Ekonomikaliq o’siwdin’ faktorlari 9

II-bap. Lorenc iyri sızıǵı

Mámleket transfert dástúrinen basqa jáne bir qatar mámleketlik bolmaǵan hám jámáát dástúrleride bar. Mámleket hám mámleketlik bolmaǵan shólkemler transfert dástúrleriniń barlıq túrleri bir maqsetke, yaǵnıy xalıqtıń dáramatların teńlestiriwge baǵdarlanǵan. Dáramatlar bólistiriliwiniń teńsizligin berip ótiw ushın kóp jaǵdaylarda Lorenc iyri sızıǵı diagrammasınan paydalanıladı.

Bul sızılma tórtmúyeshlik kórinisinde bolıp, onıń gorizantal tárepinde xalıqtıń úlesi (procenti), vertikal tárepinde dáramattıń úlesi kórsetilgen. yeger jámiyette dáramat tolıq teńdey bólistirilgen dep qaralsa, yaǵnıy 20% xalıqtıń jámi dáramattıń 20% ne, 40% halıq-40% ne iye bolsa, onda tolıq teńliktiń bul jaǵdayın xarkterlep beriwshi sızıq bissektrisa kórinisine iye boladı.

Biraq, turmısta xalıq arasında dáramatlardıń bólistiriliwi birdey yemes.

Máselen, yeger xalıqtıń 20% A toчkada belgilengen dáramatlar bólegen alsa, xalıqtıń 40% B toчkada belgilengen bólegin aladı. Bunday jaǵdayda dáramatlardı haqıyqattan bólistiriliwin bildiriwshi sızıq Lorenc sızıǵı dep ataladı. Bissektrisa hám Lorenc iyri sızıǵı arasındaǵı úzilis yamasa maydan qansha úlken bolsa, dáramat bólistiriliwiniń teńsizlik dárejesi sonshama joqarı boladı. Bul úzilis aralıq teńsizlik dárejesin xarakterleydi.

                     
Ekonomikalıq ósiw modelleri úzliksiz yamasa diskret variantlarda jazılıwı múmkin. Birinshi jaǵdaydaǵı, Ut, It ,Ct, Kt, Lt, Wt ózgeriwshi modellar waqıttıń úzliksiz funkciyası sanaladı. yekinshi jaǵdayda, bul muǵdarlar waqıttıń izbe-izligi sıpatında qaraladı. yegerde model real statistikalıq maǵlıwmatlardan ibarat bolsa hám ámeliy yesap-kitaplarda paydalanılsa, ol jaǵdayda onı diskretli yetiw ańsat bolıp tabıladı. Sebebi statistikalıq maǵlıwmatlar barlıq waqıttada úzliksiz yemes, bálkim diskretli.

Ekonomikalıq ósiw modelleriniń ulıwmalastırılǵan “karkas”ın tómendegishe beriw múmkin. Karkasdaǵı hár bir anıq modeldi dúzip atırǵanda ayırım qosımsha ózgeriwshiler, sheklewler, ekonomikalıq jaǵdaylar hám múmkinshiliklerden paydalanıw múmkin.

Yt = F ( Kt, Lt, t);            (1)
Yt = Ct + It;                     (2)
Kt = Kt-1 + It - Wt;         (3)
It = a  tYt;                        (4)
Wt =  bKt.                        (5)

Bul modellerdiń mánisi tómendegilerden ibarat:

(1) óndiris funkciyasınıń formulası. Bul jerde t qa baylanıslı jaǵdayda modelde texnika progersstiń sáwleleniwin beriw múmkin;
(2) dáramatlardıń tutınıw hám investiciyaǵa bólistiriliwin kórsetiwshi negizgi makroekonomikalıq formula;
(3) waqtınsha investiciya bolmaǵan jaǵdayda hám onıń shıǵıp keriwin yesapqa alǵan jaǵdayda kapitaldıń kólemi boyınsha dinamikasın yesaplaw formulası;
(4) jamǵarıw norması (dt) arqalı dáramatlar hám investiciyalardı baylanıstırıwshı formula;
(5) shıǵıp ketiwdiń turaqlı normasi (b) jaǵdayında kapitaldıń shıǵıp ketiwin yesaplaw formulası.    

Berilgen sistemadaǵı yeń tiykarǵı formula óndiris funkciyası (1) sanaladı.

(1)-(5) model birinshi márte 1956-jılı R. Solou tárepinen usınıs yetilgenedi. onıń túrli kórinisleri hám usıllarınan házirgi kúnde de keńnen paydalanıladı. Solou modelinde óndiris funkciyası (1) óndiris faktorlarınıń yeń sońǵı nátiyjesin bildiredi. onda kapitaldı jamǵarıwda investiciyalarǵa sarıplanǵan qosımsha qárejetler kapitaldan paydalanıwdaǵı qosımsha ónimdarlıqtı qaplamay qalǵan jaǵdayda toqtatıladı. Solou modeli payda bolǵanǵa shekem ekonomikalıq ósiwdi kórsetiwde Xarrod-Domar modeli (1939-1946) paydalanılǵan. Olardıń modelinde ósiwdi támiyinleytuǵın negizgi faktor bolıp turaqlı kapitaldıń qaytımı ósiw sanalǵan. Solou modeli Xarrod-Domar modeline salıstırǵanda ekonomikalıq ósiwdi túsindirip beriwde qosımsha kórsetkishlerge iye. 

