Ekonomika teoriyası pániniń predmeti hám metodı Ekonomika teoriyası pániniń metodologiyasi Ekonomika teoriyasındaǵı tiykarǵı aǵıslar

3. Ekonomika teoriyası daǵı tiykarǵı aǵıslar
Ekonomika teoriyası qurǵaqlay jerde payda bolmaǵan. Sol sebepli ekonomikalıq bilimlerdiń payda bolıwına tiyisli maǵlıwmatlardı keltiriwdi kerek dep taptık, sebebi túrli tariyxıy dáwirler degi ilimiy qarawlar arnawlı bir mániste rawajlanıwǵa úles qosqan.
Áyyemgi Egipet, Indiya, Kitay, Grekiston, Rim hám Shıǵıs oyshılları (Xammurapi, Manu, Konfutsiy, Ksenofont, Platon, Aristotel, varran, M. Katon, Kollumela hám basqalar ) dıń ekonomikalıq qarawlarına itibar bersak, olar miynet bólistiriwi, jaratılǵan ónim bólistiriliwi, baylıqtıń payda bolıwı, xojalıq júrgiziw qaǵıydaları, miynetti tashkil qılıw, jerge múlkshilik máselelerine tiyisli óz jantasıwların bayan etediler.
Eramızǵa keyingi dáslepki mıń jıllıqtaǵı ekonomikalıq qarawlarda ekonomikalıq bilimlerdiń rawajlanıwda múqaddes derekler («Quran», «Ádis») hám de Orta Aziya hám Shıǵıstıń ullı oqımıslıları qarawları bólek orın tutqanlıǵın kóremiz.
Islam dininiń múqaddes kitapı - Quranı saqıyda (arabsha - qiroat, yaǵnıy oqıw ) ekonomikalıq pikir hám kórsetpeler arnawlı bir dárejede óz hákisin tapqan. Islam dininde Quranı saqıy Alla tárepinen payǵambar Muhammad (s. a. v.) ga 23 jıl dawamında Alla tárepinen jiberilgen buyrıq etilgen dep ataladı. Payǵambar Muhammad alayhissalom 570-jılı Makkada quraysh qáwimine tiyisli bolǵan Hoshimiylar shańaraqında tuwılıp, 632-jıldıń iyun ayında Madinada opat etken. Quranı saqıy daǵı tiykarǵı ideyalardan biri musulmanlardıń aǵayinligi bolıp, arab qáwimleri sol bayraq átirapında birlesdiler. Ol jaǵdayda dıyxan hám ónermentler miyneti, ulıwma hadal miynet ullılanadı, barlıq baylıq sol tiykarda payda bolıwı uqtiriladi. Ekonomikalıq rawajlanıwdıń túrli basqıshları hám usılların analiz qılıw sonı kórsetedi, materiallıq naǵıymetlerdi islep shıǵarıw hám olardıń tutınıwında diniy túsinikler, adamlardıń iyman -ıqtıqatı úlken tásir
kúshine iye. Islamdıń tiykarǵı dáregi Quranı saqıydıń ayatları bántlerdiń hár tárepten páklikke, iyman hám salamatlıqqa shaqıradı. Bul múqaddes kitaptıń 293 oyati tikkeley ekonomikalıq oylawǵa arnalǵan. Basqa kóplegen ayatlarda da bólekan ekonomikaǵa tiyisli pikirler ushraydı. Bul múqaddes kitapda sawdaǵa úlken áhmiyet beriledi, sútxorlıq (sútxorlıq procenti) qaralanadı, múlktiń múqaddesligi, birovning múlkine qıyanat hám hátte kúnshillik qılıw úlken gúná, dep kórsetiledi. Islamda jámiettiiń teńsizligi táǵdiri ozaldan dep tán alınadı, biraq hadallıq hám tuwrılıqqa buyıriledi, ótirik isletiw, o'g'rilik hám miynetsiz dáramat tabıw qadaǵan etiledi. Quranı saqıyda qarız alıw hám beriw, miyraslardı bólistiriw, saǵır -jesirlerge qayır-saqawat, xayrehson qılıw, óz-ara járdem beriw tuwralıǵı ideyalar, salıq túrleri hám muǵdarı tuwrısındaǵı túsinikler úlken áhmiyetke iye boladı. Oyati saqıya hám ádisi sharıflarda túrli kásiplerdi iyelew, ásirese, dıyxanshılıq, qoyshılıq menen shuǵıllanıw, miynet qılıw zárúrligi marhamat etilgen. Islam iseniminde ısrapshılıqqa qarsı gúres Quranı saqıy daǵı «Jeńler, ishinglar, sıy etińlar, biraq ısırap etpenglar», degen ayat tiykarında alıp barıladı (bul házirgi dáwirde eń tiykarǵı máselelerden biri esaplanadı ). «Dárya jaǵasında dáret qılsańız da, suwdı ısırap etpenglar» sıyaqlı qaǵıyda áyne házirgi zaman ekonomikası hám ekologiyası ushın asa áhmiyetli bolıp tabıladı.
Sonıń menen birge, «Avesto» qáliplesiwi dáwirinde adamlıq jámiyeti ilgerilep, rawajlana bardı. Kóshpelinchilikka tiykarlanǵan Oraylıq Aziyada eski turmıs tárizi ornın otırıqshı jasaw iyelep basladı, suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq, sharbashılıq, ónermentshilik barǵan sayın taraqqiy etdi. Jańa-jańa qalalar, obod awıllardıń payda bolıwı otırıqshı jasaw turmıs táriziniń abzallıqların kórsete bardı. Áne sol otırıqshılıq turmıs táriziniń adamlarǵa benihoya kúlpetler keltirayotgan kóshpelinchilikka tiykarlanǵan turmıs tárizine salıstırǵanda abzallıqların kórsetip beriwde «Avesto»dıń áhmiyeti úlken bolıp tabıladı.
«Avesto»de «yerga jaqsı, saw urıwlar sebiwden artıq savob jumıs joq» dep, xalıq xojalıǵı salasında dıyxanchilikning zárúrli áhmiyet kásip etiwi aytıp ótken. «Álem gózzallıǵı dıyxannan, dıyxanchilikdan, kimki jerge urıw qadabdi, ol adamiylikka iyman keltiredi, birden-bir sol yo'lgina haqıyqat bolıp, qalǵanı saǵımdir», dep ataladı ol jaǵdayda. Qorǵaw hám boz jerlerdi ózlestiriw, onı jámáát ortasında ádalatlı bólistiriw eń savobli jumıslardan esaplanǵan. Shıǵarmada azıq-túlik tayarlaw, úy haywanların hám sharba buyımların kóbeytiwge de bólek itibar berilgen.
«Avesto»de jer, suw, hawanı bılǵap taslaw, bılǵaw salmaqli gúná ekenligi
aytnadı. Bunday ibratlı tastıyıqlaw búgingi áwladlardı da tábiyaatqa, átirap -ortalıqqa jırtqıshona munasábette bolmawka odaydı. Kitapda sociallıq-ekonomikalıq mashqalalardi sheshiw tuwrısında sonday dep ataladı : «Jaman awqatlanǵan xalıq na jaqsı, kúshli isleytuǵınlarǵa hám na saw, quwatlı balalarǵa iye boladı. … jaman awqatlanıwdan ádep-etika da aynib ketedi. Eger nan aǵıl-tegil bolsa, múqaddes sózler de jaqsı qabıl etiledi».
Bul jerde biz saw áwlad tárbiyası, ekonomikalıq hám materiallıq, ruwxıy rawajlanıw ortasında óz-ara baylanıslılıq bar ekenligi tuwrısında pikir júrgizilgenligin kóremiz. Sol dáwirde aytılǵan bunday pikirler babalarımız áyyemgi dúnya mádeniyatında joqarı jetiskenliklerge eriskeninen dárek beredi.
Bul kem ushraytuǵın kitapda patriarxal urıw, onıń tamamlanılıwı dáwirinde ekonomikalıq teńsizlik, klasıy qatlamlarǵa bóliniw haqqında qımbatlı
maǵlıwmatlar beriledi.
Ullı oyshıllarımız hazrati insan mútajlikleri (Forobiy), dáramatlar hám ǵárejetler teń salmaqlılıqı (Ibn Sino), pulning kelip shıǵıw sebepleri (Abu Rayhon Beruniy), jámiyette miynettiń roli, materiallıq naǵıymetlerdiń qásiyetleri, pul jáne onıń wazıypaları (Yusuf Tán Hojib) jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq dúzilisi, mámleket finansı, salıqlardı belgilew tártibi (A. Navaiy ), insanlardıń islep shıǵarıw iskerligi, tavar ma`nisi hám tutınıw ma`nisi, ayırbaslaw procesi, tariyxıy -social rawajlanıw principleri (Ibn Xoldun) sıyaqlı máselelerge óz munasábetlerin bildirgenlerin kóremiz.
Ekonomika teoriyası kóplegen mámleketlerde jergilikli bazarlardıń qáliplesiwi hám jáhán bazarınıń payda bolıwı sharayatında (XvI-XvII ásirler) ekonomikalıq bilim hám qarawlardıń pútin sisteması retinde «siyosiy ekonomika» atı menen ǵárezsiz pán retinde qáliplese basladı.
«Siyasiy ekonomika» grekshe sózden alınǵan bolıp, «politikos»- social, «oykos»- úy, úy xojalıǵı, «nomos»- nızam degen mánislerdi ańlatadı. Fransuz ekonomistsi Antuan Monkretyen (1575-1621-y.) birinshi ret «Siyasiy ekonomika trakti» (1615-y.) shıǵarmasında bul pánni ilimiy tárepten tiykarladı hám ol 300 jıldan artıq waqıt dawamında sol at menen rawajlandi.
«Ekonomika teoriyası» pán retinde qáliplesiw processinde vujudga
kelgen tiykarǵı ideologik aǵıslar tómendegilerden ibarat :

