Elektronik sxemalar
Download 136 Kb. Pdf ko'rish
|
|
qildi kabilar yoziladi; 11-ustunda — chizmaga imzo chekkan shaxslarning familiyasi yoziladi; 12-ustunda — familiyasi 11-ustunda ko‘rsatilgan shaxslarning imzosi; 13-ustunda — chizmaga imzo chekilgan sana; O‘quv chizmalarida 14—25-ustunlar to ‘lg‘azilmaydi; 26 26-ustunda — hujjat (chizm a)ning belgisi, bu belgi, 11 va undan katta formatlarning asosiy yozuvi listning uzun tomoniga joylashtirilganda 180° ga burilgan holda ko‘rsatiladi va 11 formatdan katta listlarning asosiy yozuvi listning qisqa tomoniga joylashtirilsa, u holda bu belgi 90° burilgan holatda k o‘rsatiladi. 1.7. Chizmalarga oMcliam qo‘yish Chizmalarga o ‘lchamlar O ‘zD St 2.307-96 ga muvofiq qo‘yiladi. 1. O‘lchamlar chizmalarda o ‘lcham chiziqlari va o ‘lcham sonlari yordamida k o‘rsatiladi. O ‘lcham sonlari tasvirlanuvchi buyum va uning elementlarining kattaligini aniqlashga asos b o‘ladi. O ‘lcham sonlarini chizmada 3,5 shrift bilan yozish tavsiya etiladi. 2. Mashinasozlik chizmalarida chiziq o ‘lchamlari hamma vaqt millimetr hisobida q o‘yiladi. Biroq u chizmada ko‘rsatilmaydi. 3. Chizmaning qanchalik aniq bajarilishidan va masshtabidan qat’i nazar, hamma vaqt chizmada detalning haqiqiy o ‘lchami yozilishi kerak. 4. Chizmadagi har bir o ‘lcham faqat bir marta k o‘rsatiladi. Chizmada o ‘lchamlar mumkin qadar kam b o ‘lishi va shu bilan birga buyumni tayyorlash hamda nazorat qilish uchun yetarli b o ‘lishi zarur. 5. O ‘lcham sonlari o ‘lcham chizig‘i ustiga yoziladi. O ‘lcham chizig‘i strelkalar bilan tugallanadi. O ‘lcham chizig‘ining strelkalari o ‘zining o ‘tkir uchi bilan kontur chiqarishi va o ‘q chiziqlariga tegib turishi lozim . Strelkalar o ‘lchami asosiy tutash chiziqlar y o ‘g ‘onligiga nisbatan L = (6-10)S; h = 2 S olinadi (6-shakl). 6-shakl. Strelkaning shakli va o‘lchami. 27 6. Kesimlarga o ‘lcham qo‘yishda o ‘lcham chiziqlari bu kesmaga parallel ravishda, chiqarish chiziqlari esa o ‘lcham chiziqlariga perpendikular holda o ‘tkaziladi (7-shakl). 7. Burchaklar o ‘lchami shu burchak uchidan chiqarilgan radial chiqish chiziqlariga o ‘tkazilgan yoyda ko‘rsatiladi (8-shakl). 50°±5 M m 7-shakl. Chiqarish va o‘lcham chiziqlari. 8-shakl. Burchak o‘lchamini qo‘yish. 8. Yoy o ‘lchami, aylana yoyiga parallel o ‘tkazilgan o ‘lcham chizig‘ida ko‘rsatiladi, chiqarish chiziqlari esa burchak bissektrisasiga parallel chiziladi va o ‘lcham soni ustiga yoy belgisi «п» qo‘yiladi (9-shakl). Yoy o ‘lchamining chiqarish chiziqlari radial ravishda joylash- tirilishi mumkin. Agar shunday konsentrik yoylar yana b o ‘lsa, o ‘lcham qaysi yoyga tegishli ekanligi ko‘rsatilishi zarur (10-shakl). 75 Щ6 9-shakl. Yoy o‘lchamini qo‘yish. 10-shakl. Aylana yoyining o‘lchamini qo‘yish. 28 9. Chiqarish chiziqlari o ‘lcham chiziqlarining strelkalari uchidan 1^5 m m chiqib turishi kerak. O ‘lcham chiziqlari tasvir kontu- rining tashqarisiga chiqarib qo‘yilgani m a’qul. 10. Parallel o ‘lcham chiziqlari oralig‘i, shuningdek, o ‘lcham chizig‘idan kontur, markaz, o ‘q, chiqarish chiziqlarigacha kamida 6 m m b o ‘lishi kerak (uni 6^10 m m olish mumkin). 