E. R. Toshmuxamedov, X. S. Zaynutdinov, A. M. Komilov, R. A. Muhamedova, E. B. Juravleva, M. Z. Islomova

8.4. Hisob va hisobot 
Davolash-profilaktika muassasalarining dorixonalari moliyaviy-
x jalik faoliyatini zbekiston Respublikasi qonunlari va amaldagi 
me'yoriy hujjatlar asosida olib boradi. 
Davolash-profilaktika muassasasi dorixonasida tovar moddiy 
boyliklarning tezkor va buxgalteriya hisobi belgilagan shakllar b yicha 
amaldagi qonunchilik talablari asosida amalga oshiriladi. 
Dori vositalari va tibbiyot buyumlarining ulgurji va chakana narxlari 
zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va vakolatli 
tashkilotlar tomonidan belgilangan tartiblarga muvofiq shakllanadi. 
142 

8.5. Mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasi 
Dorixonada mehnatni muhofaza qilish va xavfsizli texnikasini 
ta'minlash uchun quyidagi choralar k rilishi lozim: 
- dorixonaning barcha xodimlari maxsus va sanitariya kiyimlari bilan 
ta'minlanishi; 
- maxsus asbob-uskunalar (distillyator, avtoklav, quritish shkafi, elektr, 
gaz asboblari kabi) bilan ishlovchi barcha xodimlar maxsus tayyorlov 
kursida qishlari va ishlash huquqini beradigan guvohnomaga ega 
b lishlari; 
- ish joylarida xavfsizlik texnikasi va asbob-uskunalar bilan ishlash 
t risida q llanmalar boiishi; 
- dorixonaning barcha xodimlari dispanserizatsiya va xavfsizlik 
texnikasi instruktajidan tishi hamda dorixonada bu haqdagi hujjatlarning 
t liq mavjud b lishi; 
- dorixonada tovar-moddiy boyliklarni talab darajasida saqlash uchun 
yetarli sharoit yaratilishi kerak. 
Dorixona faoliyatini tugatish amaldagi qonunchilikka muvofiq 
belgilangan tartibda amalga oshiriladi. 
143 

9-bob. FARMAKOIQTISODIYOTNING ILMIY ASOSLARI 
• 
9.1.Farmakoiqtisodiyot t risida tushuncha 
Farmakoiqtisodiyot - bu bemorlarni dori vositalari bilan davolash 
qiymatini kompleks tahlil qilishdir. 
Farmakoiqtisodiyot tadqiqotlari dori vositalaridan foydalanish hamda 
davoiashning alternativ usullari qiymatlarini taqqoslash bilan olib boriladi. 
Farmakoiqtisodiy tahlil shifoxonalarda aksariyat hollarda qanday dori 
vositalaridan foydaianish zarurligini, bemor uchun berilgan eng yaxshi va 
samarali dori vositasini aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, ikki 
davolash usulini taqqoslash mumkinki, bunda ushbu davolash sxemasini 
q llashda bemorning so li i yaxshilanishi hamda kasallikni davolash 
uchun aniq vositani tanlash mumkin. 
Farmakoiqtisodiy izlanishlar predmeti: 
- kamida ikki xil davolash usulini taqqoslab olingan tahlilning 
farmakoterapevtik natijalari; 
- yangi dori vositalarining xavfsizligi va samaradorligi; 
- farmakoterapiya va diagnostika tkazishdagi iqtisodiy harajatlar; 
- farmakoiqtisodiy statistika ; 
- dori vositalarining bir guruh kasalliklarda klinik sinovlarini 
hujjatlashtirish. 
Bir davlat yoki dunyo miqyosida olib qaraganimizda so liqni 
saqlash tizimi harajatlari, ya'ni davolashga ketadigan harajatlar doimiy 
oshib bormoqda. Shuning uchun alternativ davolash usullarini tanlash 
muammosini hal qilishda iqtisodiy omillar asosiy rinni egallaydi. Ya'ni 
hozirgi kunda quyidagi muhim savol z javobini topishni talab etadi: dori 
vositasi aks ettirgan narxidagi darajada samaradorlikka egami? 
