Electr xa'm magnetizm lat

elektr qozg’awshı ku’shi degen attı aldı. 
nı toqtın’ islegen tolıq jumısına ten’lestirip mınag’an iye bolamız: 
Å
=
+
. 
Bul an’latpada 
arqalı galvanikalıq elementtin’ ishki karsılıg’ı belgilengen. Ten’liktin’ eki 
ta’repin de 
= shamasına bo’lip tolıq shınjır (tuyıq shınjır) ushın Om nızamına iye bolamız: 
=
Å
+ .
 
+ qosındısı shınjırdın’ tolıq qarsılıg’ı dep ataladı. 
Demek qa’legen galvanikalıq element ushın ta’n bolg’an shamanı kirgiziwge boladı eken. Bul 
shama galvanikalıq elementtin’ elektr qozg’awshı ku’shi bolıp tabıladı. 
=
Å
formulasınan elektr qozgawshı ku’shtin’ o’lshem birligigin’ kernewdin’ o’lshem 
birligindey bolatug’ınlıg’ı ko’rinip tur. Sonlıqtan elektr qozgawshı ku’shti ko’pshilik 
jag’daylarda voltlerde beremiz. 
Toq dereginin’ paydalı ta’sir koeffitsienti. Meyli qanday da bir derek 
Å elektr qozg’awshı 
ku’shine, 
ishki karsılıg’ına iye bolıp, ol qarsılıg’ı bolg’an shınjır menen tuyıqlangan bolsın. 
Sırtqı shınjırda 
= =
= Å
( + )
shamasına ten’ quwatlıq bo’linip shıg’adı. Sırtqı shınjırda berilgen toq deregine sa’ykes keliwshi 
maksimallıq quwatlıq bolg’an 
( 
)
shamasın alıw kerek bolsın. Bunday jag’dayda a’dette 
qarap atırg’an funktsiyadan tuwındı alıp, usı tuwındını nolge ten’lestiriw kerek boladı 
(funktsiyanın’ maksimumında tuwındı nolge ten’ boladı degen so’z). Tap usınday jol menen 
maksimallıq quwatlıqqa sa’ykes keliwshi qarsılıqtın’ ma’nisi 
=
shamasın 
dan 
boyınsha tuwındı alıp, onı nolge ten’lestiriw arqalı alamız: 
=
Å
−
( +
)
= 0. 
Endi 
menen di barlıq waqıtta da on’ ma’niske iye boladı dep esaplap 

---

52 
=  
ekenligine iye bolamız. Demek en’ u’lken kuwatlıq sırtqı karsılıq galvanikalıq elementtin’ ishki 
qarsılıg’ına ten’ bolg’an jag’dayda alınadı eken. Bunday jag’dayda shınjırdag’ı toqtın’ shaması 
Å
/2 ge, yag’nıy shınjırdı qısqa tuyıqlag’andag’ı toqtın’ yarımına ten’ (sırtqı karsılıq nolge ten’ 
bolg’an jag’day shınjırdı kısqa tuyıqlaw dep ataladı). Al quwatlıqtın’ mu’mkin bolg’an en’ 
u’lken ma’nisi
( 
)
=
Å
4 .
 
Biraq toq dereklerin a’meliy paydalang’anda ko’pshilik jag’daylarda paydalı ta’sir 
koeffitsientlerin biliw kerek boladı. Derek sırtqı shınjır ushın jumıs islegende toq derektin’ 
ishinen de o’tedi ha’m usıg’an baylanıslı derektin’ o’zinen jıllılıq bo’linip shıg’adı. Sonlıqtan 
quwatlıqtın’ bazı bir mug’darı paydasız derektin’ ishinde jıllılıqtın’ bo’linip shıg’ıwı ushın 
jumsaladı. Bul quwatlıqtın’ ma’nisi 
=
, 
al derektin’ tolıq quwatı 
=
+
shamasına ten’ boladı. Sonlıqtan toq dereginin’ paydalı ta’sir koeffitsienti mınag’an ten’: 
=
=
Å .
Barlıq waqıtta 
< Å bolg’anlıqtan ≤ 1.