Ekologiya fanidan y

Ekologik krizis, ekologik tanglik — ekologik sistemalar, alohida hududlar yoki biosfera miqyosidagi tabiiy ofatlar; toshqin, yer silkinishi, vulkanlar otilishi, qurgʻoqchilik, dovul, chigirtkalar ofati, yongʻin va boshqalar holatlar oqibatida yuz beradigan ekologik vaziyat. Ekologik krizisning yuzaga kelishida, ayniqsa, odamning xoʻjalik faoliyati bilan bogʻliq boʻlgan antropogen omillar: daryolarni toʻsib suv oqimining oʻzgartirilishi, qoʻriq yerlarning oʻzlashtirilishi, oʻrmonlarning kesilishi, kon qazish ishlarining olib borilishi alohida ahamiyatga ega. Tabiat qonunlarini bilmaslik yoki ularni nazarpisand qilmasdan tabiiy resurslardan foydalanish, zavod va fabrikalar qurish, ichdan yonar dvigatellarning atmosferani ifloslantirishi natijasida ekologik muvozanatnish buzilishi Ekologik krizisning kelib chiqishiga sabab boʻladi.
Insonning faoliyat ko’lami shu darajada shiddat bilan kengayib bormoqdaki, uning ongi-tafakkuri va qo’li yetmagan tabiatni biror sohasi qolmadi. Ayni paytda insonni tabiatga faol ta’siri o’zini aks ta’sirini ham namoyon etmoqdaki, bu ta’sirlar natijasida tabiiy ofatlar va inson sog’ligi turmush tarziga boshqa salbiy ta’sirlar ko’lami ham kengayib bormoqda.
Ana shu haqiqat mantig’idan kelib chiqadigan bo’lsak ba’zi olimlar yoki mutaxassislarning tabiat predmetlarini ijtimoiy yoki noijtimoiy turkumlarga ajratishi asossiz ekanligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Zero,tabiatning aynan bir ob’ekti odamlar faoliyatida, ijtimoiy taraqqiyotda qo’llanish darajasi yoki qo’llanmasligiga qarab ijtimoiy yoki noijtimoiy bo’lishi mumkin. Har qanday tabiat predmeti odamlar maqsadi uchun ular faoliyatining vositasi sifatida xizmat qilsa, u albatta jamiyat faoliyatining shart-sharoiti bo’lib hisoblanadi. Masalan yer bag’rida mavjud bo’lgan qazilma boyliklari o’z-o’zidan odamlar hayoti uchun tabiiy shart-sharoit bo’la olmaydi. Inson uning o’z faoliyatiga tadbiq etib qo’llasa, u ijtimoiy sifatlarga ega bo’ladi, ya’ni inson faoliyatining mahsuliga aylanadi^[1]. Bugungi kunda insonning ana shu faoliyati umumbashariy mazmunga ega bo’lib, ekologik munosabatlarni globallashuvi va global ekologik ta’sirga sabab bo’lmoqda.
Global muammoning vujudga kelishi esa insonning asl mohiyati bilan yashash tarzi o’rtasidagi masofa kun sayin kengaya borayotganligi va inson faoliyati uning qudrati beqiyos darajada ulkan geologik kuch sifatida yer kurrasida namoyon bo’lmoqda. Haqiqatda ham kishilik jamiyati hozirgi kunda shunday ishlab chiqarish kuchlari yaratganki, bu kuch yordamida tabiat bag’ridan millionlab tonna ruda, neft, ko’mir singari tabiiy qazilmalarni bir joydan ikkinchi joyga ko’chirish, qayta ishlash va xalq xo’jaligining turli sohalarida qo’llash qudratiga ega. Bu tabiiy zahiralarning ko’pchiligi tiklanmaydi va ular to’lig’icha tugash oldida turganligi hech kimga sir emas. Agar bu tabiiy zahirani ishlatish shu yo’sinda davom etsa, oradan 40 yil o’tar-o’tmas neft zahirasi to’lig’icha tugashi hisob-kitob qilingan. Ammo mavjud vaziyatni o’zgartirish yengil kechmaydi. CHunki hozirgi kunda mavjud texnologik jarayon dastgoh va mashinalarning 50 foizi neftni yokilg’i sifatida qo’llash hisobiga ishlaydi.
SHuni alohida ta’kidlash zarurki, insonning tabiatga ta’sir etishi natijasida jamiyat bilan tabiat o’zaro munosabatlarining uyg’unlashuvi buzildi. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida jamiyat bilan tabiatning o’zaro munosabati barchaning e’tiborini o’ziga ko’proq jalb etmoqda.
