Eksperimental psixologiya

a) ijtimoiy byurtma;
b)shaxsan psixologning tashabbusi asosida amalga oshirilishi mumkin.
Ammo psixologning shaxsiy tashabbusi ham ryeal hayot muammolari asosiga qurilishi shart. Shaxsiy tashabbus ko’rsatish, hayotiy ziddiyatlarni ilmiy tafakkur va kyeng tadqiqot asosida hal etilishi uchun psixolog kyeng dunyo qarashga ega bo’lishi zarurdir.
Ba’zan ilmiy muammo dasturda atroflicha to’la - to’kis bayon etib byermasligi ham mumkin. Bunday paytda tadqiqotchi ilmiy muammoni umumiy tarzda izohlash va uning ayrim jihatlari xususida atroflicha tushuncha byerib o’tishi mumkin. Tadqiqot davomida ilmiy muammo haqidagi fikr kyengayadi va bu narsa dasturga kiritilib boriladi.

2. 
   Tadqiqot maqsadi va vazifalarni byelgilash: ijtimoiy psixologik tadqiqot buyurtmachi va bajaruvchilar o’rtasidagi munosabat o’zaro kyelishib olinadi. Tadqiqot uchun sarf qilinadigan harajatlar: moliyaviy va myehnat ryesurslari hisoblab chiqiladi.
   

Bunda maqsad va vazifa aniqlab olinadi. Maqsad - bu ongda oldindan payqalgan tadqiqot natijasidir. Muammoni o’rganish darajasi, ijtimoiy buyurtma, tadqiqot manfaatlariga bog’liq bo’ladi. Empirik (ekspyerimyent) tadqiqotning umumiy maqsadi: ob’yekt rivojlanish turlari, tuzilmasi, o’zgaruvchanligi va tyendyentsiyalaridir.
Bu faktlar turli maqsadlarga qo’llanishi mumkin:
a) nazariy hulosalar olishda;
b) o’rganish myetodining effyektivligi, bilish imkoniyati orqali hulosalar olishda;
v) amaliy maslahatlar olishda;
g) kam o’rganilgan soha bo’yicha informatsiya to’plaganda.
Ijtimoiy psixologik tadqiqot maqsadi turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, muayyan ishlab chiqarish korhonasida myehnat unumdorligini ko’tarish muammosini ijtimoiy psixologik tadqiqot qilish zarur bo’lsa, bunda asosiy maqsad myehnat unumdorligi pastliginig asosiy sabablarini aniqlash, mavjud yashirin iqtisodiy imkoniyatlarni qidirib topish va mavjud shart-sharoiti o’zgarishidan iborat bo’ladi. Tadqiqotning asosiy vazifasi esa byelgilab olingan maqsadning mazmunan, uslubiy va tashkiliy jihatdan yanada oydinlashtirib olishdan iborat bo’ladi.
Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda maqsad-bu tadqiqotlarni nazariy yoki amaliy yo’nalishlarda bo’lishini ko’rsatuvchi mo’ljal vazifasini o’taydi. Ayni vaqtda dastur o’tkazilayotgan tadqiqot qanday muammoni hal etishi yoki qanday xaraktyerdagi natijalarga ega bo’lishi hususida konkryet savollarga javob byerishi lozim.
Maqsadni amalga oshirish jaryonida bir yo’la bir nyecha hil manzaralarga duch kyelish mumkin. Zyero, hamma narsa oldindan aniq byelgilanishi qiyin. Hamma imkoniyat va yutug’larni to’la aniqlik bilan hisobga olishga urinish bye’manilikdan va shallaqilikdan boshqa narsa emas. SHu bilan birga barcha tadqiqotchi kutilgan natijalardan tashqari yana qo’shimcha natijalar paydo bo’lishini nazardan qochirmaslik kyerak. «Agar siz qandaydir yo’llanmagan, kutilmagan hayolingizga kyeltirmagan narsani topishni o’ylamaydigan bo’lsangiz, siz bu narsani hyech qachon topa olmaysiz» dyegan edi. Maqsadni amalga oshirishda ba’zan faqatgina asosiy vazifa emas, ikkinchi darajali vazifalarni ham br yo’la bajarishga to’g’ri kyeladi. SHunig uchun ham ishda asosiy qo’shimcha u yoki masalalar bir yo’la hal etiladi yoki hal etishnig konkryet yo’llari byelgilab byeriladi.
Maqsadni amalga oshirish jarayonida tadqiqotchi 3 an’anaviy vazifani bajarishni o’z oldiga qo’yadi:

1. 
   o’rganiluvchi mavzuni ilmiy-nazariy jihatdan tadqiq etish;
   
2. 
   ilmiy-nazariy mavzuning boshqa ilm va hayot bilan bog’liqligi;
   
3. 
   krizis holatlardan chiqishning aniq-ravshan yo’llarini byelgilab byerish (dasturda myetodologik tavsiyalarni yaratishni qayd etadi).
   

Ba’zan hal etilmagan noasosiy vazifalar alohida mustaqil tadqiq etilishi dasturda ko’rsatilishi lozim.
Dyemak, empirik ijtimoiy psixologik tadqiqot maqsadi nazariy, myetodik, amaliy, informatsion bo’lishi mumkin. Maqsad tadqiqot jarayonini tashkil qiladi va e’tibor qaratishga yordam byeradi.
Maqsad ma’lum bir vazifalarni yechish natijasida amalga oshadi. Agar maqsad tadqiqot jarayonini tashkil qiladi va e’tibor qaratishga yordam byeradi.
Maqsad ma’lum bir vazifalarni yechish natijasida amalga oshadi. Agar maqsad tadqiqot nima uchun o’tkaziladi dyegan savolga javob byersa, vazifa tadqiqotni qanday o’tkazish, qo’yilgan maqsadni qanday nazariy, myetodik masalalarni yechish zarur dyegan savolga javob byeradi. Maqsad bir nyecha vazifalarga bo’linadi:
a) shu haqda tushuncha byerish.
b) nazariy tipologiyasini bayon etish va hokazo.
Asosiy va asosiy bo’lmagan vazifalarni ajratish kyerak. Bu vaqtni to’g’ri taqsimlashga xizmat qiladi.

3. 
   Tadqiqot ob’yekti va pryedmyetini aniqlash: Ko’pincha myehnat jamoalari ob’yekt bo’lib xizmat qiladi. Ob’yekt qanchalik aniq bo’lsa, myetod shunchalik to’g’ri tanlangan bo’ladi. Empirik tadqiqot tipik ob’yektlari odamlar fikri, jamoadagi munosabatlar, siyosiy jarayonlar. Bu ob’yektga bir nyecha pryedmyet to’g’ri kyelishi muumkin. Pryedmyet «ong tuzilmasi» va hokazo. Umuman ob’yekt (lat. pryedmyet) - falsafada kishi ongidan tashqarida, unga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lgan har qanday hodisa. Kyeng ma’noda - kishi bilishga intilgan pryedmyet, hodisa (masalan, o’rganish ob’yekti) va o’z faoliyatini shunga yo’naltirish (ko’rish ob’yekti).
   

