Ekoloji LÜĞƏt a
BEYNƏLXALQ BİOLOJİ PROQRAM (BBP)
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
BEYNƏLXALQ BİOLOJİ PROQRAM (BBP) – dünya miqyasında insanların iştirakı ilə yaradılmış, eləcə də təbii bitki və heyvan qruplaşmalarının bioloji məhsuldarlığını öyrənən proqram. (1964 ildən həyata keçirilir). BBP üzrə Azərbaycanda da geniş tədqiqatlar aparılmışdır. Azərb. MEA biologiya bölməsinin nəzdində BBP-nin respublika komitəsi yaradılmış və 1974-cü ilin sonunadək fəaliyyət göstərmişdir. Bu komitə Azərb-da qoruqların, dənizlərin və şirin suların flora və faunasının bioloji məhsuldarlığı, flora və faunanın qorunması və s. üzrə aparılan elmi-tədqiqat işlərini əlaqələndirirdi. Bu işlərin nəticəsi iki məcmuədə çap etdirilmişdir. (1970, 1972). BEYNƏLXALQ HİDROLOJİ PROQRAM (BHP) – 1975-ci ildə YUNESKO tərəfindən qəbul olunan beynəlxalq elmi əlaqə: məqsədi milli, regional və qlobal proqramlar üzrə su balansının kompleks tədqiqi: hidroloji proseslərin öyrənilməsi metodlarının unifikasiyası və su resurslarından səmərəli istifadə olunması, onların qorunması, insan fəaliyyətinin hidrosferə təsirinin nəticələrini aşkar etmək və s. BEYNƏLXALQ TƏBİƏTİN VƏ TƏBİİ RESURSLARIN MÜHAFİZƏSİ İTTİFAQI – JUGN; MSOP – YUNESKO-nun (UNESCO) yanında təbii resurslardan səmərəli istifadə olunması üzrə məsləhət statusu əsasında 1948-ci ildə yaradılmış qeyri dövləti təşkilat. Bura 130 dövlət, həmçinin 24 Beynəlxalq təşkilatın 502 idarəsi (dövlət, elmi, milli və s.) daxildir.
xüsusi konfransların hazırlanması və çağırılması; beynəlxalq proqramın hazırlanması; Beynəlxalq sazişlərin və təkliflərin hazırlanması. JUGN digər beynəlxalq təşkilatlarla (BMT-nin ətraf mühit üzrə proqramı), UNESCO (insan, və biosfer proqramı), yabanı təbiətin ümumdünya fondu, Roma klubu və s. ilə əməkdaşlıq edir, aylıq bülletenlər çap edir, elmi-texniki müşavirələrin əsərlərini buraxır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 44
təbii sərvətləri; bura açıq dənizin (iqtisadi zonanın 200 millik məsafəsində) canlı və cansız resursları, Antarktidanın təbii sərvətləri daxildir. BƏRABƏR YAYILMA – populyasiyada fərdlərin bərabər paylanması, bütün fərdlər arasındakı məsafə eyni olur. B.y.-a fərdlər arasında kəskin rəqabət və ya antaqonizm səbəb olur.
detrit, su bitkiləri, yarpaq çürüntüləri ilə qidalanaraq su hövzələrini təmizləyir.
aralıq; 3) bağ və bostanların arasındakı cığır, sərhəd, ara, mərz; 4) əkinləri suvarmaq üçün düzəldilən kiçik arx; 5) Sağım zamanı qoyunların saxlandığı çəpərlənmiş sahədəki çıxacaq. BƏRPA OLUNAN NÖV – yaxın keçmişdə sıradan çıxmış, nadir hesab olunan, hazırda isə fərdlərinin sayı, populyasiyasının müxtəlifliyi və arealının ölçüsü təhlükəsiz dərəcəyə (məhv olmaq nöqteyi-nəzərincə) çatan növ. B.o.n. xüsusi qərarla müəyyən vaxt keçdikdən sonra Qırmızı kitabdan çıxarılır, lakin onun üzərində mükəmməl müşahidələr davam etdirilir. BƏRPA OLUNMAYAN TƏBİİ RESURSLAR – istifadə olunduqdan sonra hazırki dövrdə insan tərəfindən bərpa oluna bilməyən təbii resurslar (minerallar, su, bəzi bitki və heyvan növü və s.). B.o.t.r.- larından da istifadə edilməsinə, onların əvəzedicisinin axtarıb tapılmasına əsaslanmalıdır.
