Ekologiya fanidan y

Trofik darajalar.

• 
  Oziq zanjirida turlarning joylashgan o‘rniga qarab, biogeotsenoz (ekosistema)larning trofik darajalari farqlanadi. Oziq zanjiridagi har bir organizm muayyan trofik darajaga tegishli bo‘ladi. Organizmning oziq zanjiridagi o‘rni yoki oziq zanjirining bitta bo‘g‘iniga tegishli bo‘lgan organizmlar yig‘indisi trofik daraja deyiladi. Trofik darajalar soni oziq zanjiri bo‘g‘inlari soniga teng bo‘ladi. Avtotrof organizmlar produtsentlar – geterotrof organizmlar uchun organik modda yetkazib beradiganlar sifatida birinchi trofik darajani tashkil etadi. Ikkinchi trofik daraja (birinchi tartib konsumentlar)ga fitofaglar – o‘simlikxo‘r organizmlar kiradi. Fitotroflar hisobiga yashaydigan go‘shtxo‘rlar uchinchi trofik daraja (ikkinchi tartib konsumentlar)ga; boshqa go‘shtxo‘rlarni iste’mol qiladigan hayvonlar to‘rtinchi trofik daraja (uchinchi darajali konsumentlar)ga mansubdir.
  

20. 
    Ekotizim tushunchasi, tasniflanishi va barqarorligi.
    

Barcha tirik organizmlar emas bir-biridan izolyatsiya va jamiyatni shakllantirishda, Yer yuzida topilgan. Ular barcha tirik organizmlarning, va, bir-biriga ulangan jonsiz tabiat omillari. tabiatda bunday ta'lim o'z qonunlari bilan yashaydi va biz qondirish uchun harakat qiladi bo'lgan muayyan xususiyatlarni va fazilatlarni ega ekotizim deyiladi.

EKOTIZIM TUSHUNCHASI

u tirik organizmlar va katta miqdorda o'z ichiga oladi, chunki Yaxshilab, har qanday ekotizim juda qiyin ko'rib abiyotik omillar.
o'rganadi fan, ekologiya, yo'q tabiati va jonsiz munosabatlar. Lekin bu munosabatlar faqat muayyan bir ekotizim ichida amalga oshirilishi mumkin va o'z-o'zidan va tasodifiy sodir bo'lmaydi va ayrim qonunlar.
Ekotizimlari turlari farq qiladi, lekin ularning hammasi bir-biri bilan va moddalar, energiya va axborot almashish orqali atrof-muhit bilan o'zaro tirik organizmlar, majmuini ifodalaydi. Bu ekotizim vaqt uzoq vaqt davomida barqaror va barqaror hisoblanadi.
EKOTIZIMLARNING TASNIFI
Ularning mavjudligi mumkin emas, deb turib ekotizimlarning katta xilma-xilligiga qaramay, ular, barcha ochiq. Ekotizim turlari farq qiladi, va tasnifi har xil bo'lishi mumkin. Biz yodda kelib chiqishi qo'pol bo'lsa, ekotizim bo'ladi:

1. 
   Tabiiy yoki tabiiy. Ular barcha o'zaro to'g'ridan-to'g'ri inson aralashuvisiz sodir bo'ladi. o'z navbatida, bu bo'linadi:
   

• 
  quyosh energiyasidan butunlay qaram bo'lgan ekosistemalari.
  
• 
  Har ikki quyosh va boshqa manbalardan energiya olish tizimlari.
  

2. Man-tayyorlangan ekotizimlari. Man qo'lini yaratadi, va uning ishtirokida faqat mavjud bo'lishi mumkin. Ular, shuningdek, bo'linadi:

• 
  Agro-ekotizimlari inson faoliyati bilan bog'liq, deb, ya'ni, o'sha.
  
• 
  Tehnoekosistemy odamlar sanoat faoliyati munosabati bilan paydo bo'ladi.
  
• 
  Urban ekotizimlari.
  

Yana bir tasniflash tabiiy ekotizimlarni quyidagi turdagi ajratadigan:
1. Yuzaki:

• 
  Tropik o'rmonlar.
  
• 
  o't va buta o'simliklar bilan cho'l.
  
• 
  Savanna.
  
• 
  Cho'l.
  
• 
  Bargli o'rmon.
  
• 
  Tundra.
  

2. chuchuk suv ekosistemalari:

• 
  suv (ko'l, hovuzni) turgan.
  
• 
  suv oqib turgan (daryolar, soylar).
  
• 
  Botqoqlik.
  

3. Dengiz ekotizimlari:

• 
  Okean.
  
• 
  Continental javon.
  
• 
  baliqchilik bilan joylar.
  
• 
  HALİÇLER, uyalar.
  
• 
  Chuqur yoriq zonalari.
  

Nima bo'lishidan qat'iy nazar tasniflash, siz hayot shakllari va kuch o'z vositasi bilan tavsiflanadi ekotizimiga, xilma-xilligini ko'rish mumkin.
EKOTIZIM XUSUSIYATLARI
bir ekotizim tushunchasi, ham tabiiy hosilalar bog'liq bo'lishi mumkin, va sun'iy odam tomonidan yaratilgan uchun. Biz tabiiy haqida gapirish bo'lsa, keyin ular quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:

• 
  har qanday ekotizim majburiy elementlari - tirik organizmlar va abiotik omillar ekologik omillar.
  
• 
  har qanday ekotizim ishlab chiqarish, ularning buzilish noorganik komponentlarini organik moddalar uchun yopiq aylanishiga bor.
  
• 
  ekotizimiga ham turlari bilan reaksiyaga barqarorlik va o'z-o'zini tartibga solishni ta'minlaydi.
  

Barcha jahon muayyan tuzilishi bilan masalani yashayotgan asoslangan ekotizimlar, turli tomonidan taqdim etiladi.
BIOTIK EKOTIZIM TUZILISHI
ekotizimlari turlari xilma-xilligi va tirik organizmlarning ko'pligi, ularning hayot shakllari farq, lekin ularning har biri biotik tuzilishi hali ham bir xil bo'lsa ham.
tizimning mavjudligi oddiygina mumkin emas holda ekotizimlarning Har qanday turlari shu komponentlarni o'z ichiga oladi.

1. 
   Ishlab chiqaruvchilar.
   
2. 
   birinchi tartibini Consuments.
   