11. O ‘lcham chizig‘ida ketma-ket joylashgan strelkalarni qo‘yish uchun joy yetarli b o ‘lmasa, chiqarish chizig‘iga qo‘yiladigan ba’zi strelkalar nuqta yoki 45° ostida o ‘tkaziladigan shtrix chiziqchalari bilan almashtirilishi mumkin (11-shakl, a, b). 11-shakl. Joy yetishmagan hollarda strelkani nuqta yoki chiziqcha bilan almashtinsh. 12. Diametr belgisi « 0 » barcha hollarda ham diametr o ‘lchami soni oldiga qo‘yiladi . Belgi aylanasining diametri aynan shu chizma uchun qabul qilingan o ‘lcham sonlari balandligining taxminan 5/7 qismiga teng. Aylana o ‘rtasidan o ‘tuvchi chiziq asosiy yozuvga yoki o ‘lcham chizig‘iga nisbatan 75° qiyalatib o ‘tkaziladi (12-shakl). 29 12-shakl. Diametr belgisining shakli va o‘lchami. 13. Radius o ‘lchami oldiga barcha hollarda ham R bosh harfi qo‘yiladi (13,15,17-shakllarga qarang). 14. Aynan 10-shaklda ko‘rsatilgan hollarda o ‘lchanayotgan kesma bilan chiqarish chiziqlari parallelogramm hosil qilsin. 15. Chiziqli o ‘lchamlarning o ‘lcham chiziqlari har xil qiyalikda b o ‘lsa, o ‘lcham sonlari va harfli belgilari chiqarish ch iz ig ‘i tokchalariga yozib ko‘rsatiladi. 16. Agar o ‘lcham sonini yozish uchun o ‘lcham strelkalari orasida joy yetarli b o ‘lm asa, 13-shaklda k o ‘rsatilganidek, o ‘l- cham sonini iloji boricha shaklning o ‘ng tom onida joylashtirish kerak. 17. O ‘lcham sonlarini boshqa biror chizm a chiziqlari bilan kesish yoki b o ‘lib q o‘yishga y o ‘l q o‘yilmaydi. O ‘lcham chiziqlari kesishgan joyda o ‘lcham sonlarini yozish mumkin emas. O ‘lcham sonlari yozilgan joyda o ‘q va shtrixlash chiziqlarini uzish lozim (14-shakl). 18. Bir qancha parallel o ‘lcham chiziqlari o ‘tkazilganda ular orasidagi o ‘lcham sonlari shaxmat tartibida yozilishi lozim (15-shakl). 19. Aylana yoyi markazining vaziyatini k o‘rsatish zarur b o ‘l- masa, radius o ‘lcham chizig‘i uzib ko‘rsatilishi mumkin (16-shakl, a). 30 13-shakl. Tor joylarga o‘lcham sonlarining yozilishi. 14-shakl. Shtrixlangan yuzaga o‘lcham sonining yozilishi. Aylana radiusi katta b o ‘lgan hollarda uning markazi yoyiga yaqinroq olinadi. Bunday hollarda radius o ‘lchami chizig‘i 90° burchak ostida sig‘ib o ‘tuvchi parallel to ‘g‘ri chiziq kesmasi shaklida k o‘rsatiladi (16-shakl, b). 16-shakl. Markazi chizmadan tashqari bo‘lgan radius o‘lcham chiziqlarini o‘tkazish. 20. Yumaloqlash radiuslari mazkur chizmaning barcha joyida bir xil b o ‘lsa yoki biror radius bir necha marta takrorlansa, bu radiuslarning o ‘lchamlarini bir joyda, ya’ni chizmaning ochiq joyida (asosiy yozuv yuqorisida) quyidagicha ko‘rsatish tavsiya etiladi: «Yumaloqlash radiuslari 4 mm», «ichki yumaloqlash radius lari 8 mm», «ko‘rsatilmagan radiuslar 3—5 mm» va h.k. 21. Sferaning diametri yoki radiusini k o‘rsatuvchi o ‘lcham sonlarining 0 (R) belgisi qo‘yilganida «sfera» so ‘zi yozilmaydi (17-shakl). Chizm ada sferani boshqa sirtlardan ajratish qiyin b o ‘lsa, o ‘lcham sonlari oldiga «sfera» so ‘zi qo‘shib yoziladi, masalan, «Sfera 0 2 8 » , «Sfera R22». 22. Kvadrat yoki kvadrat shakli teshiklarning o ‘lchamlari 18-shaklda k o ‘rsatilganidek q o‘yiladi, kvadrat «□» belgi bilan ifodalanadi va u o ‘lcham sonidan oldin qo‘yiladi. 