Dori vositalarini iqtisodiy baholash - bu nafaqat altemativ davolash 
usullari narxini solishtirish, balki davolash usulining barcha klinik 
jarayonlarni, yangi dori vositasini q Ilagandagi oqibatlarini, shuning bilan 
barcha asosiy davolash usuli, dori vositalari bilan birga ishlatiladigan 
vositalar (tibbiy texnika anjomlari), tibbiy personal harajatlarini z ichiga 
olgan holda butun moliyaviy harajatlarni baholashdir. Odatda, davolash 
jarayoni davolashning samaradorligi va xavfsizligiga k ra baholangan. Bu 
maqsadda aniq terapevtik k rsatkichlar b yicha davolash natijalarini 
baholaydigan yondashuvlar ishlab chiqilgan, masalan GCP (Good Clinical 
Practice) standarti. Shuning bilan birga, yuqorida qayd etilganidek, dori 

vositalarining samaradorligi va xavfsizligini baholashda iqtisodiy 
kriteriyalarga tayanish maqsadga muvofiq. 
XX-asrning farmakoiqtisodiyotning maqsadi minimal iqtisodiy 
harajatlarda maksimai klinik samaradorlikka erishishni ta'minlashdir. 
Minimal harajatlar deyilganda faqat eng arzon dori vositalarini q llash 
nazarda tutilmaydi. Farmakoiqtisodiyotda asosiy maqsad dori vositasi 
qiymatidan, narxidan tejash emas, balki yuqori samaradorlikka ega va 
xavfsizroq dori vositasini q llagan holda umumiy davolash harajatlaridan 
tejashga harakat qilishdir. 
Umumiy davolash harajatlarini tejashga yuqori samarali va xavfsiz 
dori vositasini q llagandan keyin davolash kursining qisqarishi, birga 
q llanuvchi vositalarning kamayish, noj ya ta'sirlarning kamayishi 
hisobiga ularni bartaraf qilishga ketadigan harajatlarning qisqarishi, 
statsionar yoki ambulatoriya sharoitida davolashdagi harajatlar qisqarishi, 
bemorning tezroq so ayib ish qobiliyatini tiklanishi keladigan foyda 
hisobiga erishiladi. 
Farmakoiqtisodiyotning rivojlanish tarixi haqida fikr yuritganda, uni 
80-yiIlarda Kanada, Buyuk Britaniya va AQShda paydo b lib, sekin-asta 
izlanishlar natijalari umumlanib, so liqni saqlash tizimida alohida 
y nalishga aylanib borayotganini aytish mumkin. Avvaliga izlanishlar 
so liqni saqlash tizimi dasturlarini iqtisodiy baholash usullari sifatida 
rganilgan. Keyinchalik 90-yillarda izlanishlar yaxshi natija berganligi va 
so iiqni saqlash tizimida iqtisodiy baholash muhim rin tuta 
boshlangandan s ng, "farmakoiqtisodiyot" atamasi kirib kelgan. 
Bu vaqt ichida qilingan ishlar mahsuli sifatida AQSh so liqni 
saqlash tizimi, tibbiy xizmat k rsatish va tibbiy tovarlar ishlab chiqarish 
assotsiatsiyasi (U.S. Yealth and Human Services, Aqency for Health Gare 
Policy and Reseaarch, and the Health Outcomes Work Group of 
Pharmaceutical Research Manufacturer's Association ) tomonidan ta'sis 
etilgan ISPOR ( International Sociatary of Pharmacoeconomies and 
Outcames Research) - Xalqaro farmakoiqtisodiyot izlanishlar tashkilotini 
keltirish mumkin. Bu tashkilot butun dunyo b yicha farmakoiqtisodiyot 
izlanishlarni moliyalashtiradi, olingan natijalarni yi adi va 
umumlashtiradi. 
