Ekologik monitoringning tadqiqot tamoyillari va xususiyatlari

Sanoat korxonalari monitoring
Juda kup chikindilar asosan katta-katta zavodlar, yirik kuri-lishlar, elektrostantsiyalar va xar xil sanoat ishlab chikarish korxo-nalarning chikindilaridir. Xozirgi paytda asosiy maksad shundan iboratki, xom ashyoni kompleks ishlatish kerak. Chikindisiz texnologiya yaratish kerak. Bunday kimyoviy katta zavod Almalыk va Navoiy shaxar-larida kurilgan. Asosiy maksad shundan iboratki, biosferani xar xil zaxarli moddalar ta'siridan muxofaza kilish.
Biosfera - bu tirik organizmlar (odam, xayvon, usimlik, mik-roorganizm) yashaydigan muxitdir. Biosfera katlamiga yer kattik yuza-sining (5-6 km) katlami - litosfera, suv va okeanlar gidrosfera xamda yer yuzasidagi xavo katlami 10-15 km va undan yukori, buni at¬mosfera deyiladi, ya'ni stratosferagacha biosferaga kiradi. Kuyosh nurlarining asosiy kismi bulgan ulьtrabinafsha nurlari, xavo kat¬lamiga ta'sir etib eng yukori zonalarda energiyani yutib kislorodni ozonga aylantiradi. O2-> O3 va bir kism azon pastrokka tushib O2 ga aylanadi. Shunday kilib doim O2 bilan O3 almashinishi borib yer yuzasini kuydirishdan muxofaza kiladi. Azot, oltingugurt birikmala¬ri xar xil aerozollar - freon xavoning yukori katlamlariga chikib O2 O3 boglanishlarni uzgartiradi. Natijada azon katlamlarning yu- kolishi va ulьtrabinafsha nurning utishi atrof - muxitni buzadi.
Bir vaktlar 20 asrning 70 yillarida azon katlamini buzadigan kurollar ixtiro etilib yer yuzasini kuyidirib yuborish mumkin ekanli-gi isbotlandi. Sanoat chikindilari shunday kupayib ketganki, ular xozirda xavo katlamlari va suvga ta'sir etadi. 20 - asrning 2 chi yarmida sanoat xar 10-15 yilda 2 marta rivojlansa, sanoat maxsu¬lotlari 2 marta kupaysa, sanoat chikindilari xam 2 marta kupayadi. Bu esa inson va xayvon organizmiga salbiy ta'sir etadi.
Urta Osiyo mintakasida ekologik muxitni muxofaza kilish uchun EKOSAN uyushmasi tashkil etilgan bulib, bu uyushma EKOSAN jamgarmasiga ekologik muxitni yaxshilash, xusun Orol mintakasi xamda Surxandaryo voxasida Tursunzada alyumin zavodi zararli chikindilardan muxofaza kilishga yunaltirilgan. EKOSAN jamgarmasi majlisini Toshkentda va Nukus shaxrida utkazildi.
Uzbekistonda EKOSAN jamgarmasining Germaniyadagi "Konrad- Adinauer" jamgarmasi bilan kushma majlisi va kushma bayonoti utka-zilgan va ekologik muxitni yaxshilash uchun kup yordamlar tashkil etgan.
Xozirgi paytda sanoat chikindilarini tozalaydigan kurilmalar narxi yoki chikindi tozalaydigan komplekslar narxi texnologik jara-ryonni bajaradigan kurilmalar va komplekslar narxidan kam emas. Shu uchun biosferani va atrof- muxitni zaxarlanishdan saklashning asosiy yunalishlari kuyidagicha:
1. Ximiko texnologik sistemani (XTS) shunday kurish kerakki, ular asosan chikindisiz texnologiya bulsin.
2. Ximiyaviy texnologiya asosan siklik jixatdan ishlab suv va gazni zaxarlaydigan chikindilar bulmasin.
3. Aloxida tipdagi xom ashyo va yokilgilar ishlatish.
Xom ashyolar shunday bulishi kerakki undan bir necha xil maxsulot chikindisiz olinishi kerak. Yokilgilar xam chikindisiz yonishi kerak. Kelgusida bunday yokilgilar bu vodorod va metandir.
