Electr xa'm magnetizm lat

 
5-§. Elektr maydanındag’ı o’tkizgishler
Elektr sıyımlıg’ı. Sıyımlıq birlikleri. Kondensatorlardın’ sıyımlıg’ı. Elektr maydanı energiyası 
ha’m onın’ tıg’ızlıg’ı. 
Biz da’slep barlıq zatlardag’ı elektr maydanı haqqında ulıwma tu’rde ga’p etemiz. Keyin elektr 
maydanındag’ı o’tkizgishlerge o’temiz. 
Atom yadrolarının’ ha’m elektronlardın’ o’lshemleri atomlardın’ o’zlerinin’ o’lshemlerinen 
shama menen ju’z mın’day ese kishi. Dene iyelep turg’an ken’isliktin’ og’ada kishi bo’legin 
(shama menen 10
-15
bo’legin) zaryadlang’an bo’leksheler iyeleydi. Denenin’ basqa bo’limlerin 
vakuum iyeleydi. Bul ken’islikte atom yadroları menen elektronlar elektromagnit maydanların 
qozıradı (payda etedi). Atomlar yadroları menen elektronlar ortasında, sonın’ menen usı 
bo’leksheler ishinde maydan ken’islik boyınsha da, waqıt boyınsha da og’ada quramalı ha’m 
u’lken o’zgerislerge ushıraydı. Bunday maydandı mikroskopiyalıq maydan yamasa 
mikromaydan dep ataydı. Elektr zaryadlarının’ tıg’ızlıg’ı da usınday u’lken o’zgerislerge 
ushıraydı. Tıg’ızlıqtın’ ma’nisi yadrolar menen elektronlardın’ ishinde og’ada u’lken, al olar 
arasındag’ı ortalıqlarda nolge ten’. Zaryadlardın’ usınday tıg’ızlıg’ı mikroskopiyalıq tıg’ızlıq 
yamasa mikrotıg’ızlıq dep ataladı. Mikroskopiyalıq shamalar 
, 
ha’m tag’ı basqa 
shamalar menen anıqlanadı. Bul shamalardı zatlarg’a sınap ko’riletug’ın zaryadtı kirgiziw arqalı 
o’lshew mu’mkin emes. Zaryadlardın’ en’ kishisi elektronnın’ zaryadı bolg’an 
elementar 
zaryadı bolıp tabıladı. Al bunday zaryad payda etken elektr maydanı mikromaydandı ha’m 
atomdag’ı elektronlardın’ jaylasıwların ku’shli o’zgertken bolar edi. Sonlıqtan elektr ha’m 
magnetizmdi u’yreniwde 
, 
ha’m tag’ı basqa da mikroskopiyalıq shamalardı 
paydalanıw bazı bir qıyınshılıqlardı payda etken bolar edi. Ha’tte sol 
, 
ha’m tag’ı 
basqa da mikroskopiyalıq shamalardın’ ja’rdeminde maydandı ta’riplew mu’mkinshiliginin’ 
printsipiallıq jaqtan mu’mkin ekenligi de gu’ma’n payda etedi. Biraq G.A.Lorentts (1853-1928) 
o’z 
jumıslarında 
mikromaydanlar 
haqqındag’ı 
ko’z-qaraslardan 
shıg’ıp 
denelerdegi 
makroskopiyalıq protsesslerdi ta’riplewge mu’mkinshilik beretug’ın ten’lemelerge keliwge 
bolatug’ınlıg’ın ko’rsetti. 
Biz endigiden bılay mikroskopiyalıq maydanlardı paydalanbaymız. Sonlıqtan da’slep 
makroskopiyalıq maydan bolg’an 
ge da’lirek sanlıq anıqlama beremiz. Endigiden bılay  