3. 
   Ikkinchi tartibini Consuments.
   
4. 
   Radialyariyatlay loy.
   

organizmlar birinchi guruh barcha o'simliklar fotosintez qodir o'z ichiga oladi. Ular organik moddalar ishlab chiqarish. Shu guruhga chemotroph va shakl organik birikmalar xosdir. Lekin faqat shu maqsadda emas, balki quyosh energiyasi va kimyoviy energiyaga uchun.
ularning organlari tashqaridan organik moddalar bilan kerak qurish iste'mol organizmlarning barcha o'z ichiga oladi. Bu barcha o'tho'r, yirtqichlar va Omnivores o'z ichiga oladi.
bakteriyalar, zamburug'lar, ishlangan o'simliklar va hayvonlarni o'z ichiga radialyariyatlay loy, foydalanish tirik organizmlar uchun munosib noorganik aralashmalarga qolgan burdalarni terib.
EKOTIZIMLARNI FAOLIYAT
Eng yirik biologik tizimi - bu, o'z navbatida, individual komponentlarini tashkil topgan bo'ladi, biosfera deb. Siz zanjir yaratishingiz mumkin: a mehribon-aholi - ekotizimni. eng kichik birligi, ekotizimning qismi - bu qarash. ularning soni biogeocoenose Har yuz minglab bir necha o'nlab dan farq qilishi mumkin.
Nima bo'lishidan qat'iy nazar, har qanday ekotizimiga shaxslar va individual turlar soni o'zaro balki atrof-muhitga nafaqat moddalar, energetika, doimiy valyuta hisoblanadi.
Biz energiya almashinuvi haqida gapirish bo'lsa, u fizika qonunlarini qo'llash ancha mumkin. Termodinamiğin birinchi qonuni energiya izsiz yo'qolib emas, deb ta'kidlaydi. Bu faqat bir shakldan o'zgartiradi. Ikkinchi qonunga ko'ra, bir yopiq tizimda energiya faqat oshirish mumkin.
fizika qonunlari ekotizimlarning murojaat bo'lsa, biz tufayli quyosh tanasi emas, faqat ta'qib balki o'zgartirish uchun mumkin energiyasi, foydalanish borligini ular turmush qo'llab-quvvatlash, deb xulosa, keyin atrof-muhitga berishi mumkin.
Energiya, bir-biridan trofik darajada o'tkazilgan boshqa energiya biri ariza aylanadi uzatish paytida sodir bo'ladi. uning bir qismi, albatta, issiqlik sifatida yo'qoladi.
Nima bo'lishidan qat'iy nazar, tabiiy ekotizimlarning turdagi mavjud, lekin bunday qonunlar har jihatdan mutlaqo mavjud.
EKOTIZIM TUZILISHI
Agar biron-bir ekotizimni ko'rib bo'lsa, u, albatta, bunday ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar va radialyariyatlay loy kabi toifalar, turli, har doim turlarining majmui anglatgan ko'rgan bo'ladi. narsa o'lmayman ekotizimiga dan turlari biriga sodir bo'lsa Tabiat taqdim, u har doim muvaffaqiyatli boshqa tomonidan o'zgartirilishi mumkin. Bu tabiiy ekotizimlarning barqarorlikni tushuntiradi.
bir ekotizimiga turlarining katta estrada, turli ta'minlash zanjirlar hamjamiyati doirasida bo'lib o'tadi barcha jarayonlar barqarorligini ta'minlash.
Bundan tashqari, har qanday tizim barcha tirik organizmlarni boshqarish o'z qonunlari bor. Shu asosda, biogeocoenose doirasida bir necha inshootlar bor:

1. 
   Xos tuzilishi. Bu o'simlik va hayvon turlarining nisbati ko'rsatadi. geografik joylashuvi, iqlimi, ekotizimning yoshi: Har bir tizimda, bu ko'rsatkich ko'plab omillarga bog'liq, boshqacha. boshqa barcha ustun, deb nomlangan sredoobrazovatelem soni qarang. Lekin ularning soni kichik vakillari ayrim hollarda, tizimda farovonligini bir ko'rsatkich.
   

1. 
   Trofik tuzilishi. Turlari xilma-xillik, ekotizimiga tarvaqaylab ta'minot zanjiri barqarorligining ko'rsatkich hisoblanadi. har qanday biogeocoenose organizmlar, avvalo, oziq-ovqat ulanishlar bog'liq. Siz har doim oziq-ovqat zanjirini hosil qilishi mumkin. Ular, odatda, bir o'simlik tana va end yirtqichni bilan boshlanadi. Misol uchun, bir chigirtka u chittak eydi o't yeydi, u uçurtma oldiriladi.
   
2. 
   fazoviy tuzilishi. savol turli turlarining bunday katta raqam bir xil hududida kechirayotgan qanday, paydo. a chidamli turlari yopishib muayyan tuzilishi barcha bu rahmat. o'rmon engil-mehribon daraxtlar bilan band birinchi bosqichli bo'ladi. Bu erda o'z uyalarini, qushlar, ayrim turlari qilish. Keyingi darajasi - yana quyida daraxtlar, va ba'zi turlari uchun qoldik.
   

Har qanday qurilish, albatta, har qanday ekotizimiga ham taqdim, lekin sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Agar biogeocoenosis cho'llari va tropik o'rmonlar solishtirish Misol uchun, agar, farq yalang'och ko'z bilan ko'rish mumkin.
SUN'IY EKOTIZIMLARI
Bunday tizimlar inson qo'li bilan yaratilgan. ularda, tabiat kabi, albatta, biotik tuzilishi, barcha qismlarining taqdim, hali muhim farqlar mavjud bo'lishiga qaramay. Ular orasida quyidagilar:

1. 
   Agrocnosises kambag'al tur tarkibini farq qiladi. Odamlarni o'sadi faqat o'simliklar bor o'sadi. Lekin tabiat, uning har doim, masalan, bug'doy bir sohasida ham ko'rish mumkin cornflowers, romashka, va turli bacaklıların hal qiladi. Ba'zi tizimlarda, hatto qushlar erga makoniga Twist va jo'ja olib vaqt bor.
   
2. 
   shaxs ekotizimiga g'amxo'rlik qilmaydi bo'lsa, hosil o'simliklar, ularning yovvoyi qarindoshlari bilan raqobat qila olmaydi.
   
3. 
   Agrocnosises hali tufayli o'g'it qilish, masalan, odamlarni olib, qo'shimcha energiya mavjud.
   
4. 
   yetishtirilgan o'simlik biomassasi hosili bilan olib tashlangan ekan, tuproq oziq moddalar yaroqsiz bo'ladi. Shuning uchun, davom etishi uchun yana keyingi Hosilni etishtirish uchun o'g'it qo'llash kerak edi inson aralashuvi uchun kerak.
   

21. 
    Ekotizimga ta’sir etuvchi omillar.
    

Ekologik omillar va ularning tasnifi Tirik organizmlarning hayotiga va geografik tarqalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda xilma-xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko’ra shartli ravishda 3 ta asosiy guruhlarga ajratiladi: 1) abiotik omillar; 2) biotik omillar; 3) antropogen omillar. Abiotik omillar – jonsiz tabiatning omillari hisoblanib, birinchi navbatda, iqlim omillari, ya’ni yorug’lik, harorat, namlik va mahalliy omillar kiradi. Mahalliy omillarga rel’ef, tuproq xususiyatlari, sho’rlanish, oqim, shamol, radiatsiya (nurlanish) va boshqalar kiradi. Biotik omillar – tirik organizmlarning o’zaro ta’sir etishining barcha ko’rinishlari (masalan, o’simliklarning hasharotlari yordamida changlanishi, raqobat, bir organizm tomonidan ikkinchisini iste’mol qilish, parazitlik) va ularning tashqi muhitga ta’siridan iborat. Biotik o’zaro aloqa munosabatlar murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin. Antropogen omillar – hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi. Antropogen omil deganda insonning xo’jalik faoliyati bilan bog’liq bo’lgan ta’sirlar tushuniladi. Inson tabiatga ko’rsatadigan kuchli ta’siri orqali abiotik va biotik sharoitlarni o’zgartiradi.

