Elektronik sxemalar


chunki  ГОСТ  2.307-68  k o‘rsatmasiga  m uvofiq  m ashinasozlik


Download 136 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/10
Sana18.08.2017
Hajmi136 Kb.
#13735
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

chunki  ГОСТ  2.307-68  k o‘rsatmasiga  m uvofiq  m ashinasozlik 
chizmalaridagi  chiziqli  o ‘lchamlarning  hammasi  «MM»  hisobida 
ko‘rsatilishi  kerak.
Detal proyeksiyalarini  aniqlash  uchun  mashqlar
Quyidagi shakllarda ko‘rsatilgan so‘roq belgilari o ‘rniga detalning 
yuqoridan  ko‘rinishini  aniqlang.
Buyumni  o ‘zaro  perpendikular  b o ‘lgan  uchta  tekislikka 
proyeksiyalash
Ba’zan  buyumning  shaklan  tuzilishini,  ya’ni  konstruksiyasini 
to ‘liq  o ‘rganish  va  uni  yasash  uchun  ikki  proyeksiya  kamlik  qilib
44

qoladi.  Shu sababli, bunday vaqtda uchinchi va hokazo qo‘shimcha 
proyeksiyalar tekisligini olishga to ‘g ‘ri keladi.
U chinchi  proyeksiyalar  tekisligi   va  V tekisliklarga  perpen- 
dikular  b o ‘lib,  ularni  O Y  va  O Z chiziqlar  b o‘yicha  kesib  o ‘tadi. 
Bu  proyeksiyalar  tekisligi profil proyeksiyalar  tekisligi  deb  ataladi 
va   harfi  bilan  belgilanadi  (37-shakl).  Endi  bu  tekisliklarda 
berilgan  murakkab  buyumning  to ‘g ‘ri burchakli  tasvirlarini,  ya’ni 
proyeksiyalarini  yasaymiz.
37-shakl.
So‘ngra H va   ni esa  O Z o ‘qi atrofida soat strelkasining harakati 
y o ‘nalishiga  teskari,  900  ga  aylantiram iz.  N atijada  berilgan 
buyumning chizmasiga ega bo‘lamiz (38-shakl).  Bu chizma b o‘yicha 
buyumning  konstruksiyasini  o ‘rganish  mumkin,  lekin  buyum ­
ning  o ‘zini  yasab  b o‘lmaydi,  chunki  o ‘lchamlari  ko‘rsatilmagan. 
Shuningdek,  chizmada  o ‘z  vazifasini  o ‘tab  b o ‘lgan  yordamchi 
chiziqlar  mavjuddir.  Bu  chiziqlar  chizmani  o ‘qishga  xalal  beradi. 
Aytilganlarga  ko‘ra,  chizmadagi  ortiqcha  chiziqlar  o ‘chiriladi  va 
buyumning  zarur  b o‘lgan  o ‘lchamlari  ko‘rsatiladi.
Chizmada  k o‘rsatilgan  o ‘lchamlar  asosida  buyumni  yasash 
mumkin bo‘ladi, chizmani chizishda undagi proyeksiyalarning yetarli
45

Z
■Y
38-shakl.
b o‘lishiga  va  zarur  b o ‘lgan  o ‘lchamlarning  to ‘liq  ko‘rsatilishiga, 
shuningdek,  buyum ni  yasash  uchun  kerakli  b o ‘lgan  boshqa 
m a’lumotlarning aniq b o‘lishiga katta e ’tibor beriladi  (39-shakl).
Aks  holda,  yasalgan  buyum  brakka  chiqishi  mumkin.  Ba’zi 
bir  murakkab  buyumlarni  yasashda,  uning  uchta  proyeksiyasi 
ham kamlik qiladi.  Bunday hollarda buyumning boshqa qo‘shimcha 
proyeksiyalari  beriladi  va  yana  tekisliklar bilan  kesib,  uning  ichki 
tuzilishlarini alohida k o‘rsatishga to ‘g ‘ri keladi.
29


8
M-
50
------►
39-shakl.
46

Detal proyeksiyalarini  aniqlash  uchun  mashqlar
Quyidagi  shakllarda  ko‘rsatilgan  so‘roq  belgilarining  o ‘rniga 
detalning  yuqoridan  va  chap  tom onidan  ko‘rinishini  aniqlang.

