Electr xa'm magnetizm lat

Djoul-Lents nızamı. Biz joqarıda erkin ju’riw jolının’ en’ aqırında elektronnın’ ortasha ma’nisi 
〈∆ 
〉 =
2
=
2
2
2
2
(100) 
shamasına ten’ bolg’an kinetikalıq energiyag’a iye bolatug’ınlıg’ın ko’rdik. İonlar menen 
soqlıg’ısıwdın’ na’tiyjesinde usınday kinetikalıq energiya iong’a beriledi. Bul energiya bolsa 
metaldın’ ishki energiyasının’ o’siwin ta’miyinleydi. Al ishki energiyanın’ o’siwin metaldın’ 
temperaturasının’ joqarılawınan bilemiz. 
Ha’r bir elektron bir sekund ishinde metaldın’ ionı menen ortasha 
= / ret soqlıg’ısadı. Ha’r 
bir soqlıg’ısqanda (100)-an’latpadag’ıday energiyanı kristallıq pa’njerege beredi. Demek toq 
o’tip turg’an metaldın’ ko’leminin’ bir birliginen bir sekund waqıt ishinde 
=
1
〈∆ 
〉 =
2
 
shamasındag’ı jıllıqtı bo’lip shıg’aradı (
arqalı ko’lem birligindegi o’tkizgishlik elektronlarının’ 
sanı belgilengen)
4
. 
shaması toqtın’ salıstırmalı jıllılıq quwatı bolıp tabıladı ha’m (90)-
formulag’a sa’ykes keledi. Sonlıqtan alıng’an barlıq an’latpalardı tallap an’sat tu’rde Djoul-Lents 
nızamın an’latatug’ın 
=
formulasına kelemiz. 
Videman-Frants nızamı. Ta’jiriybeler metallardın’ joqarı elektr o’tkizgishlik penen bir qatarda 
joqarı jıllılıq o’tkizgishlikke de iye bolatug’ınlıg’ın ko’rsetedi. 1853-jılı Videman ha’m Frants 
ta’jiriybede jıllılıq o’tkizgishlik koeffitsienti 
nın’ elektr o’tkizgishlik koeffitsienti g’a 
qatnasının’ barlıq metallar ushın shama menen birdey ekenligin ha’m usı qatnastın’ absolюt 
temperaturag’a tuwrı proportsional o’setug’ınlıg’ın ko’rsetti. Mısalı o’jire temperaturalarında 
alюminiy ushın bul qatnas 
5,8 ∙ 10
g’a, mıs ushın 6
4,4 ∙ 10
g’a ha’m qorg’asın ushın 
7
∙ 10
∙
∙ 
g’a ten’ bolatug’ınlıg’ın ko’rsetti. 
A’lbette metall emes deneler de jıllılıq o’tkizedi. Biraq metallardın’ jıllılıq o’tkizgishlik 
qa’biletligi dielektriklerdin’ jıllılıq o’tkizgishlik qa’biletliginen a’dewir u’lken. Bul 
mag’lıwmatlar metallardag’ı jıllılıq o’tkizgishlikke kristallıq pa’njere menen bir qatarda 
o’tkizgishlik elektronlarının’ da qatnasatug’ınlıg’ın ko’rsetedi. Bul elektronlardı bir atomlı gaz 
dep esaplap gazlerdin’ kinetikalıq teoriyasınan jıllılıq o’tkizgishlik koeffitsientinin’ formulasın 
paydalanıwımızg’a boladı: 
χ =
1
3
. 
Bul an’latpada gazdın’ tıg’ızlıg’ı 
nın’ ornına ko’beymesi, al ortasha tezlik 〈 〉 nın’ ornına 
alıng’an. Bir atomlı gazdin’ salıstırmalı jıllılıq sıyımlıg’ı
=
ge ten’. Bul an’latpanı 
joqarıdag’ı an’latpag’a qoyıp, mınanı alamız: 
χ =
1
2 .
 
4
«O’tkizgishlik elektronları», «erkin elektronlar», «toq tasıwshı elektronlar» so’zleri bir ma’niste 
qollanılmaqta. 

---

58 
Biz joqarıda 
=
ekenligine iye bolg’an edik. Endi 
nin’ ortasha ma’nisinin’ 
shamasına ten’ ekenligin esapqa alamız. Usının’ na’tiyjesinde 
χ
=
2
2
= 3
2
(101) 
an’latpasına iye bolamız. Bul an’latpa Videman-Frants nızamın an’g’artadı. Eger (101)-
formulag’a elementar zaryad penen Boltsman turaqlılarının’ ma’nisin qoysaq, onda 
χ
= 2,23 ∙ 10
 
formulasın alamız. O’jire temperaturalarında (
= 300 )
= 6,7 ∙ 10
∙
∙ 
shamasına iye 
bolamız. Bul shama ta’jiriybede alıng’an shamalarg’a sa’ykes keledi. Biraq keyinirek bunday 
sa’ykesliktin’ tosınnan bolg’an sa’ykeslik ekenligi da’lillendi. Lorents elektronlardın’ tezlikler 
boyınsha tarqalıwın inabatqa alıw jolı menen esaplawlar ju’rgizgende
= 2
bolıp shıqtı. 
Bul na’tiyje ta’jiriybeler juwmaqları menen «jamanıraq» sa’ykes keledi. 
Solay etip klassikalıq teoriya Om, Djoul-Lents nızamların tabıslı tu’rde tu’sindire aldı, al 
Videman-Frants nızamın tek sapalıq jaqtan g’ana tu’sindirdi. Bul klassikalıq teoriyanın’ bazı bir 
kemshiliklerinin’ bar ekenliginin’ aqıbeti bolıp tabıladı. Usının’ saldarınan klassikalıq teoriya 
ko’p ma’selelerge durıs juwap bere almadı. Bul ma’seleler хaqqında o’z aldına ga’p etiledi.