I.Abiotik omillar (o‘lik), ularga quruqlik biotsenozlarida quyidagilar kiradi:
1) iqlim omillari - yorug‘lik, namlik,harorat, havo va hokazo.
2) Edafik (yoki tuproq grunt) tuproqning ximiyaviy va fizik xossallari.
3) Topografik (relef sharoiti). II.Biotik omillar (tirik)ga quyidagi guruhlar kiradi.
1.Fitogen – birgalikda yashayotgan o‘simliklarning bir-biriga ta‘siri.
2.Zoogen-hayvonlarning (oziqlanishi, payhon qilishi, changlatishi, tarqatish va hokazo).
3.Mikrobiogen va mikogen: mikroorganizmlar va zamburug‘larning ta‘siri.
III.Antropogen omil - insonning xo‘jalik yuritish faoliyati, mehnat vositalari, zavod, fabrika, shahar, qishloq, turli-tuman inshootlar, texnika vositalari, madaniy landshaftlar va hokazo
Ekologik omillarning tirik organizmlarga ta’sir etish umumiy qonuniyatlari Ma’lum sharoitda yashayotgan organizmlarga ekologik omillar turlicha ta’sir etishi mumkin. Ammo ekologik omillar qanchalik xilma-xil bo’lmasin, ularning tirik organizmlarga ta’sir etish xarakteri nuqtai nazardan ular uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlar ham mavjud. Organizmning normal rivojlanishi uchun ma’lum darajada qulay ekologik omillar majmui talab etiladi. Har bir omilning organizmga ta’sir etish kuchi hamda quyi va yuqori ta’sir etish chegarali bo’ladi. Omilning qulay ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb qaraladi yoki optimum deb ataladi. ekologik omil organizmga haddan tashqari kuchsiz (minimum) va kuchli (maksimum) ta’sir etishi mumkin. Shunday qilib, har qanday ekologik omilning optimum, minimum va maksimum ta’siri bo’lar ekan. Minimum va maksimum chegarali kritik nuqta deb qaraladi. Kritik nuqtalardan ortiq kuch ta’sirida organizm nobud bo’ladi. Muhitning biror omiliga keng doirada moslashgan ekologik turlarga evri- old qo’shimchasini qo’shib, tor doirada moslashganlarga steno- old qo’shimchasini qo’shib nomlanadi. Temperaturaga nisbatan evriterm, stenoterm, namlikka nisbatan evrigidrid, stenogidrid, sho’rlanishga nisbatan evrigal, stenogal. Tashqi muhitning turli omillarga nisbatan ekologik valentliklar yig’indisi turning ekologik spektrini tashkil etadi. Masalan, cho’lda o’suvchi sho’raklar tuproqning sho’rligiga, qurg’oqchilik va yuqori temperaturaga yaxshi moslashgan. Ushbu omillarga moslanish sho’raklarning ekologik spektrini tashkil etadi. Ayrim turlarning ekologik spektri bir-biriga to’g’ri kelmaydi. Hatto bir xil sharoitda yashayotgan va moslashish xususiyati ham o’xshash bo’lgan turlar ozmi-ko’pmi miqdorda o’zining ekologik imkoniyatiga ega bo’ladi. Izen va teresken o’simliklari qurg’oqchil va issiq sharoitga moslashgan turlar hisoblanib, ulardan birinchisi nisbatan qurg’oqchilikka ham, yuqori haroratga ham biroz kuchliroq moslashishi bilan ajralib turadi. Ekologik omillar organizmning turli funktsiyalariga ham turlicha ta’sir etadi. Ayrim individlarning tashqi muhit omillariga chidamlilik darajasi, kritik nuqtalari, optimal zonasi ham to’g’ri kelmaydi. Ushbu individning irsiy, jinsiy, yosh yoki fiziologik xususiyatlari bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Muhitning ayrim ekologik omillari organizmga bir vaqtda ta’sir etadi. Ushbu omillarning ta’siri boshqa omillarning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Buni omillarning o’zaro ta’sir etish qonuniyati deyiladi. Organizmning normal hayoti uchun ma’lum darajada sharoit talab etiladi. Agar barcha shartsharoitlar qulay bo’lib, ulardan biri etarli miqdorda bo’lmasa, uni cheklovchi omil deb ataladi. Cheklovchi omil organizmni ushbu sharoitda yashashi yoki yashay olmasligini belgilab beradi

22. 
    Favqulodda ekologik vaziyat.
    

Favqulodda vaziyatlar - ularning vujudga kelish sabablariga (manbalariga) ko‘ra tasnif qilinadi va ular ushbu vaziyatlarda zarar ko‘rgan odamlar soniga, moddiy zararlar miqdoriga va ko‘lamlariga (hududlar chegaralariga) qarab lokal, mahalliy, respublika va transchegara turlariga bo‘linadi.