Inson tabiatning bir qismi, demak odamlarning o’zlari, ularning o’zaro munosabatlari hamda atrof-muhitning bir qismi sifatida ekologik muammoni yuzaga keltirdi. Bu muammo tabiiy muhit bilan bir qatorda ijtimoiy muhitda yuz bergan salbiy o’zgarishlar tufayli paydo bo’ldi. Ijtimoiy muhitning holatiga ta’sir etuvchi ko’plab omillar mavjud. Ijtimoiy muhitning holatiga qarab, ularni ijobiy va salbiy ta’sir etuvchi omillarga bo’lish mumkin. Me’yorida yaratilgan ijtimoiy muhit jamiyatning har bir a’zosiga ijobiy ta’sir etadigan, uning xavfsizligini ta’minlaydigan va har bir shaxsni barkamolligiga ko’maklashadigan barqaror ma’naviy-ruhiy iqlimdir. Salbiy ta’sir etuvchi omillar kishilar kayfiyati va ruhiyatini yomonlashuvi va organizmning turli xil kasallanishining paydo bo’lishiga qulay muhit yaratadi. Salbiy ekologik omillar inson salomatligiga va uning tadrijiy rivojlanishiga aks ta’sir etadi. Ijtimoiy muhitning yomonlashuvi ijtimoiy o’zgarishlar, shuningdek hamma narsada tabiat ustidan hukmronlik qilish maqsadiga qaratilganligi, insonning o’zini ikkinchi o’ringa tushurib qo’ydi. Oqibatda inson faoliyati jilovdan chiqdi va umumbashariy faloqatni keltirib chiqardi. Bu ijtimoiy muhit mikrodarajada ham, makrodarajada ham ayniganligining oqibatidir. Inson sihat-salomatligi davlat mulkidir. Aholining salomatligi tabiiy hamda ijtimoiy muhitning holatiga bog’liq. Bugungi kunda yalpi yadro urushi xavfi nisbatan kamaygan bo’lsada, ekologik biogenetik buzilishlar havfi hamon taxlikali holatda saklanib qolmoqtsa. Keyingi yillarda «sovuq urushga asta-sekin chek qo’yish imkoniyati reallashib bormoqda, biroq atrof-muhitni muhofaza qilish muammosi birinchi o’ringa chiqmoqda. Ikkinchi tomondan tabiatga antropogen, antrotexnogen, antropotogenetik, antropolitik va boshqa «sun’iy» ta’sir yo’nalishlarining kompleks xarakteri turli mintaqalardagi iqtisodiy-siyosiy, demografik-etnografik vaziyatlarning keskinlashuvi, inson-tabiat» munosabatlarini murakkablashtirib yubormoqda. Oqibatda aholi salomatligi yomonlashib, kasallanish hollari ko’payib bormoqda. Tadqiqotchilarning fikriga qaraganda aholi salomatligining 50 foizi turmush tarziga, qolgan foizi atrof-muhitga va odamning irsiyati hamda sog’liqni saqlash tizimiga bog’liqdir. Demak insonning o’zini o’rab turgan borliqqa ongli munosabati avvalo uning bilimi saviyasi hamda dunyoqarashiga bevosita bog’liq. Ana shu bois mintaqamizdagi ekologik holatni yaxshilash uchun davlat va xalqaro tashkilotlar tomonidan ko’rilayotgan chora-tadbirlar bilan bir qatorda eng avvalo kishilarda yuksak darajada ekologik dunyoqarashni shakllantirish, har bir ishga ekologik yondashuvni, ekologik madaniyatni tarbiyalash, ilmiy jihatdan asoslangan ekologik ongni har bir fuqaroda kamol toptirish zarur. Ana shu maqsadda mamlakatda amalga oshirilayotgan ekologik siyosat ekologik dunyoqarash asosini shakllantirishga qaratilgan.

28. 
    Insonning tabiatga, atrof – muhitga salbiy ta’siri.
    

Biologik tur sifatida inson antropogen davrdan beri dunyoning barcha hududlarida yashab kelgan. Avvaliga insoniyat tabiatdan ongsiz, keyin ongli ravishda foydalangan. Inson taraqqiyotining turli darajalarida tabiiy resurslardan foydalanish har xil yo'llar bilan (ibtidoiy, qul, feodal, kapitalistik, sotsialistik tizimlar) sodir bo'lgan. Bu Yerdagi odamlar sonining ko'payishi va ilmiy-texnik taraqqiyot (STP) bilan bevosita bog'liq edi. Agar dastlab odamning harakatlari faqat yirik hayvonlarni yo'q qilish va o'rmonlarning yonishi bilan cheklangan bo'lsa, keyinchalik u ilgari noma'lum hunarmandchilikni, shaharlarni qurishni, sanoatni, qishloq xo'jaligini va fan va texnologiyalarni o'zlashtirishni boshladi.

Ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, er yuzida o'rmonning 50 foizi yo'q qilindi va umumiy foydali maydonning 70-75 foizi o'zlashtirildi. Yuqoridagi faktlar inson hayotining tabiatga salbiy ta'sirining kichik bir qismidir. Akademik V. I. Vernadskiy aytganidek, "Er yuzidagi odam qudratli geologik kuchga aylanadi" va tabiatning taqdiri uning ongiga bog'liq bo'ladi. Bu haqiqat hozirgi vaqtda dolzarbdir. Ushbu harakatlar antropogen omillar bilan bog'liq. Ularning asosiy yo'nalishlari:
1. Insonning biologik tur sifatida tabiatga ta'siri. O'zining ozuqasi va mavjudligi uchun inson qushlar va hayvonlarni yo'q qiladi. Uning ratsioniga o'simlik va hayvonlarning ovqatlari kiradi. Shuning uchun ovqatlanish muammosini hal qilish uchun odam erni rivojlantirishga, hayvonlar va qushlarning sonini kamaytirishga majbur bo'ladi.
