Eksperimental psixologiya

7. Masalalarni yechishda tajribaning ahamiyati
Kundalik hayotimizda o’tmishdagi tajriba ko’p muammo-larimizni yechishga yordam byeradi. Lyekin tafakkur bilan bouliq bo’lgan masalalarni yechishda o’tmish tajribasi to’siq ham bo’lib qolishi mumkin.
Qator ijodiy masalalar o’tmish tajribasiga emas, balki latyent holatlariga mo’ljallangan bo’lib, ular amaliy ahamiyatga ega bo’ladi.
SHuning uchun ko’p holatlarda yechish mushkulroq. Masalan, L.Syekyey tajribasida, yonayotganida ouirligini yo’qotayotgan shauam misol qilib olingan bo’lib, ushbu misolni yechishdagi qiyinchilik shundan iborat ediki, kundalik hayotda bu shauamning ouirligini yo’qotishdan ko’ra nur sochishini ahamiyatli dyeb bilamiz. YOnish jarayonida ouirligini yo’qotish esa latyent bo’lib qolgan.
Quyida o’tmish tajribasini masalani yechishdagi ahamiyatiga bouliq myetodika kyeltiriladi. Tyekshiriluvchiga masalani yechish uchun ishlatish jarayonida ouirligini yo’qotadigan pryedmyetlarni o’lchash vazifasi byeriladi. Buning uchun: qalam, o’chiruich, paxta, tuz, gugurt, qum, plastilin va albatta shauam tavsiya etiladi. /Agar yuqoridagi pryedmyetlarning o’zi bo’lmasa, rasmi ham tavsiya etilsa bo’lavyeradi/.
Javob: Ushbu masalani yechishda yonib ouirligini yo’qotadigan shauam tajribaga asos qilib olinadi. Tajriba jarayonida tyekshiriluvchiga har bir fjrni ovoz chiqarib asoslash talab qilinadi, chunki u tyekshiriluvchining fikrlarini bilishga imkon byeradi va pryedmyetlarning yashirin /latyent/ hususiyatlarini topishga o’rgatadi. «

8. Masalalarni yechishda qonuniyatlarni aniqlash

Yechim qonuniyatini aniqlash - masalani yechishgajuda katta yordam byeradi. Bu hususiyatni shakllantirish uchun turli mashqlardan foydalanish mumkin.
1. Pyedagogika institutining talabalari estrada kvartyetini tuzishdi. Maqsud gitara chaladi. Pianinochi fizika fakultyetida o’qiydi. Udarnik chaladigan bolaning ismi Vali emas, gyeografiya fakultyeti talabasining ismi Laziz emas. Maqsud tarix fakultyetida o’qimaydi. Abror pianist ham, biologham emas. Vali fizikafakultyetidao’qimaydi, udarnikchi esa tarix fakultyetida o’qimaydi. Laziz kontrabassda o’ynamaydi. Vali qanday choluu asbobini chaladi va qaysi fakultyetda o’qiydi?
Javob: Ushbu masalani yechishda quyidagicha fikrlash lozim: "Talabalarning ismlarini bosh harflar bilan byelgilaylik: M, L, A, V; choluularni ularning bosh harflari bilan: G, P, U, K; fakultyetlarning bosh harflari: F, G, T, B. SHunda quyidagi variantni kyeltirish mumkin:
M G FGB
L UP FTB
A KU FGT
V PK GTB
Javob: Pianinoda chalib, fizika fakultyetida o’qiydigan talabaning ismi Laziz, Abror udarnik chaladi va u gyeografiya fakultyetida o’qiydi. Biologiya fakultyetining talabasi Maqsud bo’lib, Vali kontrabassda chaladi va tarix fakultyetida o’qiydi.
2.Sonlarning kyetma-kyetlik qonuniyatini toping va yetishmayotgan sonni qo’ying:

a) 7 9 15 11

4 15 12 7
13 8 11 ?
Javob: Yetishmayotgan son - 10. Kolonkadagi ikki son yiuindisi va uchinchi son ayirmasi to’rtinchi sonning natijasini yuzaga kyeltiradi.

Masalan: 7+9=16-5=11 vahakozo.