1. Transport avariyalari va halokatlari:
ekipaj a’zolari va yo‘lovchilarning o‘limiga, havo kemalarining to‘liq parchalanishiga yoki qattiq shikastlanishiga hamda qidiruv va avariya-qidiruv ishlarini talab qiladigan aviahalokatlar;
yong‘inga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibning buzilishiga sabab bo‘lgan va temiryo‘l xodimlarining, halokat hududidagi temiryo‘l platformalarida, vokzallar binolarida va shahar imoratlarida bo‘lgan odamlar o‘limiga, shuningdek tashilayotgan kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi zaharli modda (KTKZM)lar bilan halokat joyiga tutash hududning zaharlanishiga olib kelgan temiryo‘l transportidagi halokatlar va avariyalar (ag‘darilishlar);
portlashlarga, yong‘inlarga, transport vositalarining parchalanishiga, tashilayotgan KTKZMlarning zararli xossalari namoyon bo‘lishiga va odamlar o‘limi (jarohatlanishi, zaharlanishi)ga sabab bo‘ladigan avtomobil transportining halokati va avariyalari, shu jumladan, yo‘l-transport hodisalari;
odamlarning o‘limiga, shikastlanishiga va zaharlanishiga, metropoliten poyezdlari parchalanishiga olib kelgan metropoliten bekatlaridagi va tunellaridagi halokatlar, avariyalar, yong‘inlar;
gaz, neft va neft mahsulotlarining (avariya holatida) otilib chiqishiga, ochiq neft va gaz favvoralarining yonib ketishiga sabab bo‘ladigan magistral quvurlardagi avariyalar.
2. Kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar:
atrof-tabiiy muhitga kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalarning (avariya holatida) otilib chiqishiga va shikastlovchi omillarning odamlar, hayvonlar va o‘simliklarning ko‘plab shikastlanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan darajada, yo‘l qo‘yiladigan chegaraviy konsentratsiyalardan ancha ortiq miqdorda sanitariya-himoya hududidan chetga chiqishiga sabab bo‘ladigan kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar, yong‘in va portlashlar.
3. Yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan ob’ektlardagi avariyalar:
texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda boshqa yong‘in uchun xavfli moddalar va matyeriallar ishlatiladigan yoki saqlanadigan ob’ektlardagi, odamlarning mexanik va tyermik shikastlanishlariga, zaharlanishiga va o‘limiga, asosiy ishlab chiqarish fondlarining nobud bo‘lishiga, Favqulodda vaziyatlar hududlarida ishlab chiqarish siklining va odamlar hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan avariyalar, yong‘inlar va portlashlar;
odamlarning shikastlanishiga, zaharlanishiga va o‘limiga olib kelgan hamda qidirish-qutqarish ishlarini o‘tkazishni, nafas olish organlarini muhofaza qilishning maxsus anjomlarini va vositalarini qo‘llanishni talab qiluvchi ko‘mir shaxtalaridagi va kon-ruda sanoatidagi gaz va chang portlashi bilan bog‘liq avariyalar, yong‘inlar va jinslar qo‘porilishi.
4. Enyergetika va kommunal tizimlardagi avariyalar:
sanoat va qishloq xo‘jaligi mas’ul iste’molchilarining avariya tufayli enyergiya ta’minotisiz qolishiga hamda aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib kelgan GES, GRES, TESlardagi, tuman issiqlik markazlaridagi, elektr tarmoqlaridagi, bug‘qozon qurilmalaridagi, kompressor va gaz taqsimlash shoxobchalaridagi va boshqa enyergiya ta’minoti obyektlaridagi avariyalar va yong‘inlar;
aholi hayot faoliyatining buzilishiga va salomatligiga xavf tug‘ilishiga olib kelgan gaz quvurlaridagi, suv chiqarish inshootlaridagi, suv quvurlaridagi, kanalizatsiya va boshqa kommunal ob’ektlardagi avariyalar;
atmosfyera, tuproq, yer osti va yer usti suvlarining odamlar salomatligiga xavf tug‘diruvchi darajada konsentratsiyadagi zararli moddalar bilan ifloslanishiga sabab bo‘lgan gaz tozalash qurilmalaridagi, biologik va boshqa tozalash inshootlaridagi avariyalar.
5. Odamlar o‘limi bilan bog‘liq bo‘lgan va zudlik bilan avariya-qutqaruv ishlari o‘tkazilishini hamda zarar ko‘rganlarga shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatilishini talab qiladigan maktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshqa ijtimoiy yo‘nalishdagi ob’ektlar, shuningdek uy-joy sektori binolari konstruksiyalarining to‘satdan buzilishi, yong‘inlar, gaz portlashi va boshqa hodisalar.
6. Radioaktiv va boshqa xavfli hamda ekologik jihatdan zararli moddalardan foydalanish yoki ularni saqlash bilan bog‘liq avariyalar:
sanitariya-himoya hududi tashqarisiga chiqarib tashlanishi natijasida paydo bo‘lgan yuqori darajadagi radioaktivlik odamlarning yo‘l qo‘yiladigandan ko‘p miqdorda nurlanishini keltirib chiqargan texnologik jarayonda radioaktiv moddalardan foydalanadigan ob’ektlardagi avariyalar; radioaktiv matyeriallarni tashish vaqtidagi avariyalar;
atrof-muhit va odamlar salomatligi uchun xavf tug‘diruvchi radioaktiv chiqindilar to‘plagichlardagi, chiqindixonalardagi, ishlam to‘plagichlardagi va zaharli moddalar ko‘miladigan joylardagi avariyalar (o‘pirilishlar);
radioizotop buyumlarning yo‘qotilishi;
biologik vositalarni va ulardan olinadigan preparatlarni tayyorlash, saqlash va tashishni amalga oshiruvchi ilmiy-tadqiqot va boshqa muassasalarda biologik vositalarning atrof-muhitga chiqib ketishi yoki yo‘qotilishi bilan bog‘liq vaziyatlar.
7. Gidrotexnik halokatlar va avariyalar:
suv omborlarida, daryo va kanallardagi buzilishlar, baland tog‘lardagi ko‘llardan suv urib ketishi natijasida vujudga kelgan hamda suv bosgan hududlarda odamlar o‘limiga, sanoat va qishloq xo‘jaligi obyektlari ishining, aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib kelgan va shoshilinch ko‘chirish tadbirlarini talab qiladigan halokatli suv bosishlari.
TABIIY TUSDAGI FAVQULODDA VAZIYaTLAR
1. Geologik xavfli hodisalar:
odamlar o‘limiga, ma’muriy-ishlab chiqarish binolarining, texnologik asbob-uskunalarning, enyergiya ta’minoti, transport kommunikatsiyalari va infratuzilma tizimlarining, ijtimoiy yo‘nalishdagi binolarning va uy-joylarning turlicha darajada buzilishiga, ishlab chiqarish va odamlar hayot faoliyatining izdan chiqishiga olib kelgan zilzilalar;
odamlar o‘limiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan va xavfli hududdan odamlarni vaqtincha ko‘chirishni yoki xavfsiz joylarga doimiy yashash uchun ko‘chirishni talab qiluvchi yer ko‘chishlari, tog‘ o‘pirilishlari va boshqa xavfli geologik hodisalar.
2. Gidrometeorologik xavfli hodisalar:
odamlar o‘limiga, aholi punktlarini, ba’zi sanoat va qishloq xo‘jaligi obyektlarini suv bosishiga, infratuzilmalar va transport kommunikatsiyalari, ishlab chiqarish va odamlar hayot faoliyati buzilishiga olib kelgan va shoshilinch ko‘chirish tadbirlari o‘tkazilishini talab qiladigan suv toshqinlari, suv to‘planishi va sellar;
aholi punktlaridagi, sanatoriy, dam olish uylaridagi, sog‘lomlashtirish lagyerlaridagi odamlarning, turistlar va sportchilarning jarohatlanishiga va o‘limiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan qor ko‘chkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va boshqa xavfli gidrometeorologik hodisalar.
3. Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar:
o‘lat, vabo, sarg‘ayma isitma kabi siyrak uchraydigan kasalliklarni keltirib chiqargan alohida xavfli infeksiyalar;
odamlarda uchraydigan yuqumli kasalliklar rikketsiyalar — epidemik toshmali tyerlama, Bril kasalligi, Ku-isitma;
zoonoz infeksiyalar — Sibir yarasi, quturish;
virusli infeksiyalar — SPID;
epidemiya — alohida xavfli infeksiyalarga tegishli bo‘lmagan, yuqish manbai bitta yoki yuqish omili bir xil bo‘lgan odamlarning guruh bo‘lib yuqumli kasallanishi, bir aholi punktida — 50 kishi va undan ortiq;
aniqlanmagan etiologiya bilan guruh bo‘lib kasallanish — 20 kishi va undan ortiq;
tashhisi aniqlanmagan bezgak kasalligi — 15 kishi va undan ortiq;
o‘lim yoki kasallanish darajasi o‘rtacha statistik darajadan 3 baravar va undan ortiq bo‘lgan vaziyat;
zaharli moddalar bilan zaharlanish — jabrlanganlar soni — 10 kishi, vafot etganlar soni — 2 kishi va undan ortiq:
oziq-ovqatdan ommaviy zaharlanish — jabrlanganlar soni — 10 kishi, vafot etganlar soni — 2 kishi va undan ortiq;
epizootiya — hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud bo‘lishi;
epifitotiya — o‘simliklarning ommaviy nobud bo‘lishi.
EKOLOGIK TUSDAGI FAVQULODDA VAZIYaTLAR
1. Quruqlik (tuproq, yer osti)ning holati o‘zgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar:
halokatli ko‘chkilar — foydali qazilmalarni qazish chog‘ida yer ostiga ishlov byerilishi va insonning boshqa faoliyati natijasida paydo bo‘luvchi yer yuzasining o‘pirilishi, siljishi;
tuproq va yer ostining sanoat tufayli kelib chiqqan toksikantlar bilan ifloslanishi, og‘ir metallar, neft mahsulotlari, shuningdek qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida odamlarning sog‘lig‘i uchun xavf soluvchi konsentratsiyalarda qo‘llaniladigan pestitsidlar va boshqa zaharli ximikatlar mavjudligi.
2. Atmosfyera (havo muhiti) tarkibi va xossalari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlar:
havo muhitining quyidagi ingridiyentlar bilan ekstremal yuqori ifloslanishi:
oltingugurt dioksid, dioksid va azotli oksid, uglyerodli oksid, dioksin, qurum, chang va odamlar sog‘lig‘iga xavf soluvchi konsentratsiyalarda antropogen tusdagi boshqa zararli moddalar;
katta ko‘lamda kislotali zonalar hosil bo‘lishi va ko‘p miqdorda kislota chiqindilari yog‘ilishi;
radiatsiyaning yuqori darajasi.
3. Gidrosfyera holatining o‘zgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar:
yer yuzasi va yer osti suvlarining sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi oqovalari: neft mahsulotlari, odamlarning zaharlanishiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan tarkibida og‘ir metallar, har xil zaharli ximikatlar bor bo‘lgan chiqindilar va boshqa zararli moddalar bilan ekstremal yuqori darajada ifloslanishi;
binolar, muhandislik kommunikatsiyalari va uy-joylarning emirilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan sizot suvlar darajasining oshishi;
suv manbalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi oqibatida ichimlik suvning keskin etishmasligi.
LOKAL, MAHALLIY, RYeSPUBLIKA VA TRANSChYeGARALI FAVQULODDA VAZIYaTLAR
1. Lokal favqulodda vaziyatga favqulodda vaziyat natijasida 10 dan ortiq bo‘lmagan odam jabrlangan, yoxud 100 dan ortiq bo‘lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar Favqulodda vaziyat paydo bo‘lgan kunda eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiq bo‘lmaganni tashkil etadigan hamda Favqulodda vaziyat zonasi ishlab chiqarish ob’ekti yoki ijtimoiy maqsadli ob’ekt hududi tashqarisiga chiqmaydigan Favqulodda vaziyat tegishli bo‘ladi.
2. Mahalliy favqulodda vaziyatga favqulodda vaziyat natijasida 10 dan ortiq, biroq 500 dan ko‘p bo‘lmagan odam jabrlangan, yoxud 100 dan ortiq, biroq 500 dan ko‘p bo‘lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar Favqulodda vaziyat paydo bo‘lgan kunda eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiqni, biroq 0,5 million baravaridan ko‘p emas, tashkil etadigan hamda Favqulodda vaziyat zonasi aholi punkti, shahar, tuman, viloyat tashqarisiga chiqmaydigan favqulodda vaziyat tegishli bo‘ladi.
3. Respublika favqulodda vaziyatiga favqulodda vaziyat natijasida 500 dan ortiq odam jabrlangan, yoxud 500 dan ortiq odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo‘lgan kunda eng kam oylik ish haqi miqdorining 0,5 million baravaridan ortiqni tashkil etadigan hamda favqulodda vaziyat zonasi viloyat tashqarisiga chiqadigan favqulodda vaziyat tegishli bo‘ladi.
4. Transchegara favqulodda vaziyatga oqibatlari mamlakat tashqarisiga chiqadigan, yoxud favqulodda vaziyat chet elda yuz byergan va O‘zbekiston hududiga daxl qiladigan favqulodda vaziyat tegishli bo‘ladi.
5. Tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarga (jala, do‘l, tuproq, yer osti va suvning neft mahsulotlari, og‘ir metallar, pestitsidlar va boshqa zaharli ximikatlar bilan ifloslanishi, atmosfyeraning yo‘l qo‘yiladigan chegaraviy konsentratsiyadan ortiq zararli ingrediyentlar bilan ekstremal ifloslanishi va boshqalar) qarshi muqobil harakat qilish maqsadida mazkur Nizomda nazarda tutilmagan miqdor ko‘rsatkichlar favqulodda vaziyatlarning odamlarning hayoti, sog‘lig‘iga va atrof muhitga ta’sirining aniq darajasiga qarab atrof tabiiy muhitning holatini kuzatuvchi va nazorat qiluvchi vazirliklar va idoralar hamda O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimining tegishli rahbar organlari tomonidan belgilanadi.