2. Inson barcha harakatlarini ongli ravishda amalga oshiradi.Tabiatni o'zlashtirish jarayonida u fan yutuqlaridan oqilona foydalanadi, tabiatni boyitadi va himoya qiladi, madaniy o'simliklarni o'stiradi va hayvonlarning yangi turlarini yaratadi. Ammo bu xatti-harakatlar ba'zi hollarda o'z darajalarida saqlanmaydi va salbiy ta'sir ko'rsatadi.
3. NTP jarayonida tabiatga yangi moddalar (kimyoviy birikmalar, plastmassa, portlovchi moddalar va boshqalar) chiqariladi. Shunday qilib, tabiatning qiyofasi o'zgaradi va buziladi.
4. Insonning keng ko'lamli harakatlaridan biri sanoat, qurilish, konlarni ochish, foydali qazilmalarni o'zlashtirish. Shu bilan birga, integratsiyalashgan qurilish, texnologiyadan foydalanish, ishlab chiqarish maydonlarini rivojlantirish tabiiy ekotizimlar va foydali maydonning ko'p qismini ishlatish tufayli sodir bo'ladi.
5. Atom qurollari va kosmik tadqiqotlar rivojlanishi bilan insoniyat tomonidan etkazilgan tabiiy zarar. Natijada, individual ekotizimlar va landshaftlar butunlay yo'q bo'lib ketdi yoki foydalanishga yaroqsiz holga keldi.
Antropogen omillarning ta'sirini quyidagi turlarga bo'lish mumkin.
1. To'g'ridan-to'g'ri ta'sir. Hayot jarayonida inson tabiiy biotsenozni yo'q qiladi, erlarni, o'rmonlarni rivojlantiradi, yaylovlardan yo'llar, fabrikalar va boshqalarni qurish uchun foydalanadi.
2. Bilvosita ta'sir. Ba'zi bir tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida odam boshqa manbalarga bilvosita ta'sir qiladi. Masalan, kesish natijasida hayvonlar va qushlar yo'qoladi.
3. Keng qamrovli ta'sir.Pestitsidlar, gerbitsidlar va boshqa zaharli kimyoviy moddalar dalalar va bog'lardagi qishloq xo'jaligi zararkunandalariga qarshi kurashishda ishlatiladi. Zaharlar nafaqat o'zlarining narsalariga, balki atrofdagi barcha narsalarga nisbatan maqsadli harakat qilishadi.
4. Elementar harakatlar. Ba'zi hollarda, beparvolik paytida odam beparvolikni tan oladi, bularga o't yoqish, hayvonlar, o'simliklar va hokazolar kiradi.
5. Ongli harakatlar. Dunyoning har bir shtati o'z aholisining ijtimoiy sharoitlarini ilmiy asosda, xavfsizlik qoidalari va agrotexnik tadbirlarga rioya qilgan holda yaxshilash uchun tabiiy resurslardan foydalanadi. Madaniy o'simliklarning foydali navlarining hosildorligini oshirish uchun yangi texnologiyalar o'zlashtirilmoqda. Tabiat qo'riqxonalari, milliy bog'lar barpo etilmoqda, o'simliklar va hayvonlar muhofaza qilinmoqda - shu tariqa odamlarning to'laqonli hayot kechirishi uchun maqbul sharoitlar yaratilmoqda. Sanoat majmualarida daraxt ekish, sun'iy ko'lmaklar, bog'lar barpo etish orqali tabiat tabiatni tiklash, odamlar estetika nuqtai nazaridan madaniy landshaft yaratmoqda. Ammo bunday insonparvar harakatlar hamma mamlakatlarda ham mavjud emas. Ular davlat siyosati, uning rivojlanishi, fan va madaniyat darajasi bilan bog'liq. Bu davlatlar qatoriga Shveytsariya, Finlyandiya, Kanada, Yaponiya va boshqalar kiradi. Ammo, shu bilan birga, ko'plab davlatlar tabiat bilan muomala qilishda ko'plab xatolarga yo'l qo'yadilar. Shubhasiz, bu maqsadga muvofiq emas, balki inson uchun. Masalan, agar bir kishi energiya ishlab chiqarish uchun atom reaktorlarini yaratgan bo'lsa, unda insoniyat harbiy maqsadlarda (Xirosima, Nagasaki) undan foydalanish uchun qancha azob chekdi! Chernobil AESdagi yadroviy reaktorning ishdan chiqishi butun Evropani qo'zg'atdi. Harbiy maqsadlarda ishlatiladigan raketalarning insonga va tabiatga etkazadigan zarari hanuzgacha dunyoning turli burchaklarida sezilmoqda.