4. Xom ashyolarni kazib chikarish va ularni kayta ishlashni maxsus usullarini topish.
5. Xar bir korxona yonida albatta gaz va okava suvlarni toza-laydigan kurilmalarini kurish.
Xozirgi zamonda asosan chikindilar 3 xil xolatda ajratiladi:
a) gaz xolatdagi chikindilar yoki gazlar bilan aralashma chikindilar.
b) suyuk chikindilar yoki suvlar bilan aralashgan chikindilar.
v) kattik moddalar.
Bular asosan 2 ga bulinadi:
1. Gaz tarkibida bulgan muallak xolatdagi bulakchalar (aerozol¬lar). Bularni ichida muallak xolatda kattik, suyuk jismlar bulishi mumkin. Bu chang, tutun, tuman va boshkalar.
2. Gaz tarkibidagi gaz va bug xolatidagi moddalar.
1- chi tipdagi chikindilarga asosan organik va noorganik maxsu¬lot ishlab chikarishda gazlar tarkibida uchraydigan chang xolatidagi kattik moddalar; rudalar ishlab chikarishda, mineral ugitlar ishlab chikarishda, organik moddalar xisobida kukun, kumir ishlab chikarishda sulьfat va nitrat kislota ishlab chikarishda bu moddalarni tumanlari gazlar tarkibida buladi.
2- chi tipdagi chikindilarga alьdegid, spirt, ketonlarni xavo tarkibida bulishi, organik moddalarni tula yonmasligi sababli xosil bulgan gazlar. Bu chikindilar asbob uskuna va mexanizmlarga ta'sir etib koroziyaga uchratib ishlash davrini kiskartiradi.
Xozirgi zamonda zaxarli moddalarning ruxsat etilgan mikdori (REM) aniklangan. Gazlarda va okava suvlarda moddalarning ruxsat etilgan mikdori (REM) bu shunday mikdorkim, buni ta'sirida orga¬nizm faoliyati uzgarmaydi. Ish faoliyatiga ta'sir etmaydi. Masalan:
gazlarda kuyidagi kimyoviy moddalar uchun REM mikdori 1 m3 da;
ammiak 0,2 mg/m3
atseton 0,35 mg/m3
benzol 1,5 mg/m3
metanol 1 mg/m3
serovodorod 0,008 mg/m3
simob buglari 0,003 mg/m3
Texnologlarning asosiy vazifasi shundan iboratki, zaxarli moddalar REM ish va dam olish muxitidan shu chegaradan utmasligi ke-rak. Gazlarni tozalash asosan ular tarkibidagi zaxarli moddalar xolatiga karab uzgaradi. Aerozol tipidagi moddalar bulsa, ularni kuyidagicha tozalaydilar.
1. Mexanik tozalash. (Kuruk va xul tozalash)
2. Elektrostatik tozalash.
Mexanik tozalash.
Mexanik kuruk tozalash asosan gravitatsiya kuchlariga asoslan¬gan, ya'ni tarkibida chikindi bulgan gazlarni siklonlarga, markaz¬dan kochadigan usuldagi xavo purkichlariga ishlatiladi. Buning eng asosiy usuli filьtratsiyalar.
Gravitatsiya usulda agar kattik va katta bulakchalar ajratilsa, filьtratsiyalarda mayda bulakchalar xam ajratib olinadi. Filьtratsiya-
ning asosiy kamchiligi paxta, jun, sintetik tolalarni sarflanishi
xamda bu matolarning teshikchalari bekilib, tez ishdan chikishi mum¬kin.
2. Suyukliklar bilan tozalash tarkibida chikindilar bulgan gaz-larni yuvishdan iborat. Uni asosan suv bilan yoki yutish satxi katta bulgan boshka suyukliklar bilan bajarish mumkin. Asosiy kamchiligi gazdagi chikindilar suyuklik tarkibiga utadi.