1.9.  Aksonometrik  proyeksiyalar
Texnikada buyumlar aksonometrik proyeksiyalardan foydalanib 
y a q q o l  tasvirlanad i.  K oordinatalar  b u rch agid a  jo y la sh g a n  
buyumning  koordinata  o ‘qlari  bilan  birga  biror  aksonometrik 
tekislikka  proyeksiyalovchi  parallel  nurlar  vositasida  tushirilgan 
proyeksiyasi  shu  buyum ning  aksonom etrik  tasviri  yoki  akso- 
nometriya deb ataladi.
Proyeksiyalovchi  nularning  aksonometrik  tekislikka  nisbatan 
y o ‘nalishiga  qarab  va  aksonom etrik  o ‘qlar  b o ‘yicha  chiziqli 
o ‘lchamlarning  o ‘zgarish koeffitsiyentlari  (-Kx,  Ky va  Kz)ga qarab 
aksonometrik  proyeksiyalar  to ‘g ‘ri burchakli  va  qiyshiq burchakli 
b o ‘ladi.
T o ‘g ‘ri  burchakli  aksonometrik  proyeksiyalar
T o‘g ‘ri burchakli aksonometrik proyeksiyalarda proyeksiyalovchi 
nurlar  aksonom etrik  proyeksiyalar  tekisligiga  perpendikular 
y o ‘nalgan  b o ‘ladi.  Bunday  proyeksiyalar  izometrik  va  dimetrik 
proyeksiyalarga b o ‘lanadi.
1.  Izometrik  proyeksiya.  Aksonometrik  o ‘qlar  41-shakl,  a  da 
keltirilgan.  Izometrik proyeksiyalarda haqiqiy o ‘zgarish koeffitsiyenti 
barcha o ‘qlari b o ‘yicha bir xil Kx =   Ky =   Kz =   0,82 ga teng b o ‘ladi. 
L ekin  izom etrik   proyeksiyalarni  soddalashtirish  m aqsadida 
o ‘zgarish  koeffitsiyentlarini  Kx  =   K y  =   K z  =   1  ga  teng  qilib 
olinadi.  Bu  buyumning  izometrik  tasviri  asliga  qaraganda  1,22 
marta katta b o ‘lib tasvirlanadi.
2.  D im etrik  proyeksiya.  A ksonom etrik  o ‘qlarning  vaziyati 
40-shakl,  b da keltirilgan  o ‘qlardagi haqiqiy o ‘zgarish koeffitsiyenti; 
 o ‘qida Ky =   0,47, x  va  o ‘qlarda Kx =   K z =   0,94 ga teng. Amalda 
dimetrik  proyeksiyalarni  soddalashtirish  maqsadida  o ‘zgarish 
koeffitsiyentlari    o ‘qi  b o ‘yicha  K y  =   0,5  x  va    o ‘qlari  b o ‘yicha 
Kx =   K z =   1  ga teng  deb  olinadi.
K o‘pgina  geometrik  shakl  va  texnikaviy  detallarning  sirtlari, 
shuningdek,  ularning  kesimi  tekis  shakllardan  iboratdir.  Tekis
48

41-shakl.
shakllar  to ‘g ‘ri  chiziq,  aylana  hamda  tekis  egri  chiziqlar  bilan 
chegaralangan b o ‘lishi mumkin.  Proyeksiyalar tekisligida yotuvchi 
yoki  unga  parallel  b o ‘lgan  tekislikda  joylashgan  m untazam  
ko‘pburchakliklar  aksonometriyasini  quyidagicha  yasash  tavsiya 
etiladi  (42-shakl).  Avvalo,  aksonometrik  o ‘qlari  o ‘tkaziladi,  koor- 
dinatalari  b o ‘yicha  ko‘pburchaklik  uchlari  orqali  o ‘tuvchi  aylana 
markazi  O1 ning aksonometrik proyeksiyalari aniqlanadi va u orqali 
shaklning  aksonometrik  o ‘qlarga  parallel  y o ‘nalgan  o ‘q  chiziqlari 
o ‘tkaziladi.
uU----
, X
1
« — l-2---- ►
42-shakl.
So‘ngra ko‘pburchaklik ortogonal proyeksiyasining o ‘lchamlari 
b o‘yicha  ko‘pburchaklik  har bitta uchining  aksonometrik vaziyati 
aniqlanib,  ularni  t o ‘g ‘ri  chiziqlar  bilan  tutashtiriladi.  Aylana- 
ning  aksonometriyasi um um iy holda ellips  shaklida tasvirlanadi.
49

