Electr xa'm magnetizm lat

Elektronlardın’ urılıwı menen ju’retug’ın ionlasıw
7
. Gazlerdegi elektr razryadı qubılıslarında 
atomlardın’ elektronlardın’ urılıwı na’tiyjesindegi ionizatsiyası u’lken orındı iyeleydi. Jetkilikli 
kinetikalıq energiyası bar elektron neytral atomg’a kelip urılg’anda atomnın’ bir yamasa bir 
neshe elektronın julıp shıg’aradı. Na’tiyjede neytral atom on’ iong’a aylanadı, al gazde jan’a 
elektronlar payda boladı. Elektronlıq urılıwlar ta’sirinde payda bolatug’ın ionizatsiyanı u’yreniw 
ushın arnalg’an ta’jiriybenin’ sхeması 48-su’wrette keltirilgen. Bunday ta’jiriybeni birinshi ret 
Frank ha’m Gertsler o’tkergen ha’m sonlıqtan bunday ta’jiriybeni olardın’ hu’rmetine Frank 
ha’m Gerts ta’jiriybesi dep ataydı. 
48-su’wret. 
Frank ha’m Gerts ta’jiriybesinin’ sхeması. 
Basımı shama menen 0,1-0,01 mm sınap bag’anasının’ basımınday bolg’an gaz shiyshe trubag’a 
kirgiziledi (da’slep shiyshe trubanın’ hawası sorıp alıng’an bolıwı kerek). Trubka qızdırılatug’ın 
katodına, torına ha’m indlar kollektorı g’a iye bolıwı kerek. Torg’a katodqa 
salıstırg’anda on’ potentsial beriledi, bul potentsialdın’ ma’nisin kernewdi bo’liwshi 
menen 
o’zgertiledi ha’m 
voltmetri menen o’lsheydi. İonlar kollektorına katodtın’ potentsialına 
qarag’anda 0,5 – 1,0 V ke u’lkenirek teris potentsial beriledi. Bul u’lken emes potentsiallar 
ayırması 
bo’liwshisi arqalı alınadı. Onın’ on’ ushı katod penen jalg’ang’an.
7
«İonizatsiya» ha’m «ionlasıw» so’zleri bir ma’niste qollanıladı. 

---

74 
Usınday ta’jiriybelerde katod a’dette katodtın’ ishine jaylastırılg’an ja’rdemshi spiral ta’repinen 
qızdırıladı. Usınday jag’dayda qızdırıwshı toq ta’repinen payda etiletug’ın katod boylap 
potentsialdin’ o’zgerisi joq etiledi (bunday katodlardı ekvipotentsial katodlar dep te ataydı). 
Trubalardag’ı katod-tor arasındag’ı qashıqlıq tor-kollektor arasındag’ı qashıqlıqtan a’dewir kishi 
etip islenedi. Sonın’ menen birge gaz molekulalarının’ erkin qozg’alıwının’ uzınlıg’ı tor menen 
katod arasındag’ı qashıqlıqtan u’lken bolarlıqtay etip gazdın’ basımı saylap alınadı. Sonlıqtan 
katod ta’repinen shıg’arılgan elektronlar katod-tor ken’isliginde hesh soqlıgıspay qozgaladı. Eger 
katod penen tor arasındag’ı potentsiallar ayırması 
g’a ten’ bolsa, onda ha’r bir elektron 
2 =
(111) 
kinetikalıq energiyasına iye boladı (
arqalı elektronnın’ zaryadı belgilengen). Tor ta’repinen 
tezlengen elektronlar tor menen kollektor arasındag’ı ken’islikte gaz atomları menen 
soqlıg’ısadı. 
Kollektordın’ potentsialı katodtın’ potentsialınan kishi bolg’anlıqtan ionizatsiya bolmag’anda 
barlıq elektronlar tormozlanadı ha’m kollektrg’a jetpeydi. Sonlıqtan galvanometr arqalı o’tiwshi 
toq nolge ten’. Biraq, eger tor menen katod arasındag’ı 
potentsiallar ayırmasın a’stelik penen 
ko’tersek, onda elektronlardın’ kinetikalıq energiyaları da artadı ha’m onın’ ma’nisi ionizatsiya 
energiyasının’ ma’nisine jetkende tor-kollektor arasındag’ı ken’islikte on’ zaryadlang’an ionlar 
payda boladı. Bul ionlar kollektorg’a qaray qozg’aladı ha’m na’tiyjede galvanometr toqtın’ 
payda bolg’anlıg’ın ko’rsetedi. Sonlıqtan tordın’ en’ kishi potentsialı bolg’an 
dı o’lshep (
dın’ usınday ma’nisinde kollektor tog’ı payda boladı) izertlenip atırg’an gazdin’ ionizatsiya 
energiyasının’ ma’nisin anıqlaw mu’mkin. 
Frank ha’m Gerts ta’jiriybesi ionizatsiya energiyasın anıqlay alatug’ın birden bir ta’jiriybe emes. 
Kestede bazı bir atomlardın’ ioniztsiya energiyası berilgen: 
Element 
He 
Ne 
Ar 
Hg 
Na 
K 
Rb 
İonizatsiya energiyası, eV 
24,5 
21,5 
13,9 
10,4 
5,12 
4,32 
4,68 
Plazma. Gaz razryadının’ ha’r qıylı formalarında, joqarı temperaturalarda elektronlardın’ 
kontsentratsiyası shama menen ionlardın’ kontsentratsiyasın ten’ bolatug’ın ku’shli 
ionlastırılg’an gaz payda boladı. Birdey kontsentratsiyag’a iye elektronlar menen ionlardan