B) 174 171 57 54 18 15 X?
Javob: Bu son 5. Birinchi sondan 3 ni ayiramiz va ikkinchi sonni 3 ga bo’lamiz, uchinchidan 3 ni ayirib, to’rtinchisini 3 ga bo’lamiz, byeshinchida 3 ni ayirib, oltinchisini 3 ga bo’lamiz va natijada 5 hosil bo’ladi.
Quyida turli variantli sonlar qatori kyeltirilib, ular sonlar qonuniyatini mashqqilish orqali topishga yordam byeradi:
V) 54 19 18 14 6 9 natija soni - 2
301 294 49 44 11 8 - 4
92 46 44 . 22 20 10 - 8
256 37 64 31 16 25 - 4
Qonuniyatlarni topish mashklari tafakkurni egiluvchan, mustaqil va tyejamkor bo’lishiga yordam byeradi. V.V.Davidov qonuniyatlarga asoslangan tafakkurni nazariy tafakkur dyeb atab, empirik tafakkurdan farqli o’laroq uni "proba va xatolar" myetodiga kurilganini ta’kidlaydi.
Quyida kyeltirilgan mashq, nazariy tafakkurni shakllantirishga yordam byeradi.
Anagrammalar
Tajriba jarayonida o’quvchilarga o’rni o’zgartirilgan so’zlar byerilib, o’quvchilar ularni joyiga joylashtirib adashtirilgan so’zni topishlari lozim.
1)lbko 3)rkdyeti 5)okamdnri
2) r a ya i 4)adartx 6)yetyelivozr
Ushbu anagrammalarni yechishda 2 ta usul ko’llanishi mumkin:
1) har bir so’zni yangi yo’l bilan;
2) bir nyecha so’zni topgach, o’quvchi umumiy qonuniyatni aniqlaydi, ya’ni bunda xarflarni juftliklarda olish lozim:
lbko - lb + ko bl + ok blok
Ushbu qonuniyatni anglagan o’quvchi qolgan so’zlarni ham tyezda ochib tashlaydi.

4. MUSTAQIL TAFAKKURNI RIVOJLANTIRISH BO’YICHA KO’RSATMALAR

1. Tafakkur va uning mustaqilligini rivojlantirish uchun asosiy muhim mavzu yuzasidan sistyemali tarzda muammoli darslarni tashkil etish lozim, qaysikim o’quvchi tafakkurini stimullashtiradi, xotirada mavjud bilimlar bilan chyeklanib qolmaydi. Bilish ehtiyojlari va qiziqishlari - tafakkur uchun muhim sharoit ekanligini nazarda tutgan holda darslarni tashkil etish lozim.

2. Dars jarayonida o’quvchilardan so’roqni to’uri tashkil qilish va alohida e’tibor byerish lozim. So’roq eshitish o’quvini rivojlantirishga, javob byerishga /auditoriya oldida chiqa olish/, o’z nuktai nazarini himoya qila olishga ko’mak byerish lozim. Nutqning rivojlanishiga katta e’tibor byermoq lozimki, chunki nutq va tafakkur bir-biriga boulikdir.
3. O’quvchilarning monologik ta’limiga dialogik ta’limni qarama-qarshi holda qo’ymoq kyerak. Amalda tafakkur faqatgina dialogli xolda rivojlanadi. Bunda albatta, shyeriklar muhokama qilinayotgan muammo yuzasidan to’liq ma’lumotga ega bo’lishi u yoki bu munozarada to’liq muhokama qilish uchun imkoniyat yaratishini yodda saqlamoq kyerak.
4. Ta’lim amaliyotiga yanada kulay vaziyatlarni, javobni ko’rib chiqishni, sharoitni boshqarishni taklif etuvchi ta’lim myetodikalarini joriy etish lozim. Aks xolda tafakkurning rigidligi, pryedmyetlarning "latyentligi" hususiyatiga, qarma-qarshiliklarga e’tiborsizlik, mustaqil ravishda aniq xulosa va umumlashmalar chiqara olmaslik kabi tafakkurning samarasiz usul va byelgilari shakllanish xavfi bor. O’qituvchi yangi mavzuni tushuntirishda o’quvchilar bilan birgalikda qanchalik ko’p turli vaziyatlarni ko’rib chiqsa, o’quvchi tomonidan ushbu mavzu shunchalik yaxshi o’zlashtiriladi.
5. O’quvchilarda empirik emas, balki nazariy tafakkurni rivojlantirish lozim. Buning uchun o’qituvchi ta’lim amaliyotida ko’r-ko’rona "sinash va xato" usulini qo’llamasdan, balki o’quvchilarning turli qonuniyatlar izlashiga diqqat e’tiborlarini qaratish lozim.
6. Darslarni tashkil etishda asosiy diqqat-e’tiborni ularning tashqi ko’rinishiga qarab emas, balki darslarning mazmuniga va jozibadorligiga, ularning bajarilishiga qaratish lozim. Bunda shuni yodda tutish kyerakki, erkin va mustaqil shaxsgina erkin va mustaqil fikirlay oladi. SHuning uchun dars jarayonida o’qituvchi o’quvchilarning muvaffaqiyatlariga va erishgan yutuqlariga ko’proqe’tibor byerishlari kyerak.
7. O’quvchilarga ko’proq ijodiy vazifalar byerish, turli "chaluituvchi" matyeriallar bilan ularning malakalarini rivojlantirish lozim. Buning uchun ko’plab psixologik-korryektsion /tuzatish/ mashqlari va vazifalar borki, ular o’quvchilarning malakalarini rivojlanishiga imkon byeradilar.
8. Pyedagog dars mobaynida o’quvchilarga murakkab vazifalar bajarish jarayonida mohirlik bilan "mikdoriy" ko’rsatmalar byerishlari lozimki, bu ko’rsatmalar o’quvchilar tafakkurini chyegaralab ko’ymasligi lozim. Ana shundagina o’quvchilar tafakkuri mustaqil faoliyat ko’rsata boshlaydi.