Biosferaning ifloslanishi - bu tabiiy muhitdan moddalarning, biologik agentlarning va turli xil energiya turlarining miqdori va konsentratsiyalarida uning tabiiy darajasidan oshib ketishi. Nopok omillarga tabiiy trofik zanjirlarga kiritilmagan va tirik tabiatga xos bo'lmagan barcha biosfera ta'sirlari kiradi.
Inson ifloslanishini inson aralashuvisiz sodir bo'ladigan tabiiy ifloslanish (vulqon otilishi, yomg'ir, dovul, toshqin, sel toshqini natijalari) va inson faoliyati natijasida vujudga kelgan antropogen ifloslanishlarga bo'lish mumkin.
Ifloslantiruvchi moddalarning manbalari va turlariga ko'ra ifloslanish mexanik, fizik, kimyoviy, biologik va biotiklarga bo'linadi.
Mexanik ifloslanish (axlat) - suvda erimaydigan, kimyoviy jihatdan nisbatan inert va Yer yuzasida joylashgan hudud - hudud yoki suv maydoni. Axlat tabiatda hosil bo'lmaydi (biosferadagi hamma narsa yo'q qilinadi, deb allaqachon aytilgan). Axlat faqat mavjudlik (maishiy chiqindilar) va odamlarning iqtisodiy faoliyati (sanoat chiqindilari) natijasida paydo bo'ldi.
Axlat axlatxonalari ostida katta maydonlar egallab olinadi, ular haydaladigan erlar bo'lishi mumkin. Yuqorida aytib o'tilganidek, haydaladigan erlar Yer yuzida cheklanganligi sababli, yaqin kelajakda insoniyat axlatxonalar egallab olgan hududlarni ulardan oqilona foydalanish uchun bo'shatishga majbur bo'ladi.
Jismoniy ifloslanish atrof-muhitning fizik xususiyatlari normasidan (OT) og'ish bilan namoyon bo'ladi. Asosan, bu biosferaga ta'sir qiladigan turli xil nurlanishlardir. Bularga quyidagilar kiradi tovush to'lqinlari (tabiiy fondan yuqori shovqin va tebranish), turli xil elektromagnit nurlanishlar: radioaktiv, rentgen, ultrabinafsha, ko'zga ko'rinadigan (yorug'lik), infraqizil (issiqlik), mikroto'lqinlar, shuningdek radio to'lqinlar; elektromagnit ifloslanish manbalari yuqori voltli elektr uzatish liniyalari (elektr uzatish liniyalari) hisoblanadi.
Shovqin nafaqat eshitish organlariga, balki odamlar va hayvonlarning asab tizimiga ham salbiy ta'sir qiladi. Shovqin darajasi desibellarda o'lchanadi; 90 desibelga yetganda, eshitish qobiliyati pasayishi mumkin, shuning uchun shaharlarda eng baland magistral yo'llar shovqinga qarshi ekranlar bilan himoyalana boshladi. So'nggi yillarda amerikalik olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, pleyerlardan doimiy ravishda foydalanish eshitish va xiralashishni yomonlashtiradi.
Radioaktiv ifloslanish muammosi yadroviy qurol poygasi natijasida yuzaga kelgan radioaktiv chiqindilarni (RW) yo'q qilish, shuningdek, atom elektr stantsiyalari va yadro flotining qurilishi bilan bog'liq (ushbu ob'ektlardagi avariyalar, eng katta Chernobil ofati ham radioaktiv ifloslanish manbai bo'lgan).
Ko'rinadigan yorug'lik biosferaning ifloslanishining bir turi. Tabiiy yorug'lik darajasidan yuqori bo'lgan yirik shaharlarning yaqinida "biologik soat" kunu tunning tabiiy o'zgarishiga moslashgan o'simliklar va hayvonlarga salbiy ta'sir ko'rsatishi ta'kidlandi; engil ifloslanish ularning ko'chib ketishiga olib kelishi mumkin.
Biosferaning jismoniy ifloslanishiga termal (infraqizil) nurlanish ham kiradi. Aniqlanganki, oqava suvning suv omboriga oqishi uning haddan tashqari ko'payishiga olib keladi: erigan kislorod miqdori kamayadi, natijada baliq dengizi va suv omborining botishi mumkin. Ilgari Yer iqlimining umumiy isishi haqida aytilgan edi, bu nafaqat "issiqxona effekti" tufayli, balki atmosferaga ulkan sanoat issiqlik chiqindilari tufayli ham amalga oshirildi.
Ilmiy izlanishlarga bunday katta hissa qo'shgan radioto'lqinlar, shuningdek, elektromagnit nurlanishning boshqa turlari biosferaning ifloslanish manbai hisoblanadi. Butun er atmosferasi va Erga yaqin kosmik radio to'lqinlar bilan to'lib toshgan, ularning zichligi so'nggi o'n yilliklarda yuzlab marta oshgan. Allaqachon butun biosfera radiatsiya radiatsiyasiga kirib borgan.
