Elektromagnitlik induktsiya hádiysesi Jobası: Elektromagnit induktsiya hádiysesi. Lents qádesi

---

Elektromagnitlik induktsiya hádiysesi 
Jobası: 
1. Elektromagnit induktsiya hádiysesi. Lents qádesi. 
2. Ózlik induktsiya hádiysesi. İnduktivlik. Óz-ara induktsiya. 
3. Magnit maydan energiyası. 
 
1. Elektromagnit induktsiya hádiysesi. Lents qádesi. 
Elektromagnit induktsiya hádiysesin áhqá jılı Faradey ashqan. Hádiyse 
sonnan ibarat, hár qanday tuyıq ótkizgish konturı menen shegaralangan bet arqalı 
ótip atırǵan magnit induktsiya aǵımı ózgergen waqıtta usı konturda elektr togı 
payda boladı. Bul tok induktsion tok dep ataladí. 
1-suwret
2-suwret 
Galvonometrge jalǵanǵan A solenoidtıń bir uchına turaqlı magnitti 
jaqınlastırsaq, solenoidta elektr togı payda boladı (1-suwret).
S-solenoidtı k-gilt arqalı B tok deregine jalǵasaq, A solenoidta qısqa waqıtlı 
tok payda boladı (2-suwret). 
Tájiriybelerdi analiz qılsaq, birinshi tájiriybege usı nárse xarakterli, A 
solenoidta tok magnit oǵan jaqınlasqanda yamasa onnan uzaqlasqan waqıtta ǵana, 
yaǵnıy solenoid jaqınında magnit maydan ózgergen waqıtta yamasa solenoidtıń ózi 
magnit maydanında kóshken waqıtta payda boladı. Magnittıń solenoidǵa 
salıstırǵanda háreketi yamasa solenoidtıń magnitǵa salıstırǵanda háreketi toqtawı 
menen solenoid jaqınındaǵı magnit maydan turaqlı bolıp qaladı hám solenoidtan 
tok ótpeydi. Ekinshi tájiriybegi hádiyse hám birinshidegige uqsas - bunda 
ózgeriwshi magnit maydandı S solenoidta payda bolǵan yamasa joǵalıp atırǵan tok 
payda etedi. Eki jaǵdayda hám ótkizgish konturı jaqınındaǵı magnit maydanınıń 
C 
A 
Б 
S 
A 
К 
N 
Г 
Г 
+ 
—

---

shaması ózgeredi, demek, kontur menen shegaralanǵan bet arqalı ótiwshi magnit 
induktsiya aǵımı hám ózgeredi. 
Peterburg universitetiniń professorı Lents induktsion toktıń baǵıti uchun 
tómendegi qádeni taptı: tuyıq konturda payda bolǵan tok sonday baǵıtlan boladı, 
bul tok konturı menen shegaralanǵan bet arqalı ótiwshi hám onıń ózin payda 
etiwshi magnit aǵımı induktsiyasınıń ózgeriwin kompensatsiyalawshı menshik 
magnit induktsiya aǵımın jaratadı. 
Birinshi tájiriybe solenoidǵa magnittıń qubla polyusın jaqınlastırǵanımızda 
soleniodta saat strelkasına keri baǵıtlanǵan tok payda boladı(á-suwret). Bul 
jaǵdayda magnit payda etken induktsiya aǵımı soleniodtıń ishine qarap baǵıtlanǵan 
bolıp, magnit jaqınlasqan sayın artıp baradı. Solenoidtaǵı induktsion toktıń magnit 
maydanı sırtqı magnit maydanınıń ósiwin kompensatsiyalaydı. Magnittıń qubla 
polyusı uzaqlastırılǵanda solenoidta saat strelkası baǵıtındaǵı tok payda boladı. 
Sırtqı maydanda magnit induktsiya aǵımı kemeye baslaydı. Solenoidtaǵı 
induktsion toktıń magnit maydanı solenoid ishine qarap baǵıtlanǵan boladı hám 
magnit maydanınıń kemeyiwin kompensatsiyalaydı. 
Bizge belgili ózgermeli magnit induktsiya aǵımı ashıq konturda ózgermeli 
elektr qozǵawshı kúshti (EQK) payda etedi. EQK shaması menen magnit 
induktsiya aǵımınıń ózgeriw tezligi arasındaǵı baylanıstı energiyanıń saqlanıw 
nızamına tiykarlanıp anıqlaw mumkin. 
Eger qozǵalıwshań AS bólekke iye bolǵan tuyıq konturǵa EQKi  ǵa teń 
bolǵan galvanik element jalǵanǵan bolsa (1-suwret), bul derektiń dt waqıt ishinde 
orınlaǵan jumısı 
A = Idt
(21.1) 
ǵa teń boladı. 
+ 
—
C 

---

2-suwret 
Eger kontur magnit maydannan sırtta turǵan bolsa, orınlanǵan jumıs Joul - 
Lents jıllılıǵına sarıplanadı 
A
i
= Q = I
2
Rdt 
(21.2) 
Eger kontur bir tekli magnit maydanına jaylastırılsa, konturdıń AS bólegine 
oń tárepke qarap oǵan tik baǵıtlanǵan F kúsh tásir etedi hám onı AS halatǵa 
jılıstıradı. Bunda orınlanǵan mexanık jumıs 
A
2
= I 
.
dF
(21.2) 
boladı. 
(21.2) 
da dF – konturdıń shtrixlangan ASAS bólegi arqalı ótip atırǵan 
magnit induktsiya aǵımı, I bolsa kontur háreket etken waqıtta usı konturdan ótip 
atırǵan toktıń kúshi. Energiyanıń saqlanıw nızamına tiykarlanıp galvanik 
elementtiń orınlaǵan jumısı: 
A = A
1
+ A
2
yamasa 
Idt = I
2
Rdt + IdF (21.3) 
(21.3) - teńliktiń hár eki tárepin Idt ǵa bólemiz. 
= IR + dF/dt bul teńlikten
I =U/R 
(21.3) 
(21.4) - teńliktegi dF/dt ańlatpa kontur beti (shtrixlangan) arqalı ótiwshi 
induktsiya aǵımınıń ózgeriwi sebepli payda bolǵan qosımsha E№Kti sıpatlaydı 
E
i
= -
dt
dФ
.
(21.4) 
(21.4) – ańlatpası elektromagnit induktsiya nızamın (Faradey nızamı) sıpatlaydı. 
Bul teńliktegi teris belginiń mánisi tómendegishe: induktsiya aǵımınıń artıwı 
(dF/dt>0) konturdı aylanıp shıǵıwdaǵı teris baǵıt boylap tásir etiwshi E№Kti, 
induktsiya aǵımınıń kemeyiwi (dF/dt<0) bolsa konturndı aylanıp shıǵıwdaǵı oń 
baǵıt boylap tásir etiwshi EQK ti payda etedi. 
İnduktsiya EQKniń Sİ sistemasıdaǵı birligin kórip óteyik: 
I
I

C 
dF 

---

E
i
= - dF/dt = Vb/S = Tl 
.
M
2
/S=V 
Demek, kontur beti arqalı ótiwshi magnit aǵımı 1 Vb/S tezlik menen ózgerse, 
konturda payda bolıp atırǵan EQK 1 V ǵa teń boladı.