torpaq, heyvanların sayının azalması) bütövlüklə və ya onun hər hansı bir komponenti dəyişərkən insanın meliorativ müdaxiləsi olmadan və ya uzun müddət (onillər, yüzillər) təbii proseslər nəticəsində ilkin vəziyyətinə qayıda bilmir və ilkin bioloji vəziyyətini itirir. Bir sıra B.O.t.m. insanın təqsiri üzündən (mühitin çirklənməsi, başdan-başa meşənin yox edilməsi və s.) baş verir. 2) B.o.t.m orqanizmin normal strukturu və funksiyası kimyəvi maddələrin təsiri nəticəsində yaranır, bəziləri bərpa olunmur, bəziləri isə bu maddələrin təsiri dayandırıldıqda inkişaf etməyə başlayır. BƏZƏK BİTKİLƏRİ – bax: Dekorativ bitkilər. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 45
BİOAKUMLYASİYA – ətraf mühit tərəfindən və qida ilə orqanizmin kimyəvi maddələrlə zənginləşməsi. BİOAKKUMULYASİYA – 1) torpaqda heyvan və bitki qalıqlarının parçalanması nəticəsində kimyəvi elementlərin, qeyri-üzvi və üzvi maddələrin toplanması prosesi. B. humusun artmasına, bununla əlaqədar torpağın zənginləşməsinə şərait yaradır. 2) Orqanizmdə (və ya ayrı-ayrı üzvlərdə) müəyyən kimyəvi maddələrin artması prosesi.
olunan ümumiləşdirilmiş göstərici olub canlı orqanizmlərin zərərli maddələr toplamalı qabiliyyətinin xarakteristikasını göstərir. Orqanizmdə olan maddələrin konsentrasiyasının ətraf mühitdəki konsentrasiyana nisbəti ilə ifadə olunur. B.ə. yerüstü bitkilərdə orta hesabla 0,1, həşəratlarda -03, qurdlarda -70, gəmiricilərdə 100-ə qədər olduğu müəyyən edilmişdir. B.ə. krevetdə (xırda dəniz xərçəngi) – 1000, istridyedə (dəniz ilbizi) – 10000, balıqlarda 100000-ə qədər ola bilər.
heyvanlar arasında səs əlaqələrini təsdiq edən hissəsi. BİOCOĞRAFİ BARYER (MANEƏ, SƏDD) – Bitki və heyvan populyasiyasının növ və ya qrupunun yayılması yolunda hər hansı maneə (coğrafi və ya bioloji xarakterli). Məs., 10 ° iyul izotermi (orta hesabla) yüksək dağıq zonada ağac bitkisinin yayılmasını limitləşdirir.
məskunlaşmış hissəsi daxilində biosferin çox iri bölgüsü. BİOCOĞRAFİYA – Yer kürəsində müxətəlif biosenozların, həmçinin heyvan, bitki, göbələk və mikroorqanizmlərin (növ, cins və b. taksonomik kateqoriyaların) yayılması və paylanması qanunauyğunluqları haqqında elm. B. biosfer haqqında elmlərdən biri olub tərkibinə zoocoğrafiya və botaniki coğrafiya (fitocoğrafiya) daxil olur. B-nın müxtəlif bölmələrində orqanizm və biosenozların coğrafi problemləri öyrənilir. Belə ki, aeroloji B. müxtəlif növlərin yayılmasını, areal daxilində onların paylanmasını öyrənərək əldə olunan nəticələrə əsasən xəritələr tərtib edilir. Regional B. floristik və faunistik rayonlaşdırma ilə məşğul olur. Ekoloji B. biokütləni, bioloji Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 46
məhsuldarlığı tədqiq edir. B. bitki örtüyü və heyvanat aləminin mühafizəsi və səmərəli istifadəsi, mədəni fitosenozların yaradılması, heyvan və bitkilərin iqlimləşdirilməsi üzrə aparılan işlərin nəzəri əsası hesab olunur.
