli máni bildirip ketti. Al, sabaqqa, sabaqlar, sabaǵım, sıyaqlı sózleriniń -qa, -lar, -ım,

-tı bólekleri bul sózdiń mánisin ózgertip, sózdi basqa sózler menen baylanıstırıw xızmetin atqaradı.

Mısalı: Bilim — aqıldıń shıraǵı. Gáptegi bilim sózi bil-im (eki bólek), aqıldıń sózi aqıl- dıń (eki bólek), shıraǵı sózi shır(a)-aq (eki bólek) degen bóleklerden turadı.

4. 
   shınıǵıw. Berilgen sózlerdi mánili bóleklerge ajıratıp kóshirip jazıń.
   

Xızmetker, sıylıqlar, quwanıshtan, klastan, qa- rańǵıdan, baslaw, aqıllı, etikshi, ańshı, toǵaydıń, kárxana, joldas, qamıslıq, sabaqta, ayttı, keldi, hújdan, qosıqshı.

Sózler mánili bóleklerden dúziledi. Olar qurılısına qaray túbir hám qosımtalardan turadı. Máselen, Watanım sózi eki mánili bólekten ibarat: Watan — sózdiń túbiri,

-ım — qosımtası.


Tapsırma. Berilgen sózlerdi mánili bóleklerge ajıratıń. Bul sózler ushın ortalıq bolǵan bólekti anıqlań.

1. 
   Oydı, oyshı, oyla, oyshıl, oyǵa.
   
2. 
   Kombayınshı, suwshı, dúkánshı, esapshı.
   

4. 
   shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına kerekli qosımtalardı qoyıń, sózlerdiń mánisinde bolıp atırǵan ózgerislerdi túsindiriń. Teksttiń mazmunı boyınsha pikirlesiń.
   

ESKI MÁDENIYAT ORAYÍ

Dúnya júzi ellerin... eń eski mádeniyat orayı Mısırda jaylas.... Nil dáryası... tómengi alabı tábiyiy- geografiyalıq sharayatlarınıń qolaylıǵ... baylanıslı adamzat jámiyetiniń eń eski mádeniyat orayları... biri bolǵan. B.e.sh. 2800 — 2250-jıllar... bul el... dás- lepki patshalıqlar payda bolǵan. Patsha (fraon) quday... adamı dep sanal..., oǵan ólmesi... burın úlken mavzoley salınǵan. Mavzoley piramida túrin... bol..., úlken taslar... óriledi.

Giza dalańlıǵında qurıl... úsh piramida... ibarat tastan órilgen mavzoley... eń biyigi Xufu 146,6 metr bolıp, tırnaǵınıń hárbir tárep... 233 metr bol Bul
estelik b.e.sh. XXIV — XXVIII ásirler... salın....

4.