Electr xa'm magnetizm lat

9-§. Elektr o’tkizgishlerdin’ ta’biyatı 
Metallardag’ı elektr o’tkizgishlik. Rike, Mandelshtam-Papaleksi ha’m Stюart-Tolmen 
ta’jiriybeleri. Metallardag’ı elektr o’tkizgishliktin’ klassikalıq elektron teoriyası tiykarında Om 
ha’m Djoul-Lents, Videman-Frants nızamların tu’sindiriw. Yarım o’tkizgishler. Yarım 
o’tkizgishlerdin’ elektr o’tkizgishligi. Taza ha’m aralaspalı elektr o’tkizgishlik. Asa o’tkizgishlik 
ha’m onın’ tiykarg’ı qa’siyetleri 
Joqarıda bir neshe ret aytılg’anday, metallardag’ı toq alıp ju’riwshiler erkin elektronlar bolıp 
tabıladı. Bunday erkin elektronlar metaldın’ ionları menen a’zzi baylanısqan. Elektr tog’ın 
o’tkeriwge metallardag’ı ionlar qatnaspaydı. Eger toqtı tasıwg’a ionlar qatnasatug’ın bolg’anda, 
onda elektr tog’ının’ metall arqalı o’tiwi elektroliz ha’m usıg’an baylanıslı metaldın’ bir 
bo’liminen ekinshi bo’limine zattın’ ko’shiwi menen birge ju’rgen bolar edi. Al ta’jiriybelerde 
bunday qubılıs baqlanbaydı. Fizik Rike jıl dawamında bir birine kiydirilgen mıs, alюminiy ha’m 
ja’ne mıs tsilindrleri arqalı toqtın’ o’tiwin baqlag’an. Usı tsilindr arqalı bir jıl dawamında 3,5 
million kulon mug’darında elektr zaryadı o’tkerilgen (bul og’ada u’lken zaryad). Biraq 
ta’jiriybeler metallardın’ bir birine sin’iwinin’ (aralasıwının’) orın almaytug’ınlıg’ın ko’rsetti. 

---

53 
Metallardag’ı toqtı alıp ju’riwshilerdin’ ta’biyatı boyınsha bir qatar juwmaqlar shıg’arıwg’a 
inertsiya ku’shlerinin’ ta’sirinde elektr tog’ın qozdaraw boyınsha islengen ta’jiriybelerdin’ 
juwmaqları mu’mkinshilik berdi. Usınday ta’jiriybelerdin’ ideyasın tu’siniw ushın o’zinin’ 
geometriyalıq ko’sheri do’gereginde ten’ o’lshewli emes qozgalatug’ın jin’ishke sım saqıynanı 
qaraymız. Tezleniwshi aylanıwda erkin elektronlar sakıynanın’ kristallıq pa’njeresinen artta 
qaladı, al a’steleniwshi qozg’alısta erkin elektronlar sakıynanın’ kristallıq pa’njeresinen ozıp 
ketedi. Usının’ saldarınan kristallıq pa’njerege salıstırg’anda elektronlardın’ qozg’alısı, yag’nıy
toqtın’ payda bolıw qubılısı orın aladı. Usı qubılıstı sanlıq jaqtan ta’riplew ushın saqıyna menen 
birge qozg’alatug’ın esaplaw sistemasına o’temiz. Bul sistemada ha’r bir erkin elektrong’a ta’sir 
etiwshi inertsiya ku’shi 
payda boladı. Onın’ shamasın elektronnın’ zaryadına bo’lip elektr 
tog’ın qozdırıwshı ta’replik maydan dep atalıwshı elektr maydanın alamız 
=
/ . 
Qozg’an toq o’zgeriwshi bolg’anlıqtan Om nızamın bılayınsha jazamız: 
+
= (
′
+ ). 
(91) 
Bul an’latpada 
arqalı elektronlardın’ ionlarg’a salıstırgandag’ı awısıwının’ saldarınan payda 
bolatug’ın maydannın’ kernewligi belgilengen. Al 
 arqalı metaldag’ı elektronnın’ inertsiyalıq 
waqıtı dep atalatug’ın waqıt belgilengen (usınday waqıt ishinde elektronnın’ tezligi 
ese 
kemeyedi)
3
. 
Bul ten’lemeni integral formag’a alıp kelemiz: 
+
= ∮( 
′
+ ) . 
Bul an’latpada 
arqalı saqıynanın’ qarsılıgı belgilengen, al integrallaw saqıynanın’ konturı 
boyınsha alınadı. Birinshi integral 
∮
′
ta’replik maydan ta’repinen payda etiletug’ın 
elektr qozg’awshı ku’sh 
Å . Ekinshi interval 
∮ bolsa − 
shamasına ten’. 
shamasın 
saqıynanın’ (o’tkizgishtin’) induktivligi dep ataymız ha’m ol haqqında keyinirek tolıq tu’rde 
ga’p etemiz. Solay etip 
( +
)
+ =
Å .
(92) 
Biz qarap atırg’an jag’dayda 
Å elektr qozg’awshı ku’shi inertsiya ku’shleri ta’repinen ju’zege 
keltiriledi. O’tkishtin’ ko’sherine perpendikulyar bolg’an inertsiya ku’shleri 
 toqtın’ shamasına 
ta’sir jasamaydı. Biz qarap atırg’an jag’dayda o’tkizgishtin’ tek ko’sheri bag’ıtındag’ı inertsiya 
ku’shleri g’ana a’hmiyetke iye. Bul ku’sh aylanıstın’ ten’ o’lshewli emesliginin’ saldarınan 
payda boladı ha’m 
= − ̇ shamasına ten’. Bul an’latpada arqalı massa, al ̇ arqalı 
tezleniw (tezlikten waqıt boyınsha alıng’an tuwındı) belgilengen. Joqarıda aytılg’anlardın’ 
barlıg’ın esapqa alıp (92)-ten’lemeni bılayınsha ko’shirip jazamız: 
( +
)
+ = −
̇.
Bul an’latpada 
arqalı saqıynanın’ uzınlıg’ı belgilengen. Bul ten’lemeni waqıt boyınsha =
den 
=
ge shekem integrallasaq, onda 
3
Metaldag’ı elektronnın’ inertsiyalıq waqıtı haqqında tolıg’ıraq mına oqıw qollanbasında bar: 
D.V.Sivuхin. Elektrishestvo. Ushebnoe posobie. 2-e izdanie, ispravlennoe. İzdatelstvo «Nauka». Moskva. 
1983. 688 s. (180-bet 42.2- ha’m 42.3-formulalar). 

---

54 
( +
)( 
−
) + = −
( 
−
). 
Bul an’latpada 
= ∫ (ag’ıp o’tken elektr zaryadlarının’ mug’darı).