42-shakllarda  xou,  xog‘,  uog‘  koordinata  tekisliklarida  yotuvchi 
aylana  aksonometrik  proyeksiyalarining yasalishi va  ellips o ‘qlarning 
vaziyati  xamda  o ‘lchamlari  ko‘rsatilgan.  Berilgan  aylana  diametri 
b o ‘yicha  ellips  o ‘qlari  o ‘lchamini grafikaviy usulda  aniqlash  akso­
nometrik  ovallar  yasashga  doir  misollar  (43-shakl)da  O1  va  O2 
markazlardan  R 1  radius  bilan  kichik  yoylari  o ‘tkaziladi.
43-shakl. Aylananing izometrik va diametrik proyeksiyasi.
50

A niqlanadigan  yoylar  m arkazi,  tutashish  nuqtalari  ch i- 
ziladigan  yoy  radiuslari  har  bir  oval  uchun  alohida  tasvirda 
ko‘rsatilgan  (44-shakl).
Qiyshiq  burchakli  diametriyadagi  ellipslar  to ‘g ‘ri  burchakli 
dimetriyadagi  ovallar  kabi  chizilishi  mumkin,  faqat  bunda  ellips 
o ‘qlarining y o ‘nalishi hisobga olinishi lozim.
OO=0,5AB; 
OO3=0,5CD; 
R= O1C; 
A = O 3A;
K
OO=AB;
R=O1C;  R1=0,5  OC;
— N ?
i O ^ > \  F
\ j P ? O 4
O 2 ^ v
> D
EF=KL=d;  EO2 va FO1 gori­
zontal ravishda o‘tkaziladi 
R=O1F=O2F;  R1=O3F=O4E
L
44-shakl.  Ellips  oval  (yarim)  o‘qlarining  o‘lchamlarini  grafikaviy 
usulda aniqlash va ovallar aksonometriyasini yasash.
51

Detallarning  aksonometriyasini  yasash  y o ‘llari
45-shakl
52

Detalning  ikki  proyeksiyasiga  asosan  uchinchi  proyeksiyasini 
topish  va  aksonometriyasini  qurish
1-variant
CD
u,3%U23.>
)o
L+
1  ..  t 
'

1
.1 0 , 
m


J  
_

72 
t
1
©
j   27'
r
~
t - 5 2 —
34
12
12
53

1.10.  Eskizlar
Eskiz haqida  umumiy  tushuncha.  Eskizlar  qo‘lda  (chizmachilik 
asboblarisiz)  chiziladi.  Eskiz  chizganda tomonlar  o ‘lchamlarining 
nisbatini  saqlashga  e ’tibor  berish  kerak.
C hizm achilik  asboblari  ishlatm asdan,  tom onlar  o ‘lcham - 
larining nisbatini k o‘zda chamalab,  q o‘lda chizilgan chizm a eskiz 
deyiladi.  Eskiz  chizish  uchun  yum shoq  qalam  va  o ‘chirg‘ich 
ishlatiladi.  Eskiz  detallarning  o ‘ziga  qarab,  m ashina  va  m exa- 
nizm lar  ham da  ularning  detallarini  loyihalashda,  ta ’mirlash 
ishlarida  tuziladi.  Eskiz  detallarining  ish  chizm alarini  tuzishda 
asosiy  hujjatdir.  Ishlab  chiqarishda,  ta ’mirlash  ustaxonalarida 
b a’zan  eskizlar b o ‘yicha detallar tayyorlashga t o ‘g ‘ri keladi.  N a- 
m una  b o ‘yicha  detal  tayyorlash  lozim   b o ‘lganda  ham   undan 
dastlab  eskiz  olinadi.
Ishchi  uchun  eskiz  tuza  bilish  katta  ahamiyatga  ega,  chunki 
ishchi  o ‘z  ijodiy ratsionalizatorlik fikrini  aks  ettirishda  eng  qulay 
va  kam  m ehnat  talab  qilinadigan  eskiz  chizishlari  uchun  m o ‘l- 
jallangan  «Konstruktorlik  hujjatlarining  yagona  sistem asi»da 
belgilangan qoidalar va shartliklarga muvofiq tuziladi.  Davlat stan- 
dartlarida  chizmalar  uchun  belgilangan  barcha  