23. 
    Flora va fauna turlar tarkibining o’zgarishi, ekosistema barqarorligini ta’minlovchi mexanizmlar, ekosistemadagi jarayonlarni boshqarish imkoniyatlari.
    

Fauna (lot. fauna — oʻrmon va dalalar xudosi, rim mifologiyasida hayvonlar podasi qomiysi) — muayyan hududda yoki akvatoriyada yashovchi xayvon turlari majmui. F. hayvonlarning turli guruhidan tashkil topgan boʻlib, biror xudud faunistik kompleksining tarixiy rivojlanishi jarayonida vujudga keladi. Tundra, tayga, oʻrmon, dasht, yarim choʻl, choʻl, pantropik va boshqa faunistik komplekslar bor. Muayyan F.ni tashkil etgan faunistik komplekslar miqdori turlicha boʻlishi mumkin. Har bir hududning oʻz avtoxtonlari va immigrantlari bor. F. tarkibini oʻrganish natijasida undagi turlar boyligi aniqlanadi. Shunga koʻra, butun Yer shari yoki uning ayrim hududlari faunistik rnlashtiriladi. Fanda F. turli sistematik kategoriyalardagi (mas, biror hududdagi qushlar F.si, qoʻngʻizlar F.si va h.k.), maʼlum davrga oid (mas, miotsen davri F.si va boshqalar) yoki maʼlum geologik qatlamga mansub hayvonlarni ifodalash uchun "F." terminidan foydalaniladi. Hayvonot dunyosining sistematik tarkibi toʻgʻrisidagi yirik asarlar ham "F." deb ataladi (mas, Oʻzbekiston F.si va boshqalar).
Flora (yangi lot. fl ora, lot. Flora — gullar va bahor xudosi; lot. fl os — urug , fl oris — gul) — oʻsimliklarning muayyan hududda tarixan tarkib topgan taksonlari majmui. F. muayyan geografik joyga taalluqli boʻlib, uning hozirgi tabiiy sharoiti, oʻtmishi bilan bogʻliq va u yer yuzidagi boshqa F. bilan ozmikoʻpmi munosabatda boʻladi. Bu jihatdan F. muayyan hududdagi oʻsimliklar jamoasidan (oʻsimliklar qoplamidan) farq qiladi. "F." tushunchasi maʼlum hududdagi barcha oʻsimliklar taksonlarini oʻz ichiga oladi. Tuban va boshqa yuksak oʻsimlik turlari majmui, odatda, maʼlum sistematik birliklar bilan belgilanadi (mas, "sporali oʻsimliklar F.si", "suvoʻtlar F.si" va boshqalar). Florasi oʻrganilayotgan material qajmi maʼlum darajada ixtiyoriy boʻlib, tanlangan joyga bogʻliq (mas, Oʻzbekiston F.si, Kavkaz F.si, Zarafshon F.si va h.k.). Har bir F.ni bilish uning tur, turkum oila va boshqalarni aniklashga, yaʼni F. inventarizatsiyasiga asoslangan. Inventarizatsiyaning barcha turlari maʼlum belgilariga koʻra F. elementlariga ajratiladi. Jumladan, geografik elementlar oʻzining geografik tarqalishiga koʻra oʻxshash, genetik elementlar esa geofafik kelib chikishi va joylashish tarixiga koʻra yaqin turlarni birlashtiradi. F. yoshini tahlil kilish uning progressiv (kelib chiqish, joylashish vaqtiga binoan yoshi), konservativ va relikt elementlarni aniklashga imkon beradi. Har qaysi F.ning muhim belgisi uning sistematik strukturasi, yaʼni F. tarkibida turli sistematik guruxdarning birlashishidan iborat.
Biror hududdagi oʻsimliklar sistematik tarkibini yorituvchi yirik asarlar ham, odatda, "F." deb nomlanadi. Koʻpincha F.ga mazkur xududda keng tarqalgan madaniy oʻsimliklar ham kiritiladi, lekin botanika bogʻlari, oranjereyalarda oʻstiriladigan oʻsimliklar kiritilmaydi. Oʻsimliklar tushunchasi oʻrniga F. tushunchasining ishlatilishi notoʻgʻri.

24. 
    Geosistemalarni analitik tadqiq qilish va landshaftlar holatini baholash.
    

Har bir tabiat kompleksi ma’lum bir barqarorlikka ega. Tabiiy va tabiiy-atropogen landshaftlarning barqarorligi deb, ularning tashqi ta’sirlarga nisbatan o‘z tuzilishini saqlab qolish imkoniyati tushuniladi. Tashqi bosim olib tashlanganidan so‘ng landshaftlar ma’lum vaqt o‘tgach o‘z holiga qaytishi mumkin. Masalan, lalmikor yerlarda dehqonchilik qilinmasa, ular yana ilgarigi tabiiy holiga qaytishi mumkin.