---

28 
haqqında ga’p etkenimizde ken’isliktin’ sheksiz kishi ko’lemleri boyınsha ortashalang’an 
mikromaydandı na’zerde tutamız. Ken’isliktin’ bazı bir noqatındag’ı makroskopiyalıq 
maydandı esaplag’anımızdı usı noqat ishinde jaylasqan sheksiz kishi 
ko’lemin alıwımız kerek. 
Bunnan keyin 
mikromaydandı usı ken’islik boyınsha integrallaymız ha’m tabılg’an 
shamanı 
ko’lemine bo’lemiz, yag’nıy 
=
1
(42) 
Makroskopiyalıq tıg’ızlıq ta, basqa da makroskopiyalıq shamalar da tap usınday jollar menen 
anıqlanadı. 
Endi elektr maydanıdag’ı o’tkizgishlerdi qarawımızg’a boladı. 
O’tkizgishlerde (elektr tog’ın o’tkizgishlerde) erkin qozg’ala alatug’ın elektronlar bolıp (bunday 
elektronlardı erkin elektronlar dep ataydı), olar usı o’tkizgish iyelep turg’an ko’lem sheklerinde 
qa’legen aralıqlarg’a qozg’ala aladı. Sonlıqtan elektr maydanı ta’repinen payda etilgen 
induktsiyalıq zaryadlar denenin’ qarama-qarsı ta’replerinde bir birinen meхanikalıq tu’rde ayırıp 
alınıwı mu’mkin. Mısal retinde izolyator uslag’ıshlarg’a bekitilgen ja’ne elektroskoplar menen 
tutastırılg’an eki 
ha’m tsilindrin alamız (19-su’wret). Usı eki tsilindrdi bir birine tiygenshe 
jaqınlatamız. Eger 
zaryadlang’an sharın tsilindrlerge alıp kelip tiygizsek, onda eki 
elektroskoptın’ strelkaları awısadı. 
sharın alıp ketkende strelkalardın’ awısıwı jog’aladı.
ha’m 
tsilindrlerin sharı bar jag’dayda bir birinen ajıratamız ha’m bunnan keyin sharın alıp 
ketemiz. 
ha’m dag’ı, sonday-aq tsilindrdi uslap turg’ıshlarda ha’m elektroskoptın’ 
strelkalarındag’ı elektr zaryadları saqlanadı. Eger 
sharı on’ zaryadlang’an bolsa, onda
tsilindri teris zaryadlang’an, al 
tsilindri on’ zaryadlang’an bolıp shıg’adı. Bunın’ durıslıg’ına 
terige su’ykelgen shiyshe tayaqshanı alıp tekserip ko’riwge boladı (bunday tayaqshanın’ on’ 
zaryad penen zaryadlanatug’ınlıg’ın eske tu’siremiz). Eger shiyshe tayaqshanı 
tsilindrine 
tiygizsek, onda elektroskoptın’ strelkasının’ awısıwı kishireyedi. Al shiyshe tayaqshanı 
tsilindrine tiygizsek, onda elektroskoptın’ strelkası ja’ne de ko’birek shamag’a awısadı. 
19-su’wret. 
ha’m tsilindrlerinin’ on’ zaryad penen 
zaryadlang’an 
sharının’ ta’sirinde 
zaryadlanıwın demonstratsiyalaytug’ın 
su’wret. 
Eger bir tekli o’tkizgishtin’ ishinde makroskopiyalıq elektr maydanı bar bolg’anda, onda bunday 
maydan elektronlardın’ qozg’alısın ju’zege keltirgen bolar edi. Usının’ saldarınan o’tkizgishte 
elektr tog’ı payda bolg’an ha’m zaryadlardın’ ten’ salmaqlıg’ı buzılg’an bolar edi. Ten’ 
salmaqlıq haldın’ orın alıwı ushın (bir tekli) o’tkizgishtin’ ishindegi barlıq noqatlarda 
makroskopiyalıq maydan 
nin’ nolge ten’ bolıwı sha’rt. Usının’ saldarınan o’tkizgish ishinde
vektorının’ divergentsiyası da, usıg’an sa’ykes Ostrogradskiy-Gauss teoreması boyınsha 
o’tkizgish ishindegi ortasha ko’lemlik zaryad ta nolge ten’ boladı. Solay etip ten’ salmaqlıq