Bu tashkilot tomonidan 1998-yil fevral oyida tkazilgan ilmiy-
amaliy uchrashuv va konferensiyada farmakoiqtisodiyot b yicha uslubiy 
q llanmalar muhokamadan tkazildi va tasdiqlandi. Bu q llanmalar 
yordamida farmakoiqtisodiyot izlanishlarni tkazish, natijalarni tahlil 
10-M>  9 6 
145 

qilish va so liqni saqlashda yakuniy xulosalar chiqarishda 
k maklashadigan axborot bazalaridan foydalanish mumkin. 
Aytish mumkinki, farmakoiqtisodiyotni fan sifatida tan olinishiga 
asos shu erda q yildi. 
Farmakoiqtisodiyotning Yevropadagi rivoji haqida ma'lumotlarni 
shu sohaga ulkan xizmatlari singgan M.Drummond yiqqan. Uning 
aytishicha, farmakoiqtisodning umumiy rivojlanishi k p hollarda 
Evropada so liqni saqlash tizimi olib borayotgan siyosatga bo liq. 
Ilgari Yevropa davlatlari qonunchiligida dori vositalariga narx 
belgilash b yicha iqtisodiy asos y q edi. Biroq yaqindan bir qancha 
Evropa davlatlarida bunday talablar qonunga kiritilmoqda. Bundan 
tashqari, ba'zi davlatlarda farmakoiqtisodiyot izlanishlar tkazish 
b yicha tavsiyanomalar ishlab chiqilgan. 
Yevropada farmakoiqtisodiyot izlanishlar 13 ta davlatda olib borildi. 
Har bir davlatdan 5 tadan yirik tadqiqot natijalari olindi. Shuningdek, 
tkazilgan farmakoiqtisodiyot izlanishlar va q IIaniigan tahlil usuliari 
rganildi. Natijalar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin. 
Ba'zi davlatlarda farmakoiqtisodiyot tadqiqotlar natijalari rasmiy 
organlar tomonidan s ralmoqda. Masalan, Portugaliyada yangi qonunda 
dori vositalari harajatlarini qoplash masalalari bilan shu ullanuvchi 
agentlik Infarmed dori vositasini formulyarga kiritishda iqtisodiy 
ekspertiza xulosasini talab qiladi. Finlandiyada 1998-yil boshidan dori 
vositasiga ulgurji narx belgilash uchun kompaniyalardan 
farmakoiqtisodiyot baholanganligi haqidagi ma'lumotlarni ham taqdim 
etishi talab etiladi. Izlanishlar yangi dori vositasining qiymati va 
samarasini baholashda boshqa mayjud vositalardan ustunligi haqida keng 
va ishonchli ma'lumotlarga ega b lishi kerak. 
Daniyada formulyarga yangi dori vositalarini kiritishda Daniya tibbiy 
agentligiga farmakoiqtisodiyot izlanishlar natijalari ilova qilinadi. Bunday 
kelishuv farmatsevtik mahsulotlar ishlab chiqaruvchilar assotsiatsiyasi va 
SSV rtasida ham mavjud b lib, ulaming maqsadi dori vositalariga 
harajatlami kamaytirishdir. 
Buyuk Britaniyada So liqni saqlash departamenti tomonidan klinik 
afzallik milliy instituti (NICE - National Institut Sor Clinical excelence) 
tashkil etilgan. Bu institut har yili 30 ta yangi dori vositasi va 
texnologiyalami t liq baholaydi. NICE izlanishlari natijalariga k ra 
yangi texnologiyalar, dori vositalarini muvofiq q llash b yicha 
tavsiyanomalar ishlab chiqiladi. Umuman olganda Yevropa davlatlarida 
farmakoitqtisodiyot izlanishlargajuda jiddiy yondashilmoqda. 
146 

Bizga yaqin b lgan Rossiyada sogiiqni saqlash tizimidagi 
fermakoiqtisodiyotning rni haqida biroz kengroq ma'iumot bersak, 
1999-yilni Rossiya uchun farmakoiqtisodiyotning qad rostlashi desak 
b ladi. 1998-yil oxirida Moskva shahrida RAMN qoshidagi onkologiya 
markazida birinchi bor "Rossiyada farmakoiqtisodiyot. Birinchi tajriba" 
mavzusida ilmiy konferentsiya tkazildi. Konferensiya onkologik 
kasalliklarni davolashda farmakoiqtisodiyotning asosiy muammolariga 
ba ishlandi. 1999-yil aprel va noyabr oylarida "Chelovek i Lekarstvo" 
kongressida va Moskva tibbiyot akademiyasida farmakoiqtisodiyot 
b yicha ma'ruza va amaliy mash ulot kurslari tkazildi va 
eshituvchilarga sertifikatlar berildi. 