Demek, Xarrod-Domar modelinde ósiwdi támiyinleytuǵın negizgi faktor bolıp, kapital jamǵarıw sanaladı. Ol 1920-1950-jıllardaǵı ekonomikalıq ósiwdi bahlawlarda qol kelgen. Biraq keyingi jıllardaǵı bahlawlarǵa tuwrı kelmey qalǵan. Onıń negizgi áhmiyeti:

1. Kapital ónimdarlıǵınıq turaqlılıǵı,   v = dy/dk;
2. Turaqlı jamǵarıw norması, a = I/Y;
3. Kapitaldıń shıǵıp ketiwi múmkin yemesligi,   W = wo;
4. Investiciyanıń úzilisi hám nolge teńligi, dk(t)/dt = I(T);
5. Model texnikalıq progressti yesapqa almaydı;
6. óndiris miynet qárejetlerine baylanıslı yemes, sebebi miynet resursları deficit yesaplanbaydı.

Kapitaldıń ónimdarlıǵınıń turaqlı qásiyeti, yegerde miynet deficit resurs sanalmasa, onda Leontevtıń óndiris funkciyası tómendegiden ibarat boladı.           

Y(t) = min ((aL(t); dK(t));

Modelde dáramatlardıń ósiw tezligi investiciya menen proporcional.  

dy/dt = VI(t) = VAU;

Dáramatlardıń qosımsha ósiwi du/Udt waqıt penen turaqlı hám a v ǵa teń. Ol jamǵarıw normasına hám kapitaldıń ónimdarlıǵına proporcional. Xarrod - Domar modelinde investiciya (I) hám tutınıw (S) da usınday dárejede ósedi. Bunda tutınıw menen investiciya arasındaǵı qarama-qarsılıqlar sonnan ibarat, jamǵarıw norması (a) qanshama joqarı bolsa, tutınıwdıń ósiw normasıda sonshama joqarı. Onıń baslanǵısh dárejesi sonshama kem boladı. Qarama-qarsılıqlardı sheshiw ushın tutınıw haqqında turaqlı ráwishte qosımsha maǵlıwmatlarǵa iye bolıw kerek.

Egerde óndiriste talap yetilip atırǵan ósiw dárejesi xalıqtıń sanı hám bántliktiń ósiw dárejesinen joqarı bolsa, miynet deficit faktor bolıp sanalmaydı. Miynetti kapital menen almastırıp bolmasa, texnikanıń progressi bolmasa, berilgen miynet sheklengen faktor bolıp sanalıwı múmkin. Ulıwma ósiw dárejesi miynetke sarıplanǵan qárejetlerdiń ósiw dárejesine teńlesedi. Jan basına tutınıw hám jamǵarıw dárejeleri bolsa, ósiwden toqtaydı.

Házirgi dáwirde ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewde texnikanıń progressi, miynet hám kapitaldıń sarıplanıwı, bir-birin almastırıwı hám birgelikte xızmet kórsetiwleri negizgi resurs hám faktor bolıp sanaladı. Sonıń ushın bul faktorlardı yesapqa almaytuǵın ósiw teoriyasında, ósiwniń tiykarǵı deregi bolıp, kapitaldı fizikalıq jamǵarıw, ósiwdi turaqlı ráwishte tártipke salıp turıwshı faktor bolıp tabıladı. Jamǵarıw norması ásten yekinshi orınǵa túsip qaladı.

Ekonomikalıq ósiwdi beretuǵın basqa bir model R.Solou modeli sanaladı. Xarrod-Domar modeline salıstırmalı Solou modeli makroekonomikalıq proceslerdiń ayırım táreplerin tolıq ashıp beredi:

Birinshiden modelde óndiris funkciyası tuwrı sızıqtan ibarat yemes. ónimdarlıqtıń kemeyip barıwı qásiyetlerine iye.

Ekinshiden, model tiykarǵı kapitaldıń shıǵıp ketiwin yesapqa aladı.
Úshinshiden, Solou modeli miynet resursları hám texnikalıq progresstiń dinamikası hám olardıń ekonomikalıq ósiwge tásirin yesapqa aladı.
Tórtinshiden, bul jerde kóplegen jaǵdaylarda tutınıw dárejesin maksimallastırıw wazıypası qoyıladı hám sheshiledi.