Noorganik ifloslantiruvchi moddalar og'ir metallarning kationlari (asosan simob, kadmiy va qo'rg'oshin) va anionlar - nitratlar (azot kislotasining eriydigan tuzlari) va arsenatlar (arsenik birikmalar), shuningdek gazlar - uglerod oksidi, karbonat angidrid, oltingugurt va azot oksidlari, haqida. bundan oldin aytilgan.
Simob aralashmalari juda zaharli. Bunga misol "Minamata kasalligi" - Yaponiya ko'rfazining nomi bo'lib, u erda tozalangan oqava suvini tarkibida simob kationlari, kino va kino zavodi to'kilgan. Ko'rfazda baliqlarda to'plangan simob kationlari ko'rfaz qirg'og'ida joylashgan shahar aholisining kuchli zaharlanishiga olib keldi.

29. 
    Iqlimning o‘zgarishi muammolari.
    

XX-asrning 80-yillarida XIX-asrning oxiriga qaraganda shimoliy yarim sharda o’rtacha harorat +0,6 C ga ko’tarilganligi ma’lum. "Parnik effekti”. Bashoratlarga qaraganda asrimizning boshlarida sayyoramizdagi o’rtacha harorat, yana +1,2 C ga ko’tarilishi mumkin. Yer yuzasining o’rtacha harorati esa +15 C hisoblanadi.

Karbonat angidrid miqdoriga bog’liq. Atmosferada freonlarning ortishi bilan bog’lab tushuntirish mumkin. Bunday parnik effektining yaralishida IES ca AES larning xissasi katta. 1994-yilda Kioto bayonnomasi tuzildi. Bunda "Issiqlik gazlarini ishlab chiqarishni 10-yil ichida 5%ga kamaytirish to’g’risida” nizom qabul qilingan. Iqlim o’zgarishini o’rganish muammolari Buyuk Britaniya olimlari zimmasidadir. Gollandiyadagi to’g’on buziladigan bo’lsa bu davlat hududining 2/3 qismi suv ostida qoladi. Haroratning ko’tarilishida atmosferada karbonat angidrid va freonlarning ko’payishi bilan bog’liq. Biroq Buyuk Britaniya olimlarining fikri boshqacha. Sababi iqlim bundan bir necha o’n yillardan keyin bundanda sovib ketishi mumkin ekan. Buning sababi – Atlantika okeanidan keladigan oqimlar yo’nalishinig o’zgarishi bilan bog’liq.
Milliy Okeanografiya markazi olimlarining aniqlashicha bunga yana bir sabab Buyuk Britaniya va SHimoliy Yevropani yuvib turuvchi Golfstrim iliq oqimining sustlashib borayotganligidadir. Bu Atlantika okeanidagi 50–yillik kuzatuvlar natijasidir. Bu borada dastlabki ekspeditsiyalar 1957, 1981, 1992–yillarda amalga oshirilib, oqimlarning kuchi o’zgarganligi kuzatilgan . 1998–yilda esa oqimlarning tezligi pasayganligi aniqlangan. Rossiyalik ko’pgina olimlar ham shu fikrda, ya’ni yer yuzasi "global isish” emas balki "global sovish” arafasida ekan.
Rus akademigi Yuriy Izrael ushbu vaziyatga quydagicha ta’rif beradi: –"ko’pgina mutaxassislar yer yuzining o’rtacha harorati so’nggi 100–yil ichida +0,6C ga ko’tarilganligini ko’p gapirishadi, bu haqda baxslashish qiyin. Biroq bu sayyoramizning taqdiri. Yerning iqlimi uning butun tarixi davomida o’zgarib turgan. Yerda ko’p marotaba o’ta, sovib ketish va isib ketish jarayonlari sodir bo’lgan”.
Bundan tashqari so’nggi 500 ming yil ichida 4 marta muzlash va isish jarayonlari yuz bergan. Iqlim isimoqdami yoki sovimoqdami? – degan savol tug’iladi. Bunga javoban, global isish davom etmoqda degan javobni berish mumkin.
Parnik effektiga oid fikr mulohazalar XX-asrning 60-70 yillarida bashorat qilingan edi. Bunga ko’ra sayyoramiz iqlimi global ko’lamda o’zgarishi bashorat qilingan. Hisoblarga qaraganda oxirgi 100-yillikda Yer yuzasi 0,6 C ga isigan. Agar parnik effekti hozirgi davrdagidek rivojlansa, har o’n yilda harorat 0,5 C ga ortadi. Bu kutilmagan salbiy oqibatlar olib kelishi mumkin.
Aniqlangan ma’lumotlarga qaraganda, agar harorat 3–4 C ga ortsa, iqlim mintaqalarining chegaralari yuzlab kilometr shimolga va janubga cho;zilishi mumkin. Antarktida, Grenlandiya va Shimoliy muz okeanidagi muzliklar erib ketishi oqibatida dunyo okeani sathi 66 m ga ko’tarilishi va 25% aholi yashab turgan sohillarni suv bosishi mumkin.