Antropogen landshaftlarning barqarorligi deb, ma’lum bir sharoitda landshaftlarning o‘z ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini bajara olish qobiliyatiga aytiladi. Masalan, har qanday tabiiy ofatlar (qurg‘oqchilik, sel, suv toshqinlari, ifloslangan havo, sho‘rlanish, ifloslangan suv) va ta’sirlarga qaramasdan antropogen landshaftlar hosildorligining saqlanib qolishi va h.k.
Landshaftlarning barqarorligi ular komponentlarining o‘zaro aloqasi, uyg‘unligi va harakatiga bog‘liq. Masalan, qumli cho‘llarda komponentlar o‘rtasidagi aloqa kuchsizroq, shuning uchun bu yerlarda landshaftning tuzilishi tashqi ta’sirlar natijasida tez o‘zgarishi mumkin. Qumli cho‘llarda chorva mollarining ko‘p boqilishi natijasida o‘simliklarning tarkibida o‘zgarishlar sodir bo‘lishi mumkin, bu esa landshaft tuzilishining o‘zgarishiga olib keladi. Tog‘ yonbag‘irlarida o‘simliklar qalin o‘sadigan joylarda tog‘ jinslari tuproq-o‘simlik o‘rtasida bog‘liqlik mustahkam bo‘ladi. Mazkur yonbag‘irda sel, eroziya, surilma kam sodir bo‘ladi. Chunki yonbag‘irlar tashqi ta’sirga nisbatan barqaror bo‘ladi. Mabodo, mazkur o‘simlik qoplami yo‘q qilinsa, barqarorlik keskin kamayib, turli salbiy hodisalar ro‘y bera boshlaydi. Shuning uchun tabiat komplekslari landshaftlarning barqarorligini xo‘jalik ishlarini olib borishda hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Sug‘orma dehqonchilik hududlarida yerlarning hosildorligi landshaftlarning barqarorligi bilan chambarchas bog‘liq. Tog‘ etaklaridagi landshaftlar barqarorligi bilan ajralib turadi. Mazkur joylarda yer osti suvlari ancha chuqurda joylashgan, shuning uchun bu yerlarda sho‘rlanish hodisalari kuzatilmaydi. Qiya joylarda esa noto‘g‘ri sug‘orish natijasida jarlar rivojlanishi mumkin. Tekislikda, ya’ni cho‘llarda joylashgan yaylovlarda landshaftlar
barqarorligi past darajada bo‘ladi. Shuning uchun ushbu hududlarda landshaftlar barqarorligi chorvani noto‘g‘ri boqish, mavjud o‘simlikni kesish va qirqish, payhon qilish va texnik eroziya tufayli keskin pasayib ketishi mumkin. Buning natijasida chorva mollari yemaydigan o‘simlik turlari o‘sib chiqadi va ko‘payadi. Masalan, qumli yaylovlarda isiriq, selen, quyonsuyak, juzg‘un, taqirli yaylovlarda yulg‘un, sho‘ra, oqbosh, qo‘shbarg va boshqalar tarqalishi mumkin.
Yaylovlarning barqarorligini ta’minlash uchun chorva mollarini boqishni to‘g‘ri tashkil qilish, yaylovlarga «dam berish», o‘simliklarni qirqishni to‘xtatish, avtomobillarning harakatini ma’lum bir yo‘nalishda amalga oshirish lozim. Tuproq suv, havo o‘z-o‘zini tozalash qobiliyatiga ega. Tog‘lardagi tuproq va suvning o‘z-o‘zini tozalash xususiyati yuqori, ammo bu xususiyat tekisliklarda kam. Shamol va yog‘inlar ta’sirida havo doimo o‘z-o‘zidan tozalanib turadi.
Tashqi omillar ta’sirida yoki rivojlanish mobaynida landshaftlarning yangi xossalarga ega bo‘lishi yoki avvalgi xossalarini yo‘qotishiga landshaftlarning o‘zgarishi deb ataladi. Inson xo‘jalik faoliyati tabiatning rivojlanishiga ta’sir etuvchi eng muhim omildir. Inson o‘zining mehnati va ongi yordamida atrofini qurshab olgan tabiatga faqat moslashibgina qolmasdan, balki uni o‘zgartiradi. Tabiatning barcha tarkibiy qismlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ulardan birining o‘zgarishi boshqalarining holatida ham aks etadi, shu sababli, inson tabiat komplekslarini o‘zgartirar ekan, uning oqibatlari qanday bo‘lishini ham bashorat qila bilishi lozim. Yirik suv omborlari qurilganda landshaftda kompleks o‘zgarishlar sodir bo‘ladi: yer osti suvlari sathi ko‘tariladi, namlikning o‘zgarishi natijasida botqoqliklar vujudga keladi, iqlim, tuproq va o‘simlik qoplami o‘zgaradi. Yirik suv omborlarining landshaftlarga salbiy ta’sirini o‘rganish natijasida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, bitta yirik suv ombori qurgandan ko‘ra o‘zaro bir-biriga ta’sir etuvchi kichikroq suv omborlari tizimini qurish ancha qulay ekan. hozirgi paytda sayyoramizda antropogen landshaftlar keng tarqalgan. Ular madaniy va buzilgan landshaftlarga bo‘linadi. Madaniy landshaft insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida ongli ravishda o‘zgartiriladi va u inson ehtiyojlari uchun foydalanishga qulay holatda saqlab turiladi. Madaniy landshaftlarga bog‘lar, ekin dalalari, shaharlar, suv omborlari, dam olish zonalari va boshqalar kiradi.
Buzilgan landshaftlar nsonning tabiatga nooqilona ta’siri natijasida vujudga keladi. Ekin dalalaridagi jarlar, suv omborlari yonidagi botqoqlar, mineral resurslarni qazib olish va qayta ishlash hududlaridagi surilmalar, o‘pirilishlar va tashlamalar uyumini buzilgan landshaftlar qatoriga kiritish mumkin. Ularni qayta tiklash ishlariga juda katta mablag‘ talab qilinadi. hozirgi paytda mazkur landshaftlar qayta tiklanib, ulardan xo‘jalik maqsadllarida foydalanilmoqda. Masalan, AQShda bunday joylar yaylovlarga.
Landshaftlar o‘zgarish darajasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Kuchsiz o‘zgarish landshaftlar. Mazkur landshaftlarda ayrim komponentlargina o‘zgaradi. Masalan, cho‘llarda o‘simliklar va hayvonlarning ayrim turlari o‘zgarishi mumkin. Ammo komponentlar orasidagi bog‘liqlik buzilmagan bo‘ladi.
O‘rtacha o‘zgargan landshaftlar. Bunda komponentlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlik va uyg‘unlik buziladi. O‘simlik, tuproq, relyef va hayvonot dunyosi o‘zgaradi. Yaylovlar yaroqsiz holga keladi va begona o‘tlar katta maydonni egallaydi.
Kuchli o‘zgargan landshaftlar. Bunda barcha tabiat komponentlarining yangi sharoitga moslashgan aloqalarining vujudga kelishi ro‘y beradi. Oqibatda, taqir va taqirli tuproqlarda, botiqlarda sho‘rxoklar yoki botqoqlar taqirli tuproqlarning cho‘l qum tuproqlariga aylanishi kuzatiladi. Yaylovlarda hosildorligi kam, ikkilamchi o‘simliklar keng tarqaladi.
Juda kuchli o‘zgargan landshaftlar. Bunda litologik asosdan tashqari barcha komponentlar (tuproq, o‘simlik, mikroiqlim, yer osti va usti suvlari, hayvonot dunyosi) kuchli va juda kuchli o‘zgarishga uchraydi. Masalan, botqoq tuproq o‘tloq-taqir, ba’zi joylarda esa sho‘rxokka, o‘tloq-taqir tuproqlar taqir tuproqqa aylanib ketadi.

25. 
    Hayotiy muhitlar ekologiyasi. Atmosfera, gidrosfera, litosfera.
    

Biosfera Yer sharidagi eng yirik ekotizim deb qaralib, u ayrim ekotizimlarning yig’indisidan tashkil topgan. Bular litosfera (quruqlik), gidrosfera (suv havzalari), atmosferaning quyi qatlamlaridan iborat. Hozirgi vaqtda tirik organizmlar tarqalgan chegara biosferaning 17 km. qalinligini, ya’ni