Biz Solou modeline tolıq toqtalıp túsinik berip otırmaqshı yemespiz, onıń negizgi baǵdarların, qásiyetlerin hám juwmaqların berip ótpekshimiz.

Solou modeliniń kórinisi hám qásiyetleri:

Óndiris funkciyası tómendegishe kóriniske iye: U=F(K,L);

Bul jerde U-óndiris yamasa dáramat; K- kapital; L- miynet.

Masshtab qaytımı turaqlı F(ZK,ZL)=ZF(K,L). Faktorlar ónimdarlıǵı jaqsı, biraq kemeyiwshi bolıp sanaladı: Úk > 0; Úl>0; U”kk<0; U”ll<0.

1. Kapitaldıń W shıǵıp ketiw muǵdarı, onıń muǵdarına K proporcional: W = b K. Bul jerde b shıǵıp ketiw norması.

2. Jamǵarıw norması turaqlı hám investiciya I bolsa, a U ke teń.

3. Dáramatlar U tutınıw hám investiciyaǵa bólinedi: U=S+I;

4. Bántler sanı L bolsa, n dárejede turaqlı ósedi.

5. Miynetti tejeytuǵın texnika progressi g dárejege iye, yaǵnıy bir jumısshı ushın g dáreje menen birge ósedi.

JIO’ talap -jalpı usınısı modeli járdeminde makroekonomikaliq processlerdi analizleydi qisqa dáwirde real JIOdi asırıw múmkinshilikleri jalpı usınıstıń vertikal kesilispesi menen shegaralanǵanlıǵı mashqalasına dus keldik. Toliq bandlilik dárejesine erisilgennen keyin real JIO’ kolemin kóbeytiw ushın jalpı usınıs iymek sızigini ońǵa jılısıwına jetiwimiz, yaǵnıy paydalanılıp atırǵan resurslar ko'limin kóbeytiwimiz zárúr.

“Eger ekonomikanin' qiska múddetli jag'dayi ko'birek jalpı talap penen belgilense, uzaq dáwir ekonomikanin’ rawajlanıwı ko'birek islep shig’ariw múmkinshilikleri menen belgilenedi. Sol sebepli ekonomikada ósiwdi modellestiriwde diqqat orayında real sektor turadı” Ekonomikaliq ósiw toliq bandlilik sharayatına uyqas keliwshi potentsial islep shig’ariw dárejesin uzoq múddetli kóbeyiwi tendentsiyasın ańlatadı.

Ekonomikaliq ósiw jámi usınıstıń artıwın yamasa basqasha aytqanımızda, haqiyqiy hám potentsial JIO’ koleminiń asıwın ańlatadı. Ekonomikaliq ósiw , mámleket real dáramatlarınıń ósiwi, sonıń menen birge, jan basına tuwri keletuǵın real dáramatlardıń artıwında ańlatadı. Sol sebepli ekonomika ósiw eki qıylı usıl menen olshenedi; birinshi usılda ekonomikaliq ósiw ótken dáwirge salıstırǵanda ózgeriwi retinde aniqlanadi hám mámlekettiń uliwma ekonomikaliq múmkinshilikleri dinamkasini aniqlaw ushın isletiledi, ekinshi usılda ekonomikaliq ósiw xalıq jan basına tuwri keletuǵın real JIO’ nıń ótken dáwirge salıstırǵanda ózgeriwi retinde aniklanadi.

Ekonomikaliq ósiw teoriyası hám modellerinde JIO’ ornına SIM, JIO’D, SMD kórsetkishlerinen xam paydalanılıwı múmkin .Ekonomikaliq teoriyada ekonomikaliq ósiw dáramatlardı kanday koefficientlerde tutınıw hám investitsiyalarǵa bóliniwine baylanisli dep qaraladi.. Tutınıw kolemi dinamikası ekonomikanin’ provard maqsetin hám jasaw dárejesi asıwın bildirse, investitsiyalar koleminiń ózgeriwi resurs múmkinshilikleriniń ósiwi hám texnikalıq jańalıqlardıń materiallıqlastiriwdi ańlatadı. Tutınıw hám investitsiya ortasında jeterli ten’lik ámeldegi, sebebi, ámeldegi tutınıw mug’darinin’ asıwı investitsiyalardıń dáramatdaǵı úlesin tómenletiw ekonomikaliq ósiw múmkinshiliklerin qiskartiradi. Ekonomikaliq ósiw real shamalarda, siyasiy bahalarda olshenedi. Xar bir mámleket ekonomikasinda ósiwge umtıladı, sebebi ekonomikliq aósiw, birinshiden, milliy ónim kolemi hám paydanıń kóbeyiwine, ekinshiden, resurslardan nátiyjeli paydalanıwǵa, úshinshiden, jańa-jańa mútájlikler hám múmkinshiliklerdiń payda bolıwına, tórtinshiden, xalq araliq bazarlarda mámleket abroyınıń asıwına alıp keledi.