Iqlim o’zgarishlaridan rivojlanayotgan davlatlar aziyat chekmoqda. Yevropa va boshqa qit’alarda o’rmon yong’inlari yuz bermoqda. 2000–yilda JARda 1.2 mln odam jabr ko’rgan. Texas shtatinig "El-Paso” shahrida 1.5 odam yashaydi va suv oqadigan joylarda qattiq nazorat o’rnatilgan. 1994-yilda Kioto bayonnnomasi tuzilgan. Bunda: issiqlik gazlarini chiqarishni 10-yil ichida 5% ga kamaytirish to’g’risida bayonnnoma imzolangan. Gollandiyadagi damba buzilsa mamlakatning 2/3 qismi suv ostida qoladi.
Keyingi yillarda sayyoramizda havoning o’rtacha harorati 0.4–0.6 C ga ko’tarilganligi natijasida Arktika va Antarrktida muzliklari erib ayrim mintaqalarda, okean sathi ko’tarilishi va ayrim mintaqalarda qurg’oqchilik va cho’llashish jarayonining kamayishi kabi global iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni yuzaga chiqarmoqda. 2050-yilga borib 2 barobar kamaytirish rejalashtirilmoqda. AQSH 2050-yilgacha 60% ga qisqartirish rejalashtirilgan.
Sayyoramizdagi havoning global isishi oqibatida keying o’n yillikda 250 ming odam yashash joyini tashlab ketishga majbur bo’ldi. Global isishdan va ekologik halokatlardaneng avvalo bolalar azyat chekmoqda. Hattoki rivojlangan mamlakatlarda ham globalisishdan aholining eng muhtoj va zaif qatlami zarar ko’radi. Bu haqida Bryusselda bo’lib o’tgan ekologik konferensiyada ham ma’lum qilindi.
Tadqiqotlar natijalariga ko’ra, ushbu yuz yillik so’ngida suv bilan ta’minlovchi Alp muzliklarining 75%i va Tibet cho’qqilari eriydi. Tinch okeanidagi riflar, yo’lbarslar, katta toshbaqalar, Amazonka, Ganga oqib o’tadigan Sundarbans milliy bog’idagi mango o’rmonlari, Maldiv orollari tillog’ochlari–bularning barchasi suv ostida qoladi deb taxmin qilinmoqda. Lekin BMT mutaxassislarinig fikricha, bir qancha mamlakatlarda iqlim yaxshilanadi. Bular Rossiya, Kanada va Skandinaviya mamlakatlaridir. Gap bir qator o’zgarishlar haqida aynan qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish keskin ko’tarlishi bo’yicha ketmoqda. Bu xulosalarga qarshi chiqish qiyin, chunki xulosalar 29 mingdan ortiq ilmiy axborotlar tekshirilgandan so’ng bayon qilingan. Bu axborotlarning 2/3 qismi esa sayyoramiz tobora isib borayotganligini ko’rsatmoqda. 

30. 
    Kam chiqindili energiyadan hamda zahira saqlovchi texnologiyalarni yaratishning zamonaviy yo’llari.
    

Birinchi marotaba o`tgan asrning 50-chi yillarida rus olimlari akad. N.N. Semyonov va I.V.Petryanovlar ―chiqindisiz texnologiya‖ atamasini fanga kiritgan edilar. Hozirgi paytda ―chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalar‖ atamalari o`rniga ―toza yoki birmuncha toza texnologiyalar‖ atamalari ham qo`llaniladi.

Chiqindisiz texnologiya – insoniyat ehtiyojini qondirish maqsadida bilimlar, usullar va vositalarining amalda tadbiq etish, tabiiy resurslardan va energiyadan samarali foydalanish ta`minlash va atrof – muhitni muhofazalashdir. Chiqindisiz texnologiya – mahsulot ishlab chiqarishning shunday samarali usuliki, unda ―xom-ashyo - ishlab chiqarish – iste`mol qilish – ikkilamchi xom-ashyo resurslari‖ ciklida xom-ashyolardan va energiyadan unumli va kompleks ravishda qo`llaniladi va tabiiy atrof-muhitga etkazilgan har qanday ta`sir uning normal holatidan chiqara olmaydi. Ushbu ta`rifda 3 ta sharf mavjud: 1. Chiqindisiz ishlab chiqarish negizini inson tomonidan ongli ravishda tashkil etilgan va rostlangan moddalarning texnogen aylanishi tashkil yetadi. 2. Xom-ashyo tarkibida mavjud bo`lgan barcha komponentlardan samarali foydalanish va energiya resurslari potencialidan to`liq foydalanishning majburiyligi. 3. Chiqindisiz texnologiyaning tabiiy atrof-muhitga va uning normal ishlashiga ta`sir etmasligi.