1999-yil 22-23 noyabrda Moskva shahrida birinchi umumrossiya 
"Farmakoiqtisodiyot. Uchinchi ming yillik b sa asida iqtisodiyot" 
mavzusida kongress tkazildi. 2000-yil 20-22 noyabr kunlari esa ikkinchi 
umumrossiya farmakoiqtisodiyot kongressi b lib tdi. 
Umuman olganda Rossiyada farmakoiqtisodiyot s nggi yillarda 
yaxshigina rivojlandi. Buni RF SSV dori vositalari bilan ta'minlash, 
ularning sifatini yaxshilash va muvofiq foydalanish b yicha ilmiy 
asoslangan islohotlar tkazayotganida va bunda farmakoepidemiologik va 
farmakoiqtisodiyot ilmiy yondashuvlarga tayanganida k rishimiz 
mumkin. 
9.2.Farmakoiqtisodiyotning vazifalari va unga q yiladigan 
talablar 
Farmakoiqtisodiyot - alohida fan b lib, shakllanishida shifoxona va 
ambulatoriya sharoitlarida farmatsevtik yordam berishga talabning oshishi 
muhim rin tutadi. Bunda yordamning samaradorligi, hammabopligi 
bemor hayoti sifatini oshirish, ishlash qobiliyatini k tarishga qaratilgan 
b lishi kerak. 
- farmakoiqtisodiyotning boshqa sohalarga nisbatan xususiyatlan 
quyidagilardan iborat: 
- integratsiya harakteriga ega ekanligi (har xil soha bilimlarini ahohni 
dori vositalari bilan ta'minlash maqsadida uy unlashtirish); 
- aniq sohaning muammolari, uning mutaxassisligi va xususiyatlari 
bilan hal qilish ahamiyati; 
- xalq x jaligidagi ahamiyati (bemorlar mabla lari va so hqni 
saqlash tizimining cheklangan resurslaridan oqilona foydalanish 
zaruriyati); 
147 

- ijtimoiy ahamiyati (davolash samarasi, jismoniy so liq va jamiyatda 
ijtimoiy ruhiy-holatlarni aniqlash). 
Farmakoiqtisodiyot k rsatkichlari tahlil natijalarini hozirgi 
vaqtdagi asosiy iste'moIchiIariga: 
- samaradorligi bir-biriga yaqin b lgan dori vositalarini solishtirish va 
ularni mos keladigan r yxat, dori vositalari formulyarlariga kiritishda 
mutloq iqtisodiy isbotlar zarur b lgan ekspert, olim va mutaxassislar; 
- davlat va so Iiqni saqlash viloyatlar boiimlari rahbar va 
mutaxassislarining - farmakoepidemiologiyani q IIagan holda so Iiqni 
saqlash hududiy dasturlarini amalga oshirishda zaruriy byudjet 
mabla larini aniqlashi; 
- farmatsevtik bozorda dori vositalarini sotishda kerakli narx - navo 
siyosatini tkazish maqsadini k zlaydigan farmatsevtika mutaxassislari 
va ulgurji savdo kompaniyalari kiradi. 
Chet el va mahalliy ishlab chiqaruvchilarning takliflari asosida dori 
vositalari assortimenti doimiy k payishi munosabati bilan 
farmakoiqtisodiy izlanishlar natijalarini q llashga qiziquvchilar soni ortib 
bormoqda. Bularga, SSV dorixona muassasalari, ilmiy kafedralar 
xodimlari, shifokor va iste'molchiIar kiradi. 