tipinin, formasiyasının faizlə və ya mütləq rəqəmlə tərkibi. BİOENERGETİKA – biologiyanın bölməsi, bioloji sistemlərdə enerjinin çevrilməsi prosesini öyrənir. BİOENERJİ – orqanizmlərin tənəffüs, qlikoliz, fotosintez və s. zamanı həyat fəaliyyəti nəticəsində enerjinin generasiyası. Əsas bioenerji prosesləri fotosintez, xemosintez, həmçinin assimlyasiya (istiliyin toplanması) və dissimlyasiya (istiliyin ayrılması) ilə sıx bağlıdır. B. canlı sistemin mühüm funksional xarakteristikası olub, enerji axınının ətraf mühitlə əlaqəsini əks etdirir. BİOFİLLƏR – ətraf mühitə nisbətən canlı orqanizmlərdə daha çoxlu miqdarda toplana bilən kimyəvi elementlər və ya maddələr. (sink, oksigen, fosfor və digər elementlər, həmçinin bir çox pestisidlər). Çox vaxt B.-in canlı orqanizmlərdə konsentrasiyası (toplanma əmsalı) ətraf mühitə nisbətən yüz dəfə, min dəfə (yüz min dəfə) çox olur. B.-in orqanizmdə həddən artıq toplanması toksikozların əmələ gəlməsinə və ya hətta orqanizmin məhv olmasına səbəb olur.
(filtrasiya edərək) su mühitinin təmizlənməsində özünəməxsus rol oynayan su orqanizmləri. Məs. mikroskopik kalapus xərçəngciyi bir sutka ərzində 2 l suyu təmizləyə bilir. BİOFİZİKA, BİOLOJİ FİZİKA – elementar bioloji sistemlərin ultrastrukturu və funksiyalarının fiziki analizi haqqında elm. BİOGEN AMİL – Canlı orqanizmin hazırda və keçmiş dövrlərdə bilavasitə, həmçinin vasitəli mühitə təsirilə bağlı olan amillər (faktorlar) qrupu (bioloji, biotik və biosenotik faktorların cəmi).
gələn məhsullardan ibarət çökmə süxurlar və ya onların parçalanmış qalıqları (balıqqulağı süxuru, quano, qazıntı kömürləri, yanar şistlər və
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 47
s.).
BİOGEN ELEMENTLƏR – orqanizmlərin tərkibində daim bioloji əhəmiyyəti olan kimyəvi elementlər. Başlıca B.e. bunlardır: oksigen (canlı orqanizm kütləsinin 70%), karbon (18%-i), hidrogen (10%-i), kalsium, azot, kalium, fosfor, maqnezium, kükürd, xlor, natrium, dəmir. Bu elementlər bütün canlı orqanizmlərdə var, onların əsas kütləsini təşkil edir və həyat proseslərində mühüm rol oynayır. Zəruri B.e.-dən hər hansı biri orqanizmdə normadan az olduqda müxtəlif xəstəliklər (məs. qidada və suda yod çatışmadıqda müxtəlif xəstəliklər) baş verir. BİOGEN MADDƏLƏRİN REGENERASİYASI – saprofitlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində ölmüş orqanizmlərin toxumalarından suya və ya torpağa biogen maddələrin qaytarılması prosesi.