Kam chiqindili texnologiya – mahsulot ishlab chiqarishning shunday usuliki, unda tabiiy atrof-muhitga etkazilgan har qanday ta`sir ruxsat etilgan sanitariya – gigienik me`yorlaridan oshmaydi. Bunda tashkiliy, texnik va iktisodiy sabablarga kura, xom ashyoning m`lum bir kichik mikdori chikindi bulib kolishi mumkin. Kam chikindili ishlab chikarishni tashkil etishning asosiy shartifoydalanishga yaroksiz bulib chikindilarni, xususan, zaxarli moddalarni zararsizlantirish sistemasining mavjudligidir. Bunda chikindilarning tabiiy atrof - muxitga etkaziladigan ta`siri ularningruxsat etilgan chegaraviy koncentraciyalaridan oshib ketmasligi kerak. Shuni aloxida ta`kidlash kerakki, « chikindisiz va kam chikindili texnologiyalar» atamalari «tabiiy resurslar», «xom – ashyolarga kompleks ishlov berish», «resurslardan samarali foydalanish», «kushimcha mahsulotlar», «ishlab chikarish chikindilari», «foydalanishga yaroksiz chikindilar», «ikkilamchi materiallar resurslari», «ikkilamchi energetik resurslar», «iktisodiy zarar» kabi atamlar bilan uzviy boglikdir. Tabiiy resurslar. Suv, er, mineral resurslar, xayvonot va usimliklarresursi, Kuyosh energiyasi, er ka`ridan olinadigan energiyalar ( masalan, minerallashgan issik suv energiyasi ) va boshkalar tabiiyresurslar deb ataladi. Mineral resurslar. Bu er ka`ridagi mineral xom – ashyo ( ko’mir, neft, gaz, ma`danli va ma`dansiz kazilmalar ) zahiralarining majmundir. Xom – ashelardan kompleks foydalanish. Bu xom – ashyo va ishlab chikarish chikindilari tarkibida mavjud bulgan foydali komponentlardan tulik foydalanish demakdir. Shuni aloxida ta`kidlash kerakki, xom – ashe tarkibidagi kimmatbaxo komponentlarni ajratib olish darajasi va ulardan samarali foydalanish texnika tarakkiyotiga va jamiyatning ularga bulgan ehtiyojiga boglikdir. Xom – ashyolardan xama tomonlama kompleks ravishda foydalanish ishlab chikarish samaradorligini oshiradi,mahsulot turlari va xajmining kupayishini ta`minlaydi, olingan mahsulotlarning narxini pasaytiradi, xom – ashyo zahiralarini yaratish uchun sarflanadigan xarajatlarni kamaytiradi va, eng muximi, tabiiy atrof – muxit ifloslanishining oldini olishga kata yordam beradi. Shuni xam yodda tutish kerakki, amalda xom – ashyolaga fizik – kimyoviy ishlov berish paytida asosiy ishlab chikarish mahsuloti Bilan birga kushimcha oralik yoki yulakay mahsulotlar ( masalan, changlar, tutunlar, gazlarning aralashmasi, okova suvlari, Bug, kalta tolalar, kukonlar, toshkollar, kuykumlar va boshkalar ) paydo bulishi mumkin. Masalan, paxtadan tola olish paytida turli kimyoviy tarkibga ega bulgan changlar, kalta-kalta tolagalar, lint va momiklar paydo buladi. Yoki metallurgiya korxonalarida ma`danlardan mis, nikel, rux, kobalt va boshka kimmatbaxo metallarni ajratib olish paytida oltin gugurt ajralib chikadi. Oltin gugurt neft va tabiiy gazlarning tarkibida xam mavjud. Ammo oltin gugurt takibida magimush, tellur, selen kabielementlar xam mavjud. Yoki alyuminiy ishlab chikarishda tabiiy atrof – muxitni ifloslantiruvchi ftor birikmalari ajralib chikadi. Agar tola, mis, nikel, rux, kobalt, alyuminiy neft va gaz asosiy mahsulot xisoblansa, ularning ishlab chikarishda paydo bulgan changlar, kalta-kalta tolachalar, lint va momiklar, oltingugurut, margimush, tellur, selen va ftor birikmalari kushimcha oralik yoki yulakay mahsulotlar xisoblanadi. Ularning paydo bulishi ishlab chikarish jarayonining asosiy maksadi emas, lekin ulardan xom-ashyo yoki tayyor mahsulot sifatida foydalanish mumkin. Masalan, 1 tonna oltingugurtda 3 tonna sulfat kislotasi, oltingugurt kush oksida (SO2) va boshka mahsulotlar ishlab chikariladi. Bundan tashkari, oltingugurt mineral ugitlar (sulfat kislotasi sifatida), kogoz (SO2 sifatida), rezina mahsulotlari, kir yuvish kukunlari va kurilish materiallari ishlab chikarishda nixoyattda kimmatbaxo xom-ashyo xisoblanadi. Tellur va selen yarimutkazgichlar ishlab chikarishda asosiy xom-ashyo xisoblanadi. Ftor birikmalari, ftorid kislotasi ishlab chikarishda asosiy xom-ashyo xisoblanadi.
Ishlab chikarish chikindilari. Bu xom-ashyo koldiklari, kisman yoki tulik sifatini yukotgan va davlat andozalariga mos kelmaydigan materiallar va yarimmahsulotlar (polufabrikatlar) dir. Bunday chikindilarga ishlov bermasdan yoki dastlabki ishlov berib, kayta ishlab chikarishda foydalanish mumkin. Masalan, plastmassadan tayyorlangan mahsulotlar ( idishlar, kuvurlar, plenkalar, uy-ruzgor buyumlari va boshkalar), rangini, andozalarini yukotgan, bir marotaba ishlatiladigan mahsulotlar (shipriclar)ning sifat kursatgichlari davlat andozalariga mos kelmasa, ular ishlab chikarish chikindilari xisoblanishi mumkin. Iste`molga yaroksiz chikindilar. Bu dastlabki xossalarini tiklab bulmaydigan, kullash muddatini utab bulgan materiallar yoki turli eskirgan buyumlardir. Ikkilamchi materiallar resursi. Bu ishlab chikarish chikindilari va iste`molgan yaroksiz chikindilarning majmui bulib, shu guruhga kushimcha oralik yoki yulakay mahsulotlani xam kiritish mumkin. Ulardan mahsulot ishlab chikarishda asosiy xomashyo sifatida yoki yordamchi material sifatida foydalanish mumkin. Bunday chikindilar sanoat korxonalari uchun materiallar resursining potencial zahirasi xisoblanadi. Masalan, eskirgan yoki kullash muddatini utab bulgan materiallarplenkalar, idishlar, va shunga uxshagan materiallardan ishlab chikarishda foydalanish katta iktisodiy foyda garovidir. Ikkilamchi energetik resurslar. Bu mahsulotlar, chikindilar, kushimcha oralik yoki yulakay ajralib chikadigan moddalarning energetik potenciali bulib, ular texnologik jarayonlarning kechishi paytida paydo buladi. Ularda korxonaning uzida yoki korxonadan tashkari iste`molchilarni energiya bilan ta`minlashida kisman eki tulik foydalaniladi. Ikkilamchi energetik resurslar 3 xil bulishi mumkin: 1. Enilgi sifatida kullaniladigan ikkilamchi energetik resurslar. 2. Issiklik sifatida kullaniladigan ikkilamchi energetik resurslar. 3. Mexanik ikkilamchi energetik resurslar. Yonilgi ikkilamchi energetik resurslar guruhiga shunday chikindilar, tashlanmalar, axlatlar yoki kushimcha oralik mahsulotlar kiradiki, ulardan fakat yonilgi sifatida foydalanish mumkin. Masalan, chikindilar, tashlanmalar va axlatlarni zararsizlantirish maksadida, kupincha ular maxsus uchoklarda yondirilib yuboriladi. Mana shu jarayonda xosil bulgan energiya yonilgi ikkilamchi energetik resurslarga kiradi. Issiklik ikkilamchi energetik resurslar guruhiga uchoklardan chikadigan tutunlar, gazlar va ularning mexanik aralashmalarining fizik issikligi, moddalar okimining issikligi, suvning issikligi va boshkalar kiradi. Masalan, ishlab chikarish jarayonida paydo buladigan yukori xaroratli buglar bilan korxonadagi binolarni isitish mumkin yoki korxonadan tashkari istimolchilarning ehtiyojini kondirish mumkin. Yoki korxonada xosil bulgan okova suvlari yordamida kurilma va asbob-anjomlarni sovutish mumkin. Bu esa, nafakat katta iktisodiy foyda keltiradi, balki tabiiy atrof-muxid susaffologini ta`milashda katta yordam beradi.

31. 
    Litosfera va uni ifloslanishi, muhofazalash usullari.
    

Litosfera yuzasi kuchli antropogen ta'sirga ega:

eroziya, sho'rlanish, qazib olish, sanoat va maishiy chiqindilar bilan ifloslanishi, sirtga mexanik shikastlanishlar va boshqalar.
Tuproq ifloslanishining asosiy manbalari - litosferaning yuqori qatlami quyidagilar:
1. Uy-joy kommunal xo'jaligi boshqarmasi (maishiy axlat, oziq-ovqat chiqindilari, qurilish va boshqa axlat),
2.Sanoat chiqindilari: rangli va og'ir metallar, siyanidlar, mishyak, berilliy, benzol va fenol birikmalari (plastmassa va sun'iy tolalarni ishlab chiqarishda), fenollar, metanol, turpentin (pulpa va qog'oz sanoatida),
3. Issiqlik energetikasi: yondirilgan ko'mir, kuyikish, oltingugurt oksidi (tuproqda),
4. O'g'itlar va pestitsidlar,
5. Transport - moddalar aylanishida ishtirok etadigan azot va qo'rg'oshin oksidlari, uglevodorodlar tuproq va o'simliklarga intensiv ravishda ajralib chiqadi;
6. Foydali qazilmalar tabiiy ekotizimlar buziladi, er yuzasi mexanik ravishda buziladi, ko'mir chiqindilari va chiqindilarning yonishi sodir bo'ladi, o'n minglab gektar unumdor erlar nobud bo'ladi.
Moddalar - tuproq ifloslantiruvchi moddalar quyidagi guruhlarga bo'linadi.+
- metallar va ularning birikmalari;
- qishloq xo'jaligida o'g'itlar,
- qishloq xo'jaligidagi pestitsidlar.