• 
  Merkantalizm - jámiettiiń baylıǵı puldan, altınnan ibarat bolıp, ol sawdada, «asosan sırtqı sawdada payda boladı hám kópayadi», dep túsintiredi. Merkantalizm - italyancha «myersantye» sózinen alınǵan bolıp, «savdogar» mánisin ańlatadı.
  

XvI ásirdiń baslarına shekem natural xojalıq hám tutınıw ústin bolǵan dáwirde qandayda-bir teoriya jaratılmaǵan bolsa -de, ónim islep shıǵarıw, tavar -pul munasábetleri rawajlanıwı menen, Evropada Oyanıw dáwiri, ullı geografiyalıq ashılıwlar, kolonizatorlik menen sáykes túrde dáslepki merkantalizm táliymatı jaratıldı. Ekenin aytıw kerek, hár qanday ekonomikalıq dúńyaǵa kózqarasda baylıq dáregi máselesi zárúrli esaplanadi. Mısalı, ekonomikada eki tarawdıń ámeldegi: islep shıǵarıw (ónermentshilik, sanaat, awıl xojalıǵı ) hám de mámile (pul, sawda-satıq, házirgi dáwirde xızmetler).
Bul aǵımdıń wákilleri vil Stafford, Tóbeas Men, Antuan Monkretyen, Jan Lou, Gaspar Skaruffi hám basqalar.