relyef. Uzun dövr ərzində bitki qruplarının ölü kütləsinin akkumulyasiyası (fitogen relyef) nəticəsində yaranın mezorelyef (məs. torfun), uzun dövr ərzində duzların yuyulması nəticəsində bitkilərin yaratdığı mikrorelyef (səhra və yarımsəhra zonasında), qum və narın torpaq hissəciklərinin bitkilərin ətrafında akkumulyasiyası (məs. yulğun kollarının, cilin və s.) nəticəsində yaranan mikro və ya nanorelyef, dağ yamaclarında eroziya prosesi nəticəsində kolların ətrafında yaranan təpəciklər və ya bitkisiz sahələrdə əmələ gələn çala-çuxurlar, heyvanların fəaliyyətilə yaranan (məs. gəmiricilər), cücülərin (qarışqa koloniyası) və məməlilərin yaratdığı (qabanın eşdiyi sahələr) zoogen relyeflər. BİOGEN STİMULYATORLAR, BİOSTİMULYATORLAR, bioloji mənşəli stimulyatorlar – əlverişsiz şəraitdə heyvan və bitki toxumalarında əmələ gələn, orqanizmin həyat proseslərini fəallaşdıran maddələr.
temperatur səddləri. BİOGENETİKA – Yer üzərində həyatın yaranmasını öyrənən elm sahəsi.
BİOGENEZ – Yer üzərində həyatın, canlı varlıqların cansız materiyadan əmələ gəlməsi nəticəsində yaranmasını inkar edən nəzəriyyələr.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 48
BİOGEOKİMYA – geokimyanın bir hissəsi. Biosferdə orqanizmlərin iştirakı ilə gedən geokimyəvi prosesləri öyrənir. BİOGEOKİMYƏVİ DÖVRAN – bioloji dövranın bir hissəsi olub kimyəvi maddələrin mübadiləsi dövrəsini təşkil edir; canlı orqanizmlərin fəal iştirakı ilə təbiətdə kimyəvi elementlərin dövranı.
və heyvanat aləminin miqdarı və kimyəvi elementlərin, maddələrin tərkibi ilə seçilən Yer səthinin ayrıca sahəsi. Termin və konsepsiyanın əsaslandırılması A.P. Vinoqradova (1949) aiddir. BİOGEOKİMYƏVİ XƏRİTƏLƏŞDİRMƏ – biogeokimyəvi rayonlaşdırma xəritə və xəritə-sxemlərinin tərtibi. B.x. biosferin quruluşunu öyrənmək və biogeokimyəvi rayonlaşdırmada mühüm metod sayılır. B.x. konsepsiyası V.V.Kovalski (1957) tərəfindən dəqiq işlənib hazırlanmışdır.
(biosenozlarda) və onların arasında gedən proseslər. BİOGEOKİMYƏVİ SİKL – kimyəvi maddələrin dövranı (qeyri- üzvi mühitdən canlı orqanizmlər vasitəsilə yenidən qeyri-üzvi mühitə). B.s. günəş enerjisi, qismən kimyəvi reaksiyası enerjisindən istifadə etməklə başa çatır. B.s.-i konsepsiya aspektində ilk dəfə V.İ. Vernadski öyrənmişdir.
olub biogeosenozları və onların birliyinə yerin biosenotik örtüyünü öyrənir. B. elminin banisi V.N. Sukaçovdur. B-nın əsas vəzifəsi müxtəlif biosenozların quruluşunu, xassələrini, bioloji məhsuldarlığını, sərhədini, dinamikasını, dayanaqlığını, onların maddə və enerji ehtiyatını, biogeosenozların əmələ gəlməsində təbii təsirlərin və antropogen amillərin rolunu tədqiq etməkdir. Meşə, kənd və su təsərrüfatında, həmçinin təbiətin mühafizəsi probleminin həllində B.-nın böyük əhəmiyyəti vardır.
Yer səthinin (qurunun) bütün biogeosenozlarının məcmusu. B.q.-ın qalınlığı 200-300 m təşkil edir. Bax. biosfer.