9.3. Farmakoiqtisodiyot obyektlari va farmakoiqtisodiyotda 
harajatlarning tasnifi 
Ishlab chiqaruvchi z mahsuloti uchun s rashi mumkin b Igan 
maksimal narxni belgilasa, mahsulotning minimal narxini harajatlar 
belgilaydi. Davolash bahosini minimallashtirishni maqsad etgan 
farmakoiqtisodiyot uchun ham harajatlar muhim tushuncha va 
k rsatkichdir. Farmakoiqtisodiyot tadqiqotlari quyidagi harajatlarni 
aniqlaydi: 
I. Bevosita tibbiy harajatlar (direkt cost)-bu harajatlar bevosita 
davolashga aloqador b lib, davolash qiymati va davolash muassasasi 
harajatlari qiymatidan iborat. 
Bevosita tibbiy harajatlar manbalariga quyidagilar kiradi: 
Diagnostika va laboratoriya tadbirlari. 
Dori vositalari bilan davolash. 
Q shimcha dori vositalari bilan davolash. 
Q shimcha kasalliklarni davolash. 
Bemor tomonidan davolash rejimiga amal qilmaslik harajatlari. 
Dori vositasi va uning rinbosari noj ya ta'sirlarini t rilash. 
148 

I )avolash kursi muddati. Davolash muassasasida b lish qiymati. 
()liy va rta maxsus ma'lumotli tibbiyot personali xizmati. 
Jaixohlik aralashuvi. 
Reabilitatsiya (qayta tiklanish). 
Bemorga amx rlik qilish. 
Odatda, bu harajatlar byudjet hisobidan yoki bemorning zi 
tomonidan qoplanadi. 
II. Bevosita notibbiy harajatlar (x jalik harajatlari) - bu bemor 
tibbiy yordam olishi uchun zarur hamma harajatlami z ichiga oladi. 
Masalan, bemorni shifoxonagacha transportirovka qilish, xususiy parxez 
harajatlari va b.q. 
III. Bilvosita harajatlar (indirekt costs) - bunga atrof-muhit, 
jamiyatda kasallik tufayli paydo b ladigan harajatlar kiradi. 
Bilvosita harajatlarni aniqlashda quyidagi omillar k zda tutiladi: 
Vaqtinchalik ish qobiliyatini y qotish muddati. 
Kasallik varaqasi b yicha t lovlar. 
Kasallikdan keyingi nogironlikka amx rlik qilish. 
Ijtimoiy ta'minot t lovlari. 
Soliq toiovlari (bunda bemor so ayib, ish boshlagandan keyin t lashi 
mumkin b lgan soliq t lovi nazarda tutiladi). 
Bemorga amx rlik qilishda yaqinlarining harajatlari. 
Bemorning limi bilan bo liq harajat va y qotishlar. 
IV. Nomoddiy harajatlar (intangibli costs) - pul bilan ifodalab 
b lmaydigan harajatlar. Bunga quyidagi ruhiy, ijtimoiy omillar kiradi: 
a) juz'iy yoki tanada (o riq, majruhlik, uyquning buzilishi); 
b) aqliy (reaksiya, aqliy konsentratsiya, diqqat, xotira); 
v) ruhiy (q rquv, depressiya, notinchlik); 
g) ijtimoiy (izolyatsiya, konflikt, moyillik). 
Bir s z bilan aytganda, bu toifadagi harajatlar bemorning hayot 
sifatiga ta'sirini k rsatadi. Hayot sifati atamasi - bemorning jismoniy, 
ijtimoiy va emotsional holati, shuningdek, ruhiy jinsiy qobiliyatlarini aks 
ettiradi. K pincha davolashning hayot sifatiga ta'siri maxsus anketa 
savollari asosida baholanadi, bemordan s rovnoma oladigan shaxs 
tomonidan t ldiriladi. Anketani tahlil qilgan holda bemorning so li i, 
funksional imkoniyatlariga nisbatan zining fikri, ahvolining umumiy 
ijobiylashuviga b lgan fikri baholanadi. 