Ob’yekt odatda mustaqil tushuncha sifatida tadqiqochi ixtiyoridan chyetda turadi va maxsus o’rganiladi. Pryedmyet esa tadqiqotchi tomonidan muayyan shaklga solinadi va mahsus tadqiqot qo’lami sifatida o’rganiladi. Ob’yekt pryedmyetidan ma’no doirasi jihatidan ancha kyeng, pryedmyet ob’yektning hosilidir. Birgina ob’yektning o’zida bir nyecha alohida tadqiqot pryedmyetlarini ajratib olib o’rganishi mumkin. Ijtimoiy voqyealikni ob’yekt sifatida qayd etishi va unda pryedmyetni ajratib chiqarish, hamisha yuzaga kyelgan ijtimoiy ziddiyatli muammo va bu muammoni hal etish holatlari bilan chambarchas bog’liq. Ba’zan tadqiqotchi oldin maxsus masala, ya’ni pryedmyetni aniqlab oladi va shundan so’ng shu masala atrofidagi muhit, masalaga qon - qarindosh tomonlarini, ya’ni ob’yektni byelgilaydi. Bu 2 yondashuv dialyektik matyerializimning induktiv bilish usullariga muvofiq va har ikki yondashuv ham to’g’ri dyeb e’tirof etishi mumkin.
Ob’yekt - bu haqiqiy mavjud bo’lgan tuzilma bo’lib, pryedmyet - abstrakt qo’yilgan tadqiqot muammosidir.
4. Muammoni nazariy tahlil qilish va asosiy tushunchalarni ishlab chiqish:
a) dyefyetsiyalashni (ta’riflash), ya’ni ilm-fanda ishlab chiqilgan nazariy va myetodologik nuqtai nazaridan muammoning asosiy tushunchalarini aniqlash, nazariy asoslar bo’lmaganda esa tadqiqotchi o’z kontsyeptsiyasini mustaqil yaratish kyerak.
b) tadqiqot tushunchalariga bog’liq, ya’ni muammoning nazariy tahlili byevosita tushuncha bilan dialyektik uzviylikda rivojlanadi. Bunda nazariy va empirrik ko’rsatkichlar o’zaro aloqada bo’ladi.
5. Tadqiqot ob’yektining tahminiy, sistyemali tahlili:
O’rganilayotgan ob’yekt sistyemali tahlil qilinadi. Bu ob’yektni, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy bog’liqlikda o’rganishdir. Sistyemali tahlil natijasida faqat ob’yektdagi mavjudlik myexanizimiga emas, balki instituttsional, oilaviy-maishiy, shaxsiy tuzilmalar ham aniqlanadi. Ob’yektning sistyemali tahlili asosida gipotyeza shakllanadi.
6. Tushunchalarni nazariy va empirik intyerpritatsiyasi:
Dasturni tuzishdagi kyeyingi qadam, bu intyerpritatsiyadir. Intryepritatsiya - sharhlash, izohlash, tushuntirib byerish, talqin qilish natijasida olingan tushunchalar elyemyentidir. Dasturni tuzishda tushunchalar nazariy va empirik intyerpritatsiya talqin qilinadi:
a) nazariy intyerpritatsiya (izohlash) - bu tushunchalar mazmuni muammoning nazariy aspyekti nuqtai-nazardan tushuntirishi («e’tiqod» va «qadriyat» tipi byelgilanadi).
b) empirik (ekspyerimyent) intyerpritatsiya tushunchalarni empirik faktlar bilan taqqoslash, o’rganilayotgan soxa bilan mosligini aniqlash, opyeratsional tushuncha to’plash.
7. Gipotyezani (ilmiy faraz) aniqlash:
Gipotyeza – bu o’rganilayotgan ob’yekt xususiyatlari haqida ilmiy tahlil. Gipotyeza: a) ta’riflovchi, b) tushuntiruvchi, v) oldindan aytib byeruvchi, ya’ni gipotyeza – prognozlar bo’linadi:
-ta’riflovchi gipotyeza - bu ob’yekt tuzilmasi va elyemyentlar haqidagi tahlilni komponyentlari miqdoriy bog’liqligi elyemyentlararo aloqalar va xaraktyeri haqida ma’lumotlar byeradi. Masalan, myehnat motivi tuzilmasi ish haqiga emas, balki myehnat mazmuniga bog’liq bo’ladi. Dindorlikning ustun tipi-progmatik va milliy tiplar mavjuddir;
- tushuntiruvchi gipotyeza - juda murakkab bo’lgan sabab aloqalari haqidagi taxmindir;
- gipotyeza - bashorat jarayoning rivojlanishi haqida tasavvur byeradi. U rivojlanish tyendyentsiyasi va yo’nalishlarini aniqlovchi, barqaror myexanizimlarni ochib byeradi.
Gipotyeza - empirik myetod yordamida tyekshirilishi mumkin bo’lgan, tadqiqotdagi eng asosiy hususiyatlarni aniqlovchi muhim bilish instrumyentidir. Gipotyeza bor yo yo’qligi tadqiqot darajasini xaraktyerlaydi, qolgan barcha ishlar gipotyezani isbotlash yoki inkor etish bilan bog’liq bo’ladi.