Elektrolizning qo‘llanishlishi

---

Reja. 

1. 

Elektroliz 

2. 

Elektroliz qonunlari. 

3. 

Elektrolizning qo‘llanishlishi. 

 

Elektroliz - bu elektr ta’sirida elektrolit eritmalarda yoki suyuqlanmalarda 

boradigan oksidlanish-qaytarilish jarayonidir. 

 

Elektrolizni  amalga  oshirish  uchun  o‘zgarmas  tok  manbaidan  foydalinadi. 

Elektrodlar ikki xil bo‘ladi:  

1) 

Erimaydigan  –  ularga    grafit,  platina,  oltin  kiradi  (Erimaydigan  elektrodlar 

kimyoviy  jarayonda  ishtirok  etmaydi,  ular  faqat  elektron  o‘tkazgich  vazifasini 

щtaydi.);  

2) 

eriydigan  elektrodlar  jumlasiga  yuqorida  ko‘rsatilgan  metal-lardan  boshqa 

xamma  metall  elektrodlar  kiradi.  Bu  elektrodlar  elektrolizda  anod  sifatida 

qo‘llanilganda eritmaga o‘z ionlarini berib, erib ketadi. 

 

Eruvchan anod elektroddan foydalanib toza metall olinadi. Bunda elektroliz 

jarayoni  tozalanayotgan  metall  tuzining  eritmasida  olib  borilishi  kerak.  Sanoatda 

tuzlarning eritmalarini elektroliz qilib mis, rux, kadmiy, nikel, kobalt, marganets va 

boshqa  metallar  olinadi.  Bu  metod  yordamida  bir  metall  boshqa  metall  bilan 

koplanadi. Bu metod galvanostegiya deyiladi.  

 

Katod  elektrodda  elektrolitning  musbat  zaryadlangan  ionlari  elektron 

qabulqilib  zaryadsizlanadi.  Qaysi  ion  oldin  zaryadsizlanishi  metall  kuchlanishlar 

qatorida vodorodga nisbatan joylanishiga, uning konsentratsiyaga va ayrim xollarda 

elektrod potensialiga bog‘liqbo‘ladi.  

Bir  xil  sharoitda  noaktiv  metallar  ionlari,  ya’ni  kuchlanishlar  qatorida 

vodoroddan  keyin  (ungda)  joylashgan  metall  oson  zaryadsizlanadi,  Ba’zan 

chapdagi  metall  ionlari  oson  zaryad-sizlanadi.suvdagi  eritmalarda  kuchlanishlar 

qatoridagi  alyuminiygacha  bo‘lgan  aktiv  metallar  ionga  qaytarilmaydi.  Anodda 

elektrolit anionlariadn faqat kislorodsiz kislota koldiklari :Cl

-

, Br

-

, J

-

, F

-

, S

2-

, Cn

-

 

va xokazolar zaryadsizlanadi. Kislorodli kislota koldiklari (N0

-

3

, S0

2-

4

, R0

3-

4

, C0

2-

---

3

,  CH

3

C00

-

 va xokazo) urniga suvning 0H

-

 ionlarizaryadsizlanadi. Masalan, osh 

tuzi eritmasi elektroliz kilinganida katodda vodorod, anodda xlor ajralib chiqadi. 

Kaliy sulfat eritmasi elektroliz kilinganda esa katodda vodorod, anodda kislorod 

ajralib chiqadi. Dissotsilanish sxemasi quyidagi : 

K

2

S0

4

=2K

+

+S0

2-

4

 

H

2

0



N

+

+ON

-

 

tartibda yoziladi.Elektroliz sxemasi quyidagicha bo‘ladi:  

Katodda   2N

+

+2e

-



N

2



 

 

 

 

qaytarilish 

jarayoni 

muhitishqoriy  

Anodda 

 4ON

—

-4e

-



O

2



+2N

2

O oksidlanish jarayoni muhit kislotali. 

 

Keltirilgan  misollardan  ko‘rinib  turibdiki,  katodda  ishqoriy  metallar  ionlari 

qaytarilmasdan ularning urniga  suvning vodorod ionlari qaytariladi.  Agar  anodda 

kislorodli kislota koldigi bo‘lsa, anod elektrodda xam suvning o‘zi elektron berib 

oksidlanadi. 

 

Agarda  tuz  kuchlanishlar  qatorida  alyuminiydan  keyinda  turgan  metalldan 

tarkib  topgan  bo‘lsa,  u  xolda    katodda  shu  metallning  ioni  va  juda  oz  miqdorda 

vodorod ioni qaytariladi. 

 

Elektroliz qonunlari. 

 

Elektrolizga  doir  miqdoriy  qonunlar  ingliz  olimi  M.  Faradey  tomonidan 

kashf etilgan. 

 

Faradeyning  birinchi  qonuni.  Elektroliz  jarayonida  elektrodlarda  ajralib 

chiqadigan  modda  miqdori  elektrolitdan  o‘tgan  elektr  miqdoriga  to‘g‘ri 

proporsionaldir: 

m=k*Q 

bu  erda;  m-modda  miqdori,  k–proporsionallik  koeffitsienti  (uni  moddaning 

elektrokimyoviy ekvivalenti xam deyiladi  va u elektrolitdan bir sekundda bir amper 

tok  kuchi  yoki  bir  kulon  elektr  o‘tganda  ajralib  chiqqan  modda  miqdorini 

ko‘rsatadi). Q-elektrolitdan o‘tgan elektr miqdori (kulon xisobida). 

---

 

Faradeyning ikkinchi qonuni. Turli kimyoviy birikmalardan bir xil miqdorda 

elektr toki o‘tganida elektrodlarda ekvivalent miqdorda modda ajralib chiqadi yoki 

bir  ekvivalent  istalgan  modda  ajralib  chikishi  uchun  elektrolitdan  96  500  kulon 

elektr toki o‘tkazish kerak: 

𝐾 =

1

96500

∗ E

 

1, 11 qonunlarning matematik ifodasi quyidagicha yoziladi. 

𝑚 =

E ∗ Q

96500

 

bu  erda:m-qaytarilgan  yoki  oksidlangan  modda  miqdori,E-moddaning 

ekvivalenti, Q-elektr miqdori urniga J



t kuyilsa : 

𝑚 =

E ∗ I ∗ t

96500

 

kelib chiqadi. Bu erda: J-tok kuchi, t-tok o‘tishvaqti (sekundda). 

 

Faradey qonunlarini bilgan xolda quyidagilarni xisoblash mumkin: 

a) elektr miqdori ajratib chikaradigan modda miqdorini; 

b) ajralib chiqqan modda miqdoriga va tokni elektrolitdan o‘tishvaqtiga karab tok 

kuchini. 

Elektrolizning qo‘llanilishi.  

1.  Elektrolizdan foydalanib, ishqoriy va ishqoriy er metallari hamda ayrim aktiv 

metallar ularning birikmalaridan ajratib olinadi. Misol,  

2NaCl

(suyuq)



 2Na(katod)  + Cl

2

(anod) 

2. Elektrolizdan foydalanib, gazlar, ayrim kislotalar va boshqa moddalarni ajratib 

olish mumkin. Masalan,  

2N

2

0



 2H

2

(katod) + 0

2

 (anod) 

3. Metallarni ustki qismini boshqa metallar bilan ыoplashda elektrolizdan 

foydalaniladi. 

4. Elektroliz sanoatda nihoyatda katta a’miyatga ega. Usiz hozirgi kimyo 

sanoatining juda ko‘p sohalarini tasavvur qilibbo‘lmaydi. 

 

---

Savol va topshiriqlar.