Ekologiya va atrof muhitni himoya qilish

1.2 Avtomobil chiqindilarining atmosferaga tarqalishi va o'zgarishi
Har bir avtomobil chiqindi gazlari bilan atmosferaga 200 ga yaqin turli komponentlarni chiqaradi. Eng katta birikmalar guruhi uglevodorodlardir. Atmosfera ifloslanishi kontsentratsiyasining pasayishi, ya'ni normal holatga yaqinlashishi ta'siri nafaqat chiqindi gazlarni havo bilan suyultirish, balki atmosferaning o'zini o'zi tozalash qobiliyati bilan ham bog'liq. O'z-o'zini tozalash turli xil fizik, fizik-kimyoviy va kimyoviy jarayonlarga asoslangan. Og'ir to'xtatilgan zarrachalarning tushishi (cho'kindi) atmosferani faqat qo'pol zarrachalardan tezda chiqaradi. Atmosferadagi gazlarni neytrallash va bog'lash jarayonlari ancha sekin kechadi. Bunda yashil o'simliklar muhim rol o'ynaydi, chunki o'simliklar o'rtasida intensiv gaz almashinuvi sodir bo'ladi. O'simliklar dunyosi o'rtasidagi gaz almashinuvi tezligi faol faoliyat ko'rsatuvchi organlarning birlik massasiga to'g'ri keladigan odam va atrof-muhit o'rtasidagi gaz almashinuv tezligidan 25-30 baravar yuqori. Yog'ingarchilik miqdori bor kuchli ta'sir tiklanish jarayoniga. Ular gazlarni, tuzlarni eritadi, changga o'xshash zarralarni adsorbsiyalaydi va er yuzasiga joylashtiradi.
Avtomobil chiqindilari atmosferada tarqaladi va ma'lum naqshlarga muvofiq o'zgaradi. Shunday qilib, 0,1 mm dan katta qattiq zarralar, asosan, tortishish kuchlarining ta'siri tufayli pastki yuzalarga joylashadi. Hajmi 0,1 mm dan kam bo'lgan zarrachalar, shuningdek CO, C X H Y, NO X, SO X ko'rinishidagi gaz aralashmalari diffuziya jarayonlari ta'sirida atmosferada tarqaladi. Ular o'zlari va atmosferaning tarkibiy qismlari bilan fizik-kimyoviy o'zaro ta'sir qilish jarayonlariga kiradi va ularning harakati ma'lum mintaqalar ichidagi mahalliy hududlarda namoyon bo'ladi.
Bunday holda, ifloslanishlarning atmosferada tarqalishi ifloslanish jarayonining ajralmas qismi bo'lib, ko'plab omillarga bog'liq.
Atmosfera havosining ATK ob'ektlaridan chiqadigan chiqindilar bilan ifloslanish darajasi ko'rib chiqilayotgan ifloslantiruvchi moddalarni katta masofalarga tashish imkoniyatiga, ularning kimyoviy faollik darajasiga va tarqalish meteorologik sharoitlariga bog'liq.
Erkin atmosferaga tushib, reaktivligi yuqori bo'lgan zararli chiqindilarning tarkibiy qismlari bir-biri bilan va atmosfera havosining tarkibiy qismlari bilan o'zaro ta'sir qiladi. Shu bilan birga, fizik, kimyoviy va fotokimyoviy o'zaro ta'sirlar farqlanadi.
Atmosferadagi uglevodorodlar, birinchi navbatda, quyosh radiatsiyasi ta'sirida atmosferaning boshqa ifloslantiruvchi moddalari bilan o'zaro ta'sirlanib, turli xil o'zgarishlarga (oksidlanish, polimerlanish) o'tadi. Ushbu reaksiyalar natijasida peroksidlar, erkin radikallar, azot va oltingugurt oksidlari bilan birikmalar hosil bo'ladi. Erkin atmosferada oltingugurt dioksidi (SO2) bir muncha vaqt o'tgach, oltingugurt dioksidi (SO3) ga oksidlanadi yoki boshqa birikmalar, xususan uglevodorodlar bilan o'zaro ta'sir qiladi. Oltingugurt angidridning oltingugurt angidridiga oksidlanishi fotokimyoviy va katalitik reaktsiyalar paytida erkin atmosferada sodir bo'ladi. Ikkala holatda ham yakuniy mahsulot aerozol yoki sulfat kislotaning yomg'ir suvidagi eritmasi hisoblanadi. Vodorod sulfidi va uglerod disulfidi boshqa ifloslantiruvchi moddalar bilan o'zaro ta'sirlashganda, erkin atmosferada oltingugurt angidridiga qadar sekin oksidlanishga uchraydi. Oltingugurt dioksidi metall oksidlari, gidroksidlari yoki karbonatlarining qattiq zarralari yuzasida adsorbsiyalanishi va sulfatgacha oksidlanishi mumkin.
ATC inshootlaridan atmosferaga chiqarilgan azotli birikmalar asosan NO va NO 2 bilan ifodalanadi. Quyosh nurlari ta'sirida atmosferaga chiqarilgan azot oksidi atmosfera kislorodi tomonidan azot dioksidiga intensiv ravishda oksidlanadi. Azot dioksidining keyingi transformatsiyalarining kinetikasi uning singdirish qobiliyati bilan belgilanadi ultrabinafsha nurlar fotokimyoviy smog jarayonlarida azot oksidi va atom kislorodiga ajraladi.