litosferaning 5-6 km gacha, dunyo okeanlarining tubigacha (10-11 km) va atmosferada 10 ka gacha balandlikni tashkil etadi. V.I.Vernadskiy sayyoramizdagi barcha tirik organizmlar yig’indisini “tirik modda” deb atab, biosferaning eng muhim tarkibiy qismi ekanligini ta’kidlaydi. Tirik moddaning umumiy vazni kimyoviy tarkibi va energiyasi kabi xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Biosferaning umumiy vazni 3.1024 g, shundan tirik moddaning vazni 1,8 – 2,5.1018 g. ga teng. Biosferaning ikkinchi tarkibiy qismi o’lik moddalar (iqlim, atmosfera, tog’ jinslari va boshqalar) hisoblanib, V.I.Vernadskiy ta’limoti bo’yicha ularning hosil bo’lishida tirik organizmlar qatnashmaydigan biosferadagi moddalar yig’indisi kiradi. Biosferada oraliq moddalar ham ajratilib, ular o’lik va tirik moddalarning birgalikdagi faoliyatidan hosil bo’ladi. Tirik organizmlar oraliq moddalar hosil bo’lishida yetakchi o’rinni egallaydi. Oraliq moddalar Yerdagi tirik moddaning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan tuproq, emirilgan jog’ jinslari va barcha tabiiy suvlardir. Bulardan tashqari biogen moddalar ham mavjud. Ular tirik organizmlarning hayoti davomida hosil bo’ladi va o’zgarishlarga uchraydi. Ularga nihoyatda katta potentsial energiyaga ega bo’lgan toshko’mir, bitum, neft, ohaktosh va boshqalar kiradi. Shunday qilib, biosfera tirik modda ta’siridagi Yerning qobig’i hisoblanadi. Biosferada katta doirada moddalar aylanishi amalga oshadi. Biosferadagi moddalarning xossasi va funktsiyalari I. Tirik moddaning maxsus xususiyatlari quyidagilar: 1. Biosferaning tirik moddasi katta energiya zaxirasiga ega. 2. Tirik va o’lik moddalar o’rtasidagi keskin farq ularda boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligidadir (tirik moddada boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligi ming va million marta ortiq). 3. Tirik moddaning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, undagi oqsillar, fermentlar va boshqa kimyoviy birikmalar faqat tirik organizmlarda barqaror bo’ladi. 4. Biosferada har qanday moddaning erkin harakati va ma’lum darajada o’z-o’zini idora etishi umumiy xususiyat hisoblanadi. 5. Tirik modda o’lik moddaga nisbatan morfologik va kimyoviy xilma-xilligi jihatidan ajralib turadi. Tirik modda tarkibiga kiradigan 2 mln.dan ortiq organik birikmalar ma’lum bo’lib, tabiiy minerallar esa ikki ming atrofida xolos. 6. Tirik modda biosferada ayrim organizmlar sifatida namoyon bo’lib, ularning o’lchami ham juda xilma-xil.
Atmosfera havosi va uni muhofazasi Atmosfera sayyoramizning gazsimon qobig’i hisoblanib, Yer yuzasi xar hil gazlar aralashmasi va suv bug’lari, changlardan tashkil topgan. Hozirgi yerning atmosfera qobig’i keyin paydo bo’lgan albatta, Atmosfera erning geologik tarixida yer qobig’ining tarkibiy qismlari bilan tirik organizmlar faoliyati o’rtasidagi geokimyoviy jarayonlar oqibatida litosferadan ajralib chiqqan gazsimon moddalardan tarkib topgan. Atmosferadagi gazlar tarkibi ancha turg’un: unda azot 78,08%, kislorod 20,95%, argon 0,93%, karbonat angidrid 0,032%. Boshqa gazlar (neon, geliy, metan, ksenon, radon va boshqalar) tahminan 0,01% ni tashkil etadi. Ana shu tarkibning buzilishi, karbonat angidrid miqdorini ortishi va kislorod miqdorini kamayishi natijasida tirik organizmlar zarar ko’radi, ularning nafas olishi qiyinlashadi va boshqa fiziologik jarayonlarning buzilishiga olib keladi
Suv eng qimmatli tabiiy resurs. U hayotni tashkil qiluvchi moddalar almashinuvi jarayonida muhim rol o’ynaydi. Suv sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda, maishiy turmushda katta ahamiyatga ega.
Suv yer yuzasini shakllanishida ishtirok etadi, tabiatda aylanib turadi, shuningdek iqlimni, obhavoni shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Suv dunyoning eng katta boyligi, ammo chuchuk suv zahiralari cheksiz emas. Yer sharining ko’pgina rayonlarida, chuchuk suv tanqisligi dolzarb muammo hisoblanadi. Suv resurslari; okeanlar, dengizlar, daryo va ko’llar, qutb va tog’likdagi muzliklar, yer osti suvlari, tuproq va havodagi namlikdan iborat. Umumiy suvning miqdori 1,5 mlrd. km3 . ni tashkil etadi. Bu miqdordagi suvning 94,2%i sho’r suvlar hisoblanadi. Chuchuk suv zahiralari 2-2,5% dan iborat. Chuchuk suvlar asosan Antarktida muzliklarida, Grenlandiya, qutbdagi orollar va tog’larda joylashgan. Dunyoning ko’pgina rayonlarida chuchuk suv tanqisligi kuzatiladi. Hisob-kitoblarga qaraganda har xil maqsadlarda foydalaniladigan suv sarfi 150 km3 ni tashkil qiladi. Taxminan insoniyatning 1/3 qismi “suv ocharchiligi”ga duchor bo’lgan. Yer sharining qurg’oqchil rayonlarida aholining suvga bo’lgan talabi qondirilmaydi. Meksika, Eron, Pokiston, Jazoir, AQShning 10dan ortiq shtatlari, Rossiyaning ayrim viloyatlari va O’rta Osiyo davlatlari shular jumlasidandir. O’zbekistonda sug’orish uchun asosiy suv manbalari Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Chirchiq va Oxangaron daryolaridir. Respublika bo’yicha yer osti suvlarining tabiiy zahiralari 66342 ming m3 .
Litosfera (yunoncha „litos" — tosh, qattiq, „sfera" — qobiq) Yer po‘sti va yuqori mantiyaning bir qismini egallaydi. Yer po‘sti bilan yuqori mantiya oralig‘idagi chegarani 1914-yilda yevropalik olim Moxorovichich aniqlagan. Yer po‘sti tuzilishi va qalinligiga ko‘ra ikki tiрga bo‘linadi. Yer po‘stining kontinental tiрi materiklarda tarqalgan bo‘lib, tekisliklarda 35-40 km, yosh tog‘larda 55-70 km qalinlikka ega. Pomir va Hindukushda 60-70 km, Himolay tog‘larida 80 km ga boradi. Kontinental yoki materik po‘sti cho‘kindili, granitli va bazaltli qatlamlardan tuzilgan.
Yer po‘stida platforma va geosinklinal hududlar ajraladi. Platformalar Yer po‘stining o‘ta mustahkam qismlari bo‘lib, tog‘ burmalanishlari, kuchli zilzila va vulqon harakatlari kuzatilmaydi. Ularga Sharqiy Yevropa, Hindiston, Sibir va boshqa platformalar tegishli. Platformalar tekisliklarga to‘g‘ri keladi.Geosinklinal mintaqalar Yer po‘stining o‘ta serharakat joylari: ularga kuchli zilzilalar, harakatdagi vulqonlar, tog‘ burmalanishlari xos. Tinch okean „olovli halqasi", O‘rta dengiz, Himolay, Sharqiy Afrika, Markaziy Amerika geosinklinal mintaqalari Yer po‘stining eng faol qismlaridir.
Okean po‘sti 5-10 km qalinlikka ega. So‘nggi tadqiqot ishlari natijasida bazaltli qatlamdan pastda joylashgan va qalinligi 3,5-5 km bo‘lgan magmatik jinslar borligi aniqlandi. Demak, okean po‘sti ham uchta qatlamdan tuzilgan. Lekin unda granitli qatlam uchramaydi.
Litosfera okean tubida 50-60 km gacha, quruqliklarda 100-200 km gacha qalinlikka ega. Litosfera Yer po‘stining yirik va yaxlit bo‘laklari — plitalaridir. Ular materik va okean tublarini o‘rta okean tizmalariga qadar egallaydi. Yettita yirik (6 ta materik va bitta Tinch okean) va oltita kichikroq litosfera plitalari ajratilgan. Litosfera plitalari to‘qnashish qismlarining juda faolligi natijasida yosh tog‘lar, harakatdagi vulqonlar, zilzilalar hosil bo‘ladi.
„Litosfera plitalari nima sababdan gorizontal siljiydi?" degan savolga olimlar javob topishdi. Aniqlanishicha, bu Yer po‘sti bilan mantiya oralig‘idagi astenosfera (yunoncha „astenos" — kuchsiz) qatlamining yumshoq va elastik holatdagi moddalar- dan tuzilganligiga bog‘liq ekan. Deyarli barcha vulqon o‘choqlari ham astenosferaga to‘g‘ri kelishi aniqlandi. O‘rta okean tizmalarida litosfera plitalari mantiyadan chiqayotgan moddalarning halqasimon harakati hisobiga bir-biridan uzoqlashadi. Natijada, ular orasida yangi okean po‘sti hosil bo‘ladi va kengaya boradi. Тog‘larning paydo bo‘lishi harakatdagi vulqonlar, zilzilalar litosfera plitalarining tutashish, ya’ni to‘qnashgan chegaralariga to‘g‘ri keladi.
Relyef (yunoncha, ko‘tarilaman) Yer yuzasining kattaligi, kelib chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixi turlicha bo‘lgan shakllaridir. Yer yuzasidagi barcha relyef shakllari ichki va tashqi kuchlarning hosilasidir. Asosiy relyef shakllariga tog‘ va tekisliklar misol bo‘ladi. Тog‘lar quruqlikning 40 % ini, tekisliklar esa 60 % ini egallaydi.
Yer shari quruqligining eng past nuqtasi –405 m ga (O‘lik dengiz), eng baland nuqtasi 8 848 m ga (Jomolungma yoki Everest) teng. Quruqlikdagi dengiz sathidan past yerlar — cho‘kmalar va botiqlar deb ataladi. Dengiz sathidan 200 m balandlikkacha bo‘lgan tekisliklar pasttekisliklar deyiladi. 200 m dan 500 m balandlikkacha bo‘lgan yerlar qirlar deyiladi. 500 m dan 1000 m balandlikkacha bo‘lgan yerlar past tog‘lar, 1000 m dan 2000 m gacha bo‘lgan tog‘lar o‘rtacha tog‘lar, 2000 m dan 3000 m gacha bo‘lgan tog‘lar o‘rtacha baland tog‘lar, undan yuqorilari baland tog‘lar deyiladi. Bular quruqlikning asosiy relyef shakllari hisoblanadi.