1965), senoekosistem (Bıkov, 1970), geoekosistem (Soçava, 1970), Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 49
geoekobiota (Qerasimov, 1973), bioekos (Nesterov, 1975). V.N. Sukaçova görə biogeosenoz Yer səthinin oxşar canlı (bitki örtüyü), heyvanat aləmi, mikroorqanizmlər (komponentlərinin və təbii şərait, geoloji quruluş və s.) onların qarşılıqlı əlaqələrinin vahid təbii kompleksidir. B.-ların məcmusu Yerin biosenoloji örtüyünü və ya biosferi əmələ gətirir, ayrı-ayrı B.-lar isə biosferin elementar (sadə) vahidi sayılır. BİOGEOSENOZUN SƏRHƏDİ – keçid zolağı olub, kənarlarında mühityaradan komponentlərin nisbəti və bununla əlaqədar biosenozun strukturu dəyişir.
şaquli hissələrə (bölmələrə) ayrılması (yarus, konsorsi, sinuziya, parsella və s.)
Yer qabığının üst qatının hava okeanı ilə təmasda olduğu sərhəddə və su örtüyünün yuxarı hissəsində yerləşir. B. Yer Kürəsində insanın daim yaşaya bildiyi və hərtərəfli yeganə təbəqədir. İnsanlar özlərinə lazım olan resursların demək olar ki, hamısını (suyu, oksigeni, yanacağı, ərzağı, sənaye və tikinti üçün xammalı və s.ni) B.-dən alırlar. BİOHİDROKİMYA – su orqanizmlərinin təsirilə su mühitində gedən fiziki-kimyəvi prosesləri öyrənən elm. Ekologiya, hidrokimya, hidrobiologiya, okeonologiya və b. elmlərlə sıx əlaqəsi var.
funksional bölgüsü. Biohorizonta meşənin çətrini, torpağın genetik horizontlarını aid etmək olar. Entomoloqlar B.-a qeobiy (torpağın üst hissəsindən altda yaşayan xırda heyvanların məskəni), herpetobiy (torpağın səthində yaşayan və fitobiy (yaşıl bitkilər üzərində yaşayan)aid edirlər. BİOXOR (bio və yun. Choros -yer) – hakimlik edən müəyyən həyatilik formaların müəyyən meteoroloji faktorların birliyinə uy- ğunlaşan coğrafi mühit;2) həyatın yayıldığı vilayət; 3) oxşar bitmə şəraiti qrupu; 4) floristik rayonun iqlim sərhədi; Palmana (1933) görə ekosistemin sinonimi.
öyrənən təlim. Ekologiya B.-la sıx bağlıdır. B. termini və onun əsası 20- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 50
ci əsrin əvvəlində A.Keppen tərəfindən işlənmişdir. BİOİQTİSADİYYAT, EKONEKOL – ekologiya və iqisadiyyatın qovuşduğu yerdə yaranan təlim sahəsi, təbii sərvətlərdən istifadə etdiyi prosesdə insanın təbiətlə əlaqəsini öyrənir.
varlığı, miqdarı və inkişaf intensivliyi ilə yaşadığı mühit, orada yaşayan canlılar və gedən proseslər (bəzi maddə və elementlərin olub- olmamasını və s.) üçün göstərici olan orqanizmlər. Növ və cinslərdə ətraf mühitin çirklənməsi dərəcəsinə uyğun olaraq əlamət dəyişgənlikləri. Bəzi bitkilərin əlamətlərinə görə mühitin xarakterik xüsusiyyətlərini, orada olan faydalı qazıntıların növlərini müəyyənləşdirmək olur. BİOKARROZİYA – metalların canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin təsiri nəticəsində zədələnməsi (dağılması) prosesi. B. su və neft borularında baş verir.
onları təşkil edən birləşmələrin quruluşu və xassələrini, əmələgəlmə yolları və qanunauyğunluqlarını. çevrilmə ardıcıllığı və mexanizmini, həmin maddələrin bioloji və fizioloji rolunu öyrənən elm. B-nın mühüm vəzifələrindən biri, bütün canlıların əsas xassəsi olan maddələr mü- badiləsini öyrənməkdir. BİOKİMYƏVİ İNDİKATOR – çirklənmə indiqatoru, biokimyəvi proseslərin dəyişilməsi əsasında əldə edilən göstərici. BİOKOMPLEKS – kosmik gəmidə həyat üçün əlverişli şəraiti uzun müddət və etibarlı təmin etmək məqsədilə süni surətdə seçilmiş ibtidai və ali bitkilər, heyvanlar, mikroorqanizmlər. Uçuşda iştirak edən insanın özü də B.-ə daxildir. BİOKOS MADDƏLƏR – orqanizmlər və abiogen proseslərin birgə fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn maddələr. (su, torpaq, aşınma qabığı, atmosfer). Termin V.İ.Vernadski (1926) tərəfindən irəli sürülmüşdür.