23. Bir necha o ‘lcham chiziqlari chizilganda chiqarish va o ‘lcham chiziqlarining o ‘zaro kesishuviga yo‘l qo‘yilmaydi. O‘lcham chiziqlari kontur, o ‘q, markaz yoki chiqarish chiziqlarining davomi sifatida b 32 17-shakl Sferaning o‘lchamlarini ko‘rsatish. 18-shakl. Kvadratning belgilanishini ko‘rsatish. b o‘lmasligi hamda bir-birlari bilan iloji boricha kesishmasliklari zarur (19-shakl). Kontur, o ‘q, markaz va chiqarish chiziqlaridan o ‘lcham chiziqlari sifatida foydalanishga ruxsat etilmaydi. Aylananing to ‘la (20-shakl, a) yoki qisman (20-shakl, b) chizilishidan qat’i nazar diametrni o ‘lcham chizig‘i aylana markazidan biroz o ‘tkazib uzib ko‘rsatishga ruxsat etiladi. 24. Chizmada detalning bir qismi uzib tasvirlanganda, uning o ‘lcham chiziqlari uzilmasdan to ‘liq o ‘tkaziladi (21-shakl). 33 Y/M 19-shakl. Bir necha o‘lcham chiziqlarini kesishtirmasdan o‘tkazish. 20-shakl. Diametr o ‘lchami chiziqlarini uzib tasvirlash. 21-shakl. Uzib tasvirlangan detalning o‘lcham chiziqlari. 34 25. Simmetrik predmetning ko‘rinishi yoki qirqimi uzib ko‘r- satilsa yoki faqat simmetriya o ‘qigacha chizilsa, o ‘lcham chiziq larini simmetriya o ‘qidan yoki uzish chizig‘idan biroz o ‘tkazib uzib qo‘yiladi (22-shakl). 26. Faqat bir elementga (ariqcha, qovurg‘a, teshiklar va shunga o ‘xshash joylarga) tegishli o ‘lchamlar, shu element qaysi tasvirda aniqroq ko‘rinadigan b o ‘lsa, uni o ‘sha joyning o ‘zida ko‘rsatish tavsiya etiladi (23-shakl). 22-shakl. Uzib yoki qirqib tasvirlangan simmetrik detalning o ‘lcham chiziqlari. rh ( Ф ' ^ \-j \ <----------4 23-shakl. O‘lchamlarni guruhlab tasvirlash. 35 27. Strelkalar qo‘yish uchun kontur chiziqlari oralig‘i torlik qilsa, strelka o ‘tgan joyga kontur chizig‘ini uzib ko‘rsatish mumkin (24-shakl). x \ \ 24-shakl. O‘lcham strelkalari uchun joy yetarli bo‘lmaganida kontur chizig‘ini uzish. 28. Konusli o ‘lcham soni oldiga, uchining y o ‘nalishi konus uchi tom on y o ‘nalgan shartli « ► » belgi qo‘yish kerak (25-shakl). 29. Qiyalik o ‘lchami soni oldiga, 3-yo‘nalishi qiyalik uchi tomon y o ‘nalgan «>» belgi qo‘yish kerak (26-shakl). >1:3 25-shakl. Konuslikning belgilanishi. я 26-shakl. Qiyalikning belgilanishi. 36 30. Qiyalik va konusliklar oddiy nisbatlarda, o ‘nlik nisbatda, gradusda va foizda ifodalanishi m um kin. Masalan, qiyalik 1:10— 2°51'45"=10 %; konuslik 1:3=18°55'29"=33,5 %. ГОСТ 8593-57 ga k o‘ra, mashinasozlikda foydalaniladigan qiyalik va konusliklar quyidagi jadvalda k o‘rsatilgan: 5-jadval Konuslik va qiyaliklar (ГОСТ 8593-57) Konuslik Konuslik burchagi, 2a Qiyalik burchagi, a Boshlang‘ich qiymatlar (K yoki 2a) 1:200 0°17'11" 0°8'36" 1:200 1:100 0°34'23" 0°17'11" 1:100 1:50 1°08'45" 0°34'23" 1:50 1:30 1°54'35" 0°57'17" 1:30 1:20 2°51'51" 1°25'56" 1:20 1:15 3°49'16" 1°54'33" 1:15 1:12 4°46'19" 2°23'09" 1:12 1:10 5°43'29" 2°51'45" 1:10 1:8 7°09'10" 3°34'35" 1:8 1:7 8°10'16" 4°05'8" 1:7 1:5 10°25'16" 15° 1:5 1:3 18°55'29" 22°30' 1:3 1:1,866 30° 30° 30° 1:1,207 45° 37°30' 45° 1:0,866 60° 45° 60° 1:0,652 75° 37°30' 75° 1:0,500 90° 45° 90° 1:0,289 120° 60° 120° 31. Qiyaligi 45° li faska o ‘lchamlari 27-shaklda ko‘rsatilganidek qo‘yiladi, faskaning o ‘lchami hosil b o ‘lgan uchburchak katetining o ‘lchami bilan belgilanadi. Undan o ‘zgacha burchakli faskalarning o ‘lchamlari umumiy qoidaga binoan ikkita chiziqli o ‘lcham yor- damida yoki bir chiziqli, ikkinchisi burchakli o ‘lcham orqali ko‘rsatiladi (28-shakl). 