Bemorni davolashdagi asosiy harajatk rsatkichlari: 
Davolashning asosiy qiymati - dori vositalarining rtacha ulgurji 
narxi, kunlik doza miqdori va davolash kursi muddati bilan belgilanadi. 
149 

Bemorning kun tartibiga amal qilishi yoki uning intizomliligi (patiant 
compliance) - bemorning shifokor tavsiya va k rsatmaiarini bajarish 
istagi. Bemor dori vositasini qabul qilish, kun tartibiga amal qilish yoki 
qilmasligi davolash qiymatiga sezilarli ta'sir etadi. Bemorning loqaydligi 
dori vositasi samaradorligining pasayishiga olib kelishi mumkin. Buning 
oldini olish uchun maxsus dori shakllari ishlab chiqilmoqda. 
9.4. Farmakoiqtisodiy tahlil usullari. Dori vositalari formulyarlari 
Farmakoiqtisodiyotni rganishda jahon amaliyotida quyidagi qator 
usuiiar keng q iianiimoqda: 
- qiymat tahlili (cost - bnefit) - foyda, davolanish qiymati hamda 
natijalari bir vaqtda pul shaklida baholanadi; 
- "qiymat - samaradorlik" (cost - effective) tahlili - davolanishning 
qiymati pulda hisoblanadi, davoianishning natijasi esa ma'lum 
vazifalarni bajarish hisoblanadi; 
- "qiymat - foyda" (cost - benefit) tahlili - bunda natijalar bir turdagi 
davolashning ikkinchi turdagi davolashga nisbatan ustunligi pastligi 
tushunchasida baholanadi; 
- "qiymat - minimallashtirish" (cost - minimizafium) tahlilida teng 
terapevtik samaradorlikdagi bir nechta davolash turining qiymati 
taqqoslanadi; 
- "kasallanish qiymati" (cost - of - illness) tahlilida qandaydir 
kasallikni davolashdagi t ridan-t ri hamda juz'iy harajatlar 
baholanadi; 
- "qiymat - naf tahlili. 
Ushbu usullardan so liqni saqlashda turli dasturlarni moliyalashni 
rejalashtirishda anchadan buyon foydalanib kelinadi. Bu tahlil usulining 
konseptsiyasi uncha ham murakkab emas, lekin uni tushunish uchun ba'zi 
bir detallarini, ya'ni qachon va qaerda ushbu usuldan foydalanish 
mumkinligini q shimcha ravishda tushuntirish talab qilinadi. 
Qiymat - foyda tahlili (QFT) jamoatchilik investitsiya dasturlarini 
baholashni tartibga solish ehtiyojiga javoban paydo b ldi. Umuman 
so liqni saqlash uchun harajatlar jamiyatga ijtimoiy foyda keltirishi 
Iozim, QFT usuli esa so liqni muhofaza qilish dasturlarini moliyalash 
t risida t ri qaror qabul qilishda yordam beradi. Har qanday 
rejalashtirishda maqsadga erishishning bir nechta ehtimolli y llarini 
aniqlash, s ngra eng optimal y lni tanlash uchun k rsatkichlarni 
izohlash lozim. K pincha shunday qarorlar izchillik asosida qabul 

qilinadi. QFT alternativ qarorlarni tanlash jarayonini bir qancha 
obyektivlashtirishga yordam beradi. 
QFT usuli davolash dasturi yoki usulini amalga oshirishdagi 
ehtimollik foydalarini kelgusi yilda pul k rinishida baholab borishdan 
iborat. Bunda yonma-yon ravishda ushbu dasturni yil davomida amalga 
oshirishning barcha harajatlari baholanadi. Bunday hisob-kitoblar 
davolashning bir nechta alternativ dasturlari (yoki usullari) uchun olib 
boriladi. Amalda q Uash uchun foyda va harajatlar orasida katta ijobiy 
farqni ta'minlaydigan dasturyutib chiqadi va taklif etadi. 
QFT usulining kamchiliklari k pincha pul k rinishida lchash 
qiyin b lgan hamda aniqlash oson b lmagan foydalarni pul miqdorida 
baholash bilan bogiiq boigan qiyinchiliklardir. Bu muammo 
iqtisodchilarning k p urinishlariga qaramasdan zining yakuniy 
yechimini topmadi. Amaliy nuqtai nazardan, tahlilchilar ehtimollik foyda 
k rsatkichlarini ular qancha kerak b lsa, shunchasini k rsatishga 
harakat qiladilar. Qolgan lchamlar "yetishib boimaydigan foydalar" deb 
baholanadi, bunday hollarda rahbariyat yakuniy qarorni qabul qilishda 
ularni erkin holda k rib chiqishi mumkin. 
"Qiymat - samaradorli" tahlili (QST). 
QST tahlili rahbarga ehtimol b Hshi mumkin boigan alternativ 
ustunliklarni aniqlashga yordam beradi. Umuman olganda QST qaror nazariy 
hamda matematik usullar dasturlarini amalga oshirishdagi turli 
yondashuvlami k rib chiqishda harakat usulini tanlashga yordam beradi. 
Aslida esa QST turli dasturlar orqali taklif etiladigan so liqni saqlash uchun 
zaxira hamda foydalami jamlashni k rsatadigan usul boiib, undan eng 
qulay va yaxshi variantni tanlab olinishi mumkin. Bunda dasturga (yoki 
davolash usuliga) ketadigan harajatlar birgina umumlashtirilgan son bilan, 
samaradorlik esa boshqa umumlashtirilgan lcham bilan k rsatiladi. 
Bunda yechim turli dasturlar rtasidagi samaradorlik va 
harajatlarning nisbatini hisobga olishga asosianadi. QST usuli eng kam 
harajat doirasida berilgan samaradorlikka qanday dastur orqali erishish 
mumkinligini aniqlashga yordam beradi. 
QSTni tkazish uchun quyidagi birlamchi maiumotlar zarur boiadi: 
oldinga q yilgan maqsadni amalga oshirish uchun (arzon boiishi shart 
b lmagan) optimal yechim; 
- eng kamida ikkita altemativ dastuming boiishi; 
- dasturlaming samaradorligi uni arzonlashtirishga emas, balki uning 
yechimi jarayonini optimallashtirish orqali erishiladi. 
151 

Bunda har bir alternativ dastur uchun quyidagi parametrlar orqali 
k rib chiqish tavsiya etiladi: 
- foydali natija; 
- zaruriy ma'muriy harakatlar; 
- zarur b lgan shtatlar hamda jihozlar; 
- narxni belgilovchi omillar hamda chegirmalar; 
- qiymat. 
QST usulida k pincha so liqni saqlashda, dasturlar uchun 
harajatlar hisoblashda foydalanish mumkinki, ularning natijalari so liqni 
mustahkamlash iboralari b yicha baholanadi (misol uchun umrni 
uzaytirish omiliari). QST usuli olamshumul dasturlarga kirmasada, undan 
amaliyot tibbiyot xodimlari yoki alohida shifoxonalarning ma'muriyati 
samarali foydalanishi mumkin. 
"Qiymat - minimallashtirish" tahlili (QMT). 
Agar ikki yondashishda (davolash usullarida) ularning teng 
samaradorligi k rsatilgan b Isa, har bir usulning harajatlarini taqqoslash 
mumkin. Taqqoslashning bunday usuli QMT degan nom bilan yuritiladi. 
Misol uchun davolashdagi vositadan foydalanish qiymati turlicha b Iishi 
mumkin. 
"Qiymat - naf' tahlili (QNT). 
QNT shunday iqtisodiy usulki, undan foydalanilganda (davolash 
usulida) uning samaradorligi bemorning hayrixoxligi yoki davolash sifati 
nuqtai nazaridan baholanadi. QNT tahlili QST tahliliga juda xshaydi, 
lekin uni qoilanganda yangi k rsatkichga tashqaridan davolash usulidagi 
samaradorlikning bemor tomonidan juz'iy baholanishi q shiladi. 
K pgina QNT natijalari bemor hayotining sifat zgarishiga tashqari 
davolash usulining qiymati q shilgan holda ifodalanadi. 
"Kasallanish qiymati" tahlili (KQT). 
KQTdan aniq bir kasallikning tarqalishi uchun umumiy (t ri hamda 
juz'iy) qiymatni foydalaniladi. Bu uslubiyat rganishda aniq bir kasallik 
bilan bogiiq boigan (makroiqtisodiy ma'nodagi) barcha harajatlarni 
hisoblash uchun ishlab chiqilgan. AQShda bir necha guruh kasalliklar 
b yicha tkazilgan tadqiqotlar natijasi shuni k rsatdiki, yiliga yurak-
tomir tizimi kasalliklariga 80 milliard dollar simta kasalliklariga 30 
milliard dollar, va asab-ruhiy kasalliklariga 25 milliard dollar harajat 
boiar ekan. Bu kasallikning bevosita oldini olish, aniqlash, davolash, 
so liqni tiklash, tadqiqot hamda qitish, shuningdek, tibbiy muassasalar 
uchun kapital q yilmalar harajatlarini z ichiga oladi. 
152 

Juz'iy harajatlar y qotilgan ish kunlari b yicha aniqlanadi. 
Kasallikning t ridan-t ri harajatlari yoki juz'iy harajatlar 
aniqlanganda kasallikning oldini olish yoki davolashga iqtisodiy baho 
berish mumkin b ladi. T liq misol bilan tahlil qilish mumkinki, 
kelajakda so liqni saqlash tizimi xodimlari va jamiyat tez-tez 
farmakoiqtisodiy muammolarga duch keladi. Lekin, har bir vazifa uchun 
xususiy y l, xususiy uslubiyat tanlanishi lozim. Bu uslubiyat kelgusida 
har qanday farmakoiqtisodiy ma'lumotlarning mavjud tayanch 
prinsiplariga hamda tahlil usullariga tayanadi. 
Farmakoiqtisodiyot tahli! usullarini birgina bemordagina emas, balki 
davolash muassasalarida, ma'muriy-hududiy tumanda, viloyat va yaxlit 
davlat miqyosida q llash mumkin. Bu usullar farmakoterapiyani klinik va 
iqtisodiy tomondan tartibga solish imkoniyatlarini beradi. 
Farmakoiqtisodiyot tahlil usullari davolashning aniq standartini tanlashda, 
dori vositalarini qayd qilish va sotib olishda, klinik tajribalarning 
natijalarini baholashda muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda. 
Formulyar tizimning q llanishi hududiy tibbiy yordam sifatini 
boshqarish modellarining shakllanishiga har tomonlama yondashish 
zaruriyatidan kelib chiqadi. 
So liqni saqlashni boshqarish organlari oldida farmakoiqtisodiy 
masalalarni hal qilishda bir qancha muammolar qatorida quyidagilar ham 
bor: 
- dori vositalaridan oqilona foydalanishni ta'minlab beruvchi tashkiliy 
tuzilmalarni tuzish; 
- formulyar tizimni hudud va muassasalarda q llashning uslubiy 
ta'minotini ishlab chiqish; 
- tibbiyot muassasalari amaliyotida farmakoiqtisodiy tahlil asoslarini 
q llash; 
- tibbiy yordam sifatining nazoratini tkazishda dori vositalari 
xavfsizligi va sifatini baholash mezonlarini ishlab chiqish; 
- dori vositalaridan oqilona foydalanishni q llashda bemor va tibbiyot 
mutaxassislarining qiziqishini oshirish uchun sharoitlar yaratish. 
Formulyar tizim q llashni ta'minlab beradigan tashkiliy tizimning 
shakllanishi bir-birini qaytaradigan, noxush, yomon oqibatlarni keltirib 
chiqaradigan, hayotiy zarur toifaga kirmaydigan, klinik-epidemiologiya 
tomonidan klinik samarasizligi tasdiqlangan dori vositalari sonini 
kamaytirish vazifalarini k zda tutadi. 
Formulyar tizimi tashkiliy tuzilmasining shakllanishi va dori 
vositalaridan oqilona foydalanishga quyidagilar imkon beradi: 
153