Ekspressiv leksika

Ekspressiv leksika
Тушунча ифодалашдан ташқари, таъсирчанликка эришиш ва нутқнинг маълум услубини яратиш мақсадида қўлланадиган сўзлар экспрессив лексика дейилади.
Экспрессив-услубий жиҳатдан ҳозирги ўзбек тили луғат таркиби 2 та катта гуруҳга бўлинади:
а) оғзаки нутққа ва ёзма нутққа хос бўлган умумистеъмолдаги сўзлар;
б) услубий жиҳатдан чегараланган лексика.

2. Оғзаки ва ёзма нутққа хос бўлган умумистеъмолдаги сўзлар.

Кишилар учун ҳаётий зарур нарсаларни англатадиган услубий бўёқдор бўлмаган сўзлар умумистеъмолдаги сўзлар дейилади.
Улар услубий жиҳатдан чегараланмагани учун услубий нейтрал бўлган лексика деб ҳам аталади.
Масалан: нон, уй, сув, одам, юз, кўз, ош, чой, туз, оқ, қора, юрмоқ, бормоқ, мен, сен, у, бу, шу, икки, олти...
Услубий нейтрал лексика ҳар қандай жанрда ишлатилади.
Услубий чегараланган лексика. Нутқнинг айрим-айрим турлари учунгина хизмат қиладиган сўзлар услубий чегараланган лексика дейилади. Бундай махсус сўзлар даставвал оғзаки нутққа ёки ёзма нутқда қўлланишига кўра иккига ажралади.
Масалан: ҳазар қилмоқ, бирлашмоқ, ҳунар, ўрин, арзимаган сўзлари кўпроқ оғзаки нутқда қўлланилса, жирканмоқ, жипслашмоқ, касб, макон, жуъзий сўзлари ёзма нутқда қўлланади.
3. Оғзаки нутқнинг услубий чегараланган лексикаси.
Оғзаки нутқ учун характерли бўлган оддий муомаладаги сўзлар ўзларининг соддалиги, ҳаммага тушунарли бўлиши билан ёзма нутқдаги сўзлардан ажралиб туради.
Оғзаки нутқда услубий бўёқдор сўзлар кўп ишлатилади, уларда соддалик, таъсирчанлик, баъзан эркинлик сезилиб туради.
Оғзаки нутққа оид сўзлар бадиий асарларда персонажлар нутқида берилади.
Масалан: Нима қилиб бу эзмачуриқни судраб юрибсизлар, бети қурсин.
Оғзаки нутққа хос сўзларга шевага хос сўзлар, оддий муомаладаги сўзлар, эркалаш, дағал (вульгар), ҳақорат сўзлари киради.

Маслан: Қизалоқларим, қўлларинг нуқул барака экан.

Бой, қизталоқ, тоза ҳам давлат йиққан экан.

Оғзаки нутқ лексикасида кучли эмоционал-экспрессив сўзлар кўп. Бу турдаги сўзларга эмоция, ҳис-ҳаяжон, руҳий кечинмалар, турли товуш ва ҳаракатларни ифодалайдиган сўзлар, овоз ва тасвирга тақлид сўзлар киради. Бундай сўзлар кишида турли психологик ҳолатларни юзага келишига сабаб бўлади, воқеа, ҳодиса ва вазиятларга нисбатан салбий ёки ижобий муносабатни ифодалайди:

а) ундовлар ва улардан ясалган сўзлар: (оҳ, эҳ, эй, ие, иф, бе, оббо, дод, додламоқ, ухламоқ);
б) тақлидий сўзлар ва улардан ясалган сўзлар: (билч-билч, ғарч-ғурч, ванг, тарс-турс, қарс, лип, ғирилламоқ).
4. Ёзма нутқнинг услубий чегараланган лексикаси.
Китоб, журнал, газета ва шунга ўхшаш (матбуот нашр)ларда қўлланадиган, умуман, ёзма асарлар учун характерли бўлган сўзларнинг нисбатан, турғун, барқарор экспрессив-стилистик оттенкаси бўлиши ёки бўлмаслиги мумкин. Чунончи, расмий ишга оид, тантанага, нотиқликка оид сўзларнинг поэтик лексика, халқ достонларига оид сўзларнинг, публицистикага оид сўзларнинг бирор даражадаги қўшимча ранги бўлади. Шу билан оғзаки нутққа хос сўзлардан ажралиб туради.
Масалан: сайламоқ, мажбурият, модда, фармон, жарима, изоҳ, исбот, мазкур, шахсан, чексиз, буюк, даргоҳ;
ижозат, бурч, бевосита, табрик, бошчилик, эришмоқ;
зангори, ажойиб, сокин, майин, чеҳра, жамол, ишқ;
диловар, оша, аждар, дев, зўравон;
эксплуататор, илғор, қолоқ, мусобақа, новатор, қардошлик, дўстлик, тинчлик ва бошқалар.
Аммо илмий-техник терминлар, тарихий сўзлар, профессионал сўзлар ва шу кабилар асосан, эмоционал оттенкасиз бўлади. Ҳатто аввал эмоционал оттенкаси бор бўлган сўз ҳам термин тусига киргач эмоционаллигини йўқотади. Бунинг ўрнига “китобийлик” оттенкаси пайдо бўлади. Масалан, кичик тилча, қоринча (анатомия соҳасида), муштча, юбка (автомашина деталлари), батрак (тожикча-форсча бадраг – “қайсар”, “тубан арқ”, кейинчалик маълум ижтимоий қатлам”) каби.

Emotsional-ekspressivlik his-tuyg‘u, munosabat ifodalash demakdir. O‘zbek tilidagi ba’zi so‘zlar so‘zlovchining munosabatini ham ifodalaydi, ba’zilarida munosabat sezilmaydi. Shu jihatdan so‘zlar ikki xil bo‘ladi: emotsional-ekspressiv bo‘yoqsiz so‘zlar; 2) emotsional-ekspressiv bo‘yoqdor so‘zlar. Bo‘yoqsiz so‘zlarda faqat tushuncha, ma’no ifodalanadi. So‘zlovchining munosabati sezilmaydi. Bunday so‘zlar bo‘yoqsiz yoki neytral, uslubiy betaraf so‘zlar deb yuritiladi.

Bo‘yoqdor so`zlarda so‘zlovchining munosabati ham ifodalanadi. Munosabatning xarakteriga ko‘ra bo‘yoqdor so‘zlar ikki xil bo‘ladi: a) ijobiy bo‘yoqdor so‘zlar: chehra, jamol. b) salbiy bo‘yoqdor so‘zlar: badbashara, badburush, naynov, qiltiriq, kampirdahan.
So‘z ko‘chma ma‘nosining shakl va ma’no munosabatini ifodalovchi turlari - sinonimlar, omonimlar, polisemiya, metafora, epitet, metonimiya, sinekdoxa va boshqalar uslubiy vosita bo‘lib, turli qo‘shimcha ma’no, mazmunni ifodalashga xizmat qiladi.
Sifatlash ham tilning boy tasviriy vositalaridan biri bo‘lib, narsa, voqea,
hodisalarni yorqin ifodalashga xizmat qiladi. Uyadosh so‘zlar. Bir mazmuniy uyaga (guruhga) mansub bo‘lgan so‘zlar uyadosh so`zlar deyiladi. Tilimizdagi barcha so‘zlar ongimizda ma’lum mazmuniy uyalarga birlashgan holda saqlanadi. Bu esa so‘zlarning xotirada oson saqlanish va nutqiy jarayonda ulardan oson foydalanish imkonini beradi.
So‘z etimologiyasi. Dehqon so‘zi yer ochib, ekin o‘stiruvchi qishloq
odamlarini anglatadi. Lekin uning uzoq tarixi bor, o‘zi tojikcha so‘z bo`lib, deh - qishloq, qoon yoki xon - hokim degani. Qadimda mayda yer egalarini dehqon deyishgan. Keyinchalik bu so‘z ekadigan-tikadigan odam ma’nosida qo‘llana boshladi. Arabcha vatan so‘zi tug‘ilgan joy ma’nosini bildirgan. Endi uning mazmun doirasi katta bir mamlakat darajasiga yetdi. Basir so‘zi ko‘rish va bilishtushunchalarini ifodalagan. Endilikda -ko‘r (ko‘rmaslik) ma’nosida qo‘llanadi.
Ziyo – nur, agar zim-ziyo desak, qorong‘i degani bo‘ladi.
Ekspressiv leksika – ekspressiya ifodalash xususiyatlariga ega bo’lgan so’zlar majmuasi. Leksik ekspressiv vositalarga oʻz haqiqiy maʼnosidan tashqari uslubiy (salbiy yoki ijobiy) boʻyoqqa ega boʻlgan soʻzlar, undov soʻzlar va kuchaytiruv yuklamalari kiradi (mas, "qiltiriq" soʻzi ozgʻinlikni salbiy jihatdan ifodalaydi, baholaydi). Ekspressivlik (tilshunoslikda) − til birligining semantik-stilistik belgilari majmui; til birligining aloqasoʻzlashuv jarayonida soʻzlovchining nutq mazmuniga yoki nutq qaratilgan shaxsga nisbatan subʼyektiv (ijobiy yoki salbiy) munosabatining ifoda vositasi boʻla olishini taʼminlaydi. Ekspressivlik tilning barcha sathlari birliklari uchun xosdir. Fonetik ekspressiv vositalar sifatida soʻz tarkibidagi undoshlardan birining qoʻshaloq holda yoki biror unlining choʻziq talaffuz etilishi, urgʻuning oʻrnini oʻzgartirish kabilarni koʻrsatish mumkin. Morfologik vositalar sifatida keng miqyosdagi erkalashkichraytish qoʻshimchalari (subʼyektiv baho ifodalovchi qoʻshimchalar)ni koʻrsatish mumkin (oyioyijon, ukaukaginam va boshqalar). Leksik ekspressiv vositalarga oʻz haqiqiy maʼnosidan tashqari uslubiy (salbiy yoki ijobiy) boʻyoqqa ega boʻlgan soʻzlar, undov soʻzlar va kuchaytiruv yuklamalari kiradi (mas, "qiltiriq" soʻzi ozgʻinlikni salbiy jihatdan ifodalaydi, baholaydi). Sintaktik sathda esa E. odatdagi soʻz tartibini oʻzgartirish, elliptik tuzilmalardan foydalanish, soʻz takrorlari orqali taʼminlanadi. 

Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Т., 2001. Турсунов У., Муҳторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т., 1975. Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Т., 1980. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T., 2009. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. –Т., 2002. Ҳожиев А. Ўзбек тили морфологияси, морфемикаси ва сўз ясалишининг назарий масалалари. –Т., 2010.

Bog’lanuvchi so’zlar: ekspressiv, emotsional leksika