37 28-shakl. 45° ga teng bo‘lmagan burchakli faska o‘lchamlarini qo‘yish. 32. Detalning tasviri bir proyeksiyada berilsa, uning qalinligi chiqarish chizig‘ining tokchasida ko‘rsatiladi (29-shakl, a, b). 29-shakl. Detal qalinligining yoki bir xil elementlarining belgilanishi. 38 33. Chizm ada detaining bir necha xil elem entlari (teshik, o ‘yiq, paz, faska va h.k.) mavjud b o ‘lsa, har qaysi elem ent o ‘lcham ini shunday elem entlar soni bilan birga berish lozim (29-shakl, а, b, d). 34. Chizmada bir xil tasvirlangan, ammo o ‘lchamlari turlicha b o ‘lgan bir n ech a guruh elem entlari mavjud b o ‘lsa, bir xil elem entlarni shartli belgilar bilan k o ‘rsatib, har bir turdagi elem ent uchun faqat bir marta o ‘lcham q o‘yish tavsiya etiladi (29-shakl, b). 35. Detalda baravar masofalarda joylashgan bir xil elementlar (masalan, paz va teshiklar) orasiga o ‘lchamlar q o‘yishda takror- lanuvchi uzunlik (burchak) o ‘lchamlari zanjiriy shaklda emas, balki ko‘paytma tarzida yozilishi lozim , bunda: birinchi o ‘rinda elementlar oraliqlari soni, ikkinchi o ‘rinda esa oraliqlar o ‘lchami yozilishi kerak (30-shakl, a va b). r r V j 10 20 <---------5> 8x20 =160 — ► <■----- к---------- ----------------- H 180 а 30-shakl. Oraliqlari bir xil bo‘lgan elementlarga o‘lchamlar qo‘yish. 36. Predmetda aylana b o ‘ylab joylashgan bir xil elementlar (masalan, teshiklar) oraliqlari o ‘zaro bir xil uzoqlikda b o ‘lsa, bu elem entlarning zanjiriy (yoki burchagiy) o ‘lcham lari o ‘rniga teshiklar soni va o ‘lchamini ko‘rsatish mumkin (31-shakl). 37. D etallar talab qilingan aniqlikda tayyorlanishi uchun o ‘lchamlar quyidagicha qo‘yilishi mumkin: 1) ochiq zanjir usulida (32-shakl, a); 2) umumiy bazalardan (32-shakl, b); 39 Teshik 0 6 31-shakl. Aylana bo‘ylab joylashgan bir teshiklarga o‘lcham qo‘yish. 32-shakl. O‘lcham qo‘yish usullari. 3) bulardan tashqari, o ‘lcham q o ‘yishning kom binatsiya- lashgan usuli ham bor, ochiq zanjir k o‘rinishida va um um iy bazadan o ‘lcham qo‘yish mumkin b o ‘lgan hollarda bu usuldan foydalaniladi (32-shakl, d). 38. Detalga ishlov berishda foydalanilmaydigan, ammo chizmani o ‘qishni osonlashtiradigan va uning gabaritini aniqlashga yordam beradigan o ‘lchamlar «spravka o ‘lchamlari» deyiladi. Chizmada spravka o ‘lchamlari «*» (yulduzcha) bilan belgila- nadi, texnikaviy talabnomalarda esa «spravka o ‘lchamlari» deb yozib q o‘yiladi. 40 Spravka o ‘lchamlariga yopiq zanjir usulida qo‘yiladigan o ‘lcham- lardan birortasi; aynan detalga nisbatan ishlov beriladigan detal elementlarining vaziyatini ko‘rsatuvchi o ‘lchamlar; yig‘ish chiz- masidagi ayrim elementlarning eng chekli vaziyatlarini belgilovchi va shu kabi o ‘lchamlar kiradi (33-shakl). 1.8. Detal chizmalarini bajarish Chizmachilikning bu b o‘limi chizma geometriya qonun-qoida- lariga asoslanib detallarning tekislikdagi proyeksiyalari, yaqqol tasvirlarning aksonometrik proyeksiyalari, kesim va qirqimlardan foydalanish kabi m a’lumotlarni o ‘z ichiga oladi. Mashinasozlikda va qurilish ishlarida, asosan, chizmalardan foydalaniladi. Chizmaning nazariy asoslari chizma geometriya kursida bayon etiladi. Buyumni o ‘zaro perpendikular b o ‘lgan ikki tekislikka proyek- siyalash. Mashinaning parallelepipedlardan tuzilgan biror qismi yoki detali, boshqacha aytganda, fazoviy geometrik shakli yoxud qisqacha buyum berilgan, deb faraz qilaylik (34-shakl). 41 Bu buyumning chizmasini tuzish uchun fazoda o ‘zaro perpen- dikular bo‘lgan ikki tekislik tanlab olamiz. Bulardan birini gorizontal tekislik deb qabul qilib, N harfi bilan, ikkinchisini frontal tekislik deb qabul qilib, V harfi bilan belgilaymiz. Bu tekisliklar proyek- siyalar tekisligi deb ataladi. Ular kesishgan OX chiziq proyeksiyalar o ‘qi deyiladi. Buyumning uzun tom oni OX chiziqqa parallel qilib olinadi. Buyumning uchlaridan, ya’ni A, V, S ... nuqtalaridan N va V tekisliklarga perpendikularlar tushirib ularning N bilan kesishgan a, v, s ... nuqtalarini, ya’ni A, V, S ... nuqtalarning gorizontal proyeksiyalarini, shuningdek, V bilan kesishgan a, v, s ... nuqtalarini, ya’ni A, V, S ... nuqtalarning frontal proyeksiyalarini topamiz. Nuqtalar o ‘zaro qanday birlashgan b o ‘lsa, ularning bir nom li proyeksiyalari ham shu tartibda birlashtiriladi. Natijada berilgan buyum ning N va V tekisliklardagi proyeksiyalari aniqlanadi. Buyumning balandligi N ga nuqta ko‘rinishida, V ga esa haqiqiy kattaligida proyeksiyalanishi shakldan yaqqol ko‘rinib turibdi, shuningdek, uning eni N ga haqiqiy kattaligida, V ga esa nuqta ko‘rinishida proyeksiyalanadi. Buyumning uzunligi esa N ga ham, 42 V ga ham haqiqiy kattaligida proyeksiyalanadi. Endi gorizontal proyeksiyalar tekisligi N, soat m ilining harakati y o ‘nalishida proyeksiyalar o ‘qi OX atrofida frontal proyeksiya tekisligi bilan q o ‘shilguncha aylanadi, deb faraz qilaylik. Bunda N va V tekisliklarning qo‘shilishidan bor tekislik hosil b o ‘ladi. a,v,s ... va a1, v1, s1 ... proyeksiyalar mos ravishda OX o ‘qqa perpendikular b o‘lgan tegishli to ‘g‘ri chiziqlarda joylashadi. H va V tekisliklarning ustma-ust qo‘yilishidan hosil b o‘lgan tasvir kompleks chizma yoki qisqacha chizma deyiladi. Bu chizma b o ‘yicha buyumning konstruksiyasi (tuzilishi)ni ko‘z oldimizga aniq keltira olamiz. Lekin uning o ‘zini yasay olmaymiz, chunki bu chizmada buyumning o ‘lchamlari k o ‘rsatilmagan, bundan tashqari, chizmada nuqtalarning proyeksiyalari topilgandan keyin keraksiz b o‘lib qolgan OX o ‘q tekisliklarni chegaralovchi chiziqlar, b o g ‘lovchi chiziqlar, buyum nuqtalarini ifodalovchi belgilar (harflar) k o‘rsatilgan (35-shakl). Chizmadagi bu keraksiz elementlar o ‘chirilib, o ‘rniga buyum ning zarur b o‘lgan o ‘lchamlari ko‘rsatilsa, uning chizmasi ixcham va oddiy holga keladi (36-shakl). X V k s' m'd' a t c q r n' b p e' Г f g t f p q r s g d a H b c e k l m n 50 35-shakl. 43 36-shakl. Keyingi chizma b o ‘yicha buyum konstruksiyasi to ‘g ‘risida aniq tushunchaga ega b o ‘lishim iz bilan birga, uning o ‘zini yasay olishimiz mumkin. Bu yerda o ‘lchamlar «MM» hisobida berilgan, Download 136 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|