26. 
    Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanish.
    

Hayvonot dunyosi - tabiat boyliklarining bir qismi bo`lib, jamiyatda, inson hayotida katta ekologik ahamiyatga ega. Hayvonot dunyosining iqtisodiy ahamiyati nuqtai nazaridan muhim tabiiy resurs, oziq-ovqat mahsulotlari, sanoatbop, texnikaviy va dorivor xom ashyo hamda boshqa moddiy boyliklar olish manbai ekanligi ma'lum. Shunday ekan uni huquqiy ekologik muhofaza qilish juda zarurdir. Bu ishda mamlakatimiz qonunlari, O`zbekiston fuqarolarini hayvonot dunyosiga sohibkorona va insoniy munosabatda bo`lish ruhida tarbiyalashga, bu bebaho dunyoni muhofaza qilish

hamda samarali va oqilona foydalanishga yordam bermog`i lozim. Chunki, hayvonlarning O`zbekiston faunasiga xos bo`lgan talaygina turlari yo`qolib ketish arafasida turibdi, ayrimlari (qulon, turon yo`lbarsi, ola-bula sirtlon va boshqalari) esa butunlay yo`qolib ketdi. Shu boisdan ham noyob va yo`qolib borayotgan hayvonlarni huquqiy ekologik asosda muhofaza qilish katta ahamiyatga ega. Hayvonot dunyosi yer yuzining hamma joyida mavjud. Quruqlikda yashovchi hayvonlar butun hayvonlar turining 93 foizini, suv hayvonlari esa 7 foizini tashkil etadi. Umuman olganda, yer yuzida yashovchi hayvonlar turi xatto o`simliklar turiga qaraganda 4 baravar ko`p bo`lib, taxminan 2 milliondan ortiqroqdir. Shuni alohida qayd etish lozimki, butun jonivorlarning 75 foizi hasharotlarga to`g`ri keladi. Hasharotlardan keyin malyuskalar turadi (8,8 foiz), ulardan keyin jamiki umurtqalilar turadi (qushlar, baliqlar, quruqda-suvda yashovchilar, sut emizuvchilar). Umurtqalilar 35600 tur bo`lib, bularning yarmi baliqlardir. Sut emizuvchilar esa umurtqalilarning 0,1 qismini tashkil qiladi. Ma'lumotlarga ko`ra, keyingi 100-150 yil mobaynida hayvonlarning ko`plab turlari yo`qotilib yuborildi. Masalan, 1800 yilgacha sut emizuvchilarning 33 turi, qushlarning 30 turi yo`q qilingan bo`lsa, undan keyingi 100 yilda 73 tur sut emizuvchi, 120 tur qushlar batamom yo`qolgan. Keyingi 50 yilda esa hayvonot dunyosining undan ham qo`proq vakillari o`q qilib yuborilgan. O`rta Osiyo regioni o`z hayvonot va o`simlik olamining xilma-xilligi va boyligi bilan ajralib turadi. Masalan, O`zbekistonda 650 dan ortiq umurtqali hayvonlar, shu jumladan sut emizuvchilar - 99 tur, qushlar - 410 tur, sudralib yuruvchilar - 57 tur, suvda va quruqlikda yashovchilarning - 3 turi uchraydi. Ammo, shunisi achinarliki, O`zbekiston "Qizil kitobi"ga umurtqali hayvonlarning nodir va yo`qolib ketish xavfi ostida bo`lgan jami 63 turi va kenja turi kiritilgan bo`lib, ular orasida 22 tur sut emizuvchi hayvon, 31 tur qush, 5 tur sudralib yuruvchi hayvon va 5 tur baliq bor. O`zbekiston Respublikasida mustaqillikka erishgandan so`ng, iqtisodiy, ekologik, geografik va milliy xususiyatlarni hisobga olib bir qator yangi qonunlar qabul qilindi. Shuni alohida ta'kidlash joizki, hayvonot dunyosini muhofaza qilish xususiyati shundan iboratki, ular asosan tabiatning barcha obyektlari, boyliklari faoliyatining ma'lum mutanosiblikda saqlanishi bilan bog`liq.
Oliy Majlisning e'tiborli faoliyatida qabul qilingan, "Tabiatni muhofaza qilish" (1992 y.), "Suv va suvdan foydalanish" (1993 y.), "Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar" (1993 y.), "Yer osti boyliklari to`g`risida"gi (1994 y.), "Atmosfera havosini muhofaza qilish" (1996 y.), "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish" (1997 y.), "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish" (1997 y.), "Yer Kodeksi" (1998 y.), "O`rmon to`g`risida"gi (1999 y.) bir qator O`zbekiston Respublikasining qonunlari respublikamizda ekologik holatni yaxshilashga xizmat qilmoqda. Jumladan respublikamizdagi mavjud hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish maqsadida, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 26 dekabrdagi sessiyasida qabul qilingan "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi qonuni katta ahamiyatga ega. Ushbu qonun quruqlikda, suvda, atmosferada va tuproqda tabiiy erkinlik holatida yashaydigan, O`zbekiston Respublikasi hududida doimiy yoki vaqtincha turadigan yovvoyi hayvonlarni, shuningdek ilmiy yoki tabiatni muhofaza qilish maqsadlarida yarim erkin sharoitida yoki sun'iy yaratilgan yashash muhitida boqilayotgan hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Qoraqalpog`iston Respublikasida hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi munosabatlar Qoraqalpog`iston Respublikasi qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi. Agar O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risidagi qonun hujjatlaridagidan boshqacha qoidalar belgilangan bo`lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo`llaniladi. Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risidagi qonun hujjatlarining vazifasi hayvonot dunyosining yashash sharoitlarini ta'minlash, ularning xilma-xil turlarini hamda tabiiy galalari butligini va yashash muhitini saqlash maqsadida hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish, uni tiklash va takror yetishtirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Mazkur "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi qonunning 3-moddasida "Hayvonot dunyosiga nisbatan mulkdorlik" masalasi ko`rsatilgan. Jumladan unga asosan: Hayvonot dunyosi davlat mulki - umummilliy boylik bo`lib, undan oqilona foydalanilishi lozim va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi.

27. 
    Hozirgi davrda ekologik tanglikning kelib chiqishining asosiy sabablari.