qrupuna daxil olan fərdlərin vahid sahədəki (və ya həcmdəki) kütləsi. Çox mühüm ekoloji terminlərdən biri. B. çox zaman yaş və quru maddə kütləsi ilə (q/m 2 , q/m
3 , kq-ha, t/ha və s.), yaxud da kütləyə müvafiq vahidlərlə (məs. orqanizmlərin üzvi maddələrinin karbon və ya azot
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 51
kütləsi və s.) ifadə edilir. Bitki B.-si fitokütlə, heyvan B.-si zookütlə adlanır.
ya senoekosistemdə bitkinin (fitokütlə), heyvanların (zookütlə) və mikroorqanizmlərin canlı maddəsinin ehtiyatı. Əsasən fotokütlənin ehtiyatı (t/ha), ölü kütlənin ehtiyatı (töküntü, ağac qabığının ölü hissəsi, meşə döşənəyi) təyin edilir.
və heyvan) bioloji kütləsi. Fitokütlə və ölü kütlə ayrılır. BİOKÜTLƏNİN TOPLANMASI SÜRƏTİ – biokütlənin artımı; kütlənin illik məhsula nisbəti ilə ifadə olunur (adətən bitkilər üçün qəbul olunmuşdur); bir kütlə (q/sm 2 , kq/m 2 ) BİOQAZ – Metan qıcqırma bakteriyalarının iştirakı ilə sellüloz anaerob orqanizmlərin təsiri nəticəsində tullantıların (peyin, saman və s.) və ya üzvi məişət tullantılarının anaerob parçalanma prosesi zamanı əmələ gələn qaz qarışığı (təxminən tərkibi: metan-55-65%, azot, hidrogen, oksigen və hidrogensulfid qarışığı). Enerji krizisi ilə əlaqədar nəzəri cəlb etmişdir. Yanacaq kimi istifadə olunur. BİOQÜTB YAYILMASI – şimal və cənub yarımkürələrinin mülayim enliklərində eyni növdən (cins, ailə) ibarət orqanizmlərin aralı yayılması, ancaq onlarda tropik qurşaqda rast gəlinməməsi. Dəniz orqanizmləri üçün səciyyəvidir. BİOLİTLƏR, ORQANOLİTLƏR – üzvi aləmin fəaliyyəti nəticəsində törənən mineral və süxurlar. B.-ə qabıqlı foraminiferli, mər- canlı əhəngdaşları, diatomit,sponqolit, qazıntı kömür, torf və s. aiddir.
həyati hadisələri, canlıların quruluş və funksiyalarını, onların təbii qruplaşmalarını, yayılmasını, mənşəyi və inkişafını, bir-birilə, eləcə də cansız təbiətlə əlaqəsini öyrənir. BİOLOJİ AKTİV MADDƏLƏR–Orqanizmlərin fəaliyyətində, o cümlədən regenerasiyası və böyük artımına təkan verən və ya onu zəiflədən hər hansı bir maddə. B.a.m.-ə fotohormonlar, hormonlar və bir sıra digər maddələr: neft boy maddələri, herbisidlər və s. aiddir. BİOLOJİ AKTİVLİK – orqanizm həyatının aktiv (fəal) fazası. BİOLOJİ AMİL – Bilavasitə canlı orqanizmin və ya onun istənilən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 52
birliyinin törətdiyi amil. (məs. yırtıcı və onun qurbanının əlaqəsi, qurbanın sayının azalması faktorudur).
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|