Egamberdiyeva Salima Rayimovna moliyaviy va boshqaruv hisobi

 
Xarajatlarni tasniflanishini quyidagi jadvalda yaqqol kо‘rishimiz mumkin. 14.3.1- 
jadval 
Xarajatlar tasnifi 
14.3.1-jadval 
 
№ 
Tasniflash belgilari 
Xarajatlar turi 
1 
Ishlab 
chiqarish 
jarayonidagi 
iqtisodiy roliga qarab 
Asosiy va ustama 
2, 
Ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulot 
tannarxiga kiritilashiga qarab 
Bevosita va bilvosita 
3, 
Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan 
О‘zgaruvchan va doimiy 
 
Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari, О‘zbekistonda qо‘llani- 
layotgan milliy standartlar va «Xarajatlarning tarkibi tо‘g‘risidagi 
Nizom»ga asosan sarflangan xarajatlar quyida belgilariga asosan va 
tartibda guruhlashtiriladi: 
1. Xarajatlarning tarkibi va yо‘nalishi biyicha asosiy va ustama 
xarajatlarga bо‘linishi kalkulyasiya moddalarining qisqartirilgan nomlarini 
о‘z ichiga oladi hamda subyekt boshqaruv ma’muriyatining asosiy 
e’tiborini ushbu guruh xarajatlariga qaratishga imkoniyat yaratadi; a) 
asosiy xarajatlarga ishlab chiqarishning texnologiya jarayoni bilan 
bevosita bog‘liq bilgan xom-ashyo va materiallar xarajatlari, asosiy ishlab 
chiqarish bilan band bо‘lgan xodimlarga mehnat haqi hisoblash, mashina 
va uskunalarni asrash xarajatlari hamda shunga о‘xshash sarflar kiradi.
15
b) 
ustama xarajatlarga esa ishlab chiqarishga xizmat qilish va uni boshqarish, 
15 
Vazirlar Ma
h
kamasining 
“Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining 
tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi tо‘g‘risida” gi NIZOM. 

---

392 
subyektning faoliyatiga xizmat qilish hamda uni boshqarish xarajatlari 
kiradi. Boshqaruv hisobining amaliyotida ushbu ustama xarajatlarning 
tarkibiga ularni shisobga olish va ajratishning turlariga olib borish imkoni- 
yatidan kelib chiqqan holda kо‘pgina xarajatlarni qо‘shib yuboradilar. 
Ushbu xarajatlarga asosan bir nechta iqtisodiy tarkibi bо‘yicha bir xil 
bо‘lmagan elementlardan tashkil topgan kompleks xarajatlar kiradi. Ya’ni, 
umumishlab chiqarish xarajatlari, ma’muriy boshqaruv va mahsulotlarni 
sotish bilan bog‘liq xarajatlar. 
2. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ayrim turlariga qо‘shish usuli 
bо‘yicha xarajatlar bevosita (tо‘g‘ri) va bilvosita (egri) xarajatlarga 
bо‘linadi: 
a) bevosita (tо‘g‘ri) xarajatlarga mashsulotlarning ayrim turlarini 
ishlab chiqarish bilan bog‘liq bо‘lgan va dastlabki hujjatlarga asosan 
yig‘ma qaydnomada tо‘lg‘azilib ushbu mashsulotlarning tannarxiga tо‘g‘ri 
(bevosita), ya’ni ba’zi belgilariga asosan taqsimlanmay qо‘shiladigan 
xarajatlar kiradi. Masalan, xom-ashyo va materiallarning qiymati, mehnat 
haqi, bir xil mahsulot ishlab chiqarilsa yoki buyurtma bajarilsa texnologik 
yoqilg‘i xarajatlari va shunga ixshashlar. 
b) bilvosita (egri) xarajatlarga esa bir necha turdagi mahsulotlarni 
ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar kiradi, ular ham dastlabki 
shujjatlarga asosan yig‘ma qaydnomalarda hisobga olinadi. Lekin ushbu 
xarajatlar ayrim mahsulotlarning turiga taqsimlash usulini (daraja, ulush, 
foiz, koeffisiyentlar qо‘llanilib) qillagan holda bilinadi. Masalan, ijara 
summasi, energiya, yoqilg‘i sarflari, mashina va uskunalarni asrash va un- 
dan foydalanish, umumishlab chiqarish xarajatlari bunga misol biladi. 
Xarajatlarni tо‘g‘ri va egriga bо‘lish ishlab chiqarishga sarflangan 
xarajatlarni tо‘liq va qisman shisobga olish tizimini qillashda zarur. Asosiy 
xarajatlar kо‘p hollarda tо‘g‘ri (bevosita) va egri (bilvosita) xarajatlardan 
tashkil topgan. Lekin ularni chuqur о‘rganganda farqini ajratish mumkin. 
Doimiy va о‘zgaruvchan xarajatlarni quyidagi chizmalar misolida 
tushunish oson bо‘ladi.