Electr xa'm magnetizm lat

Хoll effekti. Biz joqarıda metallardın’ elektr o’tkizgishliginin’ o’tkizgishlik elektronlarının’ 
kontsentratsiyasınan g’a’rezli ekenligin ko’rdik. Haqıyqatında da toqtın’ tıg’ızlıg’ı
= . 
(102) 
Bul formulada 
arqalı elektronlardın’ jılısqaqlıg’ı (podvijnost) belgilengen. Eger > 0 bolsa 
toqtın’ tıg’ızlıg’ı elektr maydanı bag’ıtında, al 
< 0 bolg’anda toqtın’ tıg’ızlıg’ı menen elektr 
maydanının’ kernewligi o’z-ara antiparallel. Usı jag’dayg’a baylanıslı 
ha’m shamaların 
anıqlaw ushın (102)-an’latpanın’ qasına ja’ne bir ten’leme kerek boladı. Usı maqsette biz Хoll 
effektinen paydalanamız. 
Meyli uzın ha’m juqa metall lenta boylap tıg’ızlıg’ı 
shamasına ten’ toq o’tip turg’an bolsın (37-
su’wret). Toqtın’ bag’ıtın 
ko’sherinin’ bag’ıtı sıpatında qabıl etemiz. Meyli lenta tegisligine 
perpendikulyar, 
ko’sherinin’ bag’ıtı menen bag’ıtlas magnit maydanı tu’sirilgen bolsın. Eger 
toqtı tasıwshılar on’ zaryadlang’an bo’leksheler bolsa, onda olar toq penen birge on’ ta’repke 
qaray qozg’alg’an bolar edi ha’m Lorentts ku’shi 
[ ] zaryadlang’an bo’lekshelerdin’ 
to’menge qaray awısıwın boldırg’an bolar edi. Usının’ aqıbetinde lentanın’ to’mengi ushı on’ 
zaryadlar menen, al joqarg’ı ushı teris zaryadlar menen zaryadlanadı. Payda bolg’an 
elektr 
maydanı magnit maydanı ta’repinen zaryadlang’an bo’lekshelerdin’ to’menge qaray awısıwına 
qarsılıq jasag’an bolar edi. Lentanın’ to’mengi ha’m joqarg’ı ushlarındag’ı zaryadlardın’ jıynalıw 
protsessi zaryadlardın’ lentanın’ kese-kesimi arqalı o’tiwi tamam bolg’ansha ju’redi. Usınnan 
keyin lentag’a ko’ldenen’ bag’ıtta bir birine qarama-qarsı bolg’an 1 ha’m 2 noqatları arasında 
−
on’ potentsiallar ayırması payda boladı. Eger toqtı tasıwshılar teris zaryadlar bolıp 
tabılatug’ın bolsa, onda olar toq penen birge shep ta’repke qaray qozg’aladı. Lorentts ku’shi 
=
[ ] bunday bo’lekshelerdi to’menge qaray da awıstıradı. Sonlıqtan endi lentanın’ 
to’mengi ushı teris zaryadlanadı, al jokarg’ı ushı on’ zaryadlanadı. Bul jag’dayda 
−

---

59 
potentsiallar ayırmasının’ ma’nisi teris boladı. Magnit maydanıdag’ı ko’ldenen’ potentsiallar 
ayırmasının’ payda bolıwı ta’jiriybede 1879-jılı Хoll ta’repinen ashıldı, al qubılıstın’ o’zi Хoll 
effekti dep ataladı. 
37-su’wret. 
Хoll effektin tu’sindiriwge arnalg’an su’wret.
Ta’jiriybeler a’zzi magnit maydanıdag’ı payda bolg’an lentanın’ uzınlıg’ına ko’ldenen’ 
potentsiallar ayırması 
dın’ magnit induktsiyası g’a, toqtın’ tıg’ızlıg’ı g’a ja’ne 1 ha’m 2 
noqatları arasındag’ı qashıqlıqqa proportsional bolatug’ınlıg’ın ko’rsetedi: 
= . 
(103) 
Biz joqarıda lentanın’ to’mendegi ha’m joqarıdag’ı ushlarının’ zaryadlanıwının’ saldarınan 
lentanın’ uzınlıg’ına ko’ldenen’ bag’ıtta 
elektr maydanının’ payda bolatug’ınlıg’ın eske alıp 
o’tip edik. Ten’ salmaqlıq sha’rti orınlang’anda 
= . Sonlıqtan ko’ldenen’ bag’ıttag’ı 
potentsiallar ayırması 
= = . 
Bul an’latpada elektronnın’ ortasha tezligi 
nı toqtın’ tıg’ızlıg’ı arqalı bılayınsha an’latamız: 
= . 
Sonlıqtan 
=
1
.
Bul an’latpa (103)-an’latpag’a sa’ykes keledi. Na’tiyjede Хoll turaqlısının’ mınag’an ten’ 
ekenligine iye bolamız: 
=
1
(104) 
Demek Хoll turaqlısının’ ma’nisi toqtı tasıwshılardın’ kontsentratsiyasınan g’a’rezli eken. 
Ta’jiriybede 
din’ ma’nisin anıqlap kontsentratsiya di anıqlaydı. Al payda bolg’an ko’ldenen’ 
potentsiallar ayırmasının’ belgisi boyınsha toq tasıwshı elektr zaryadlarının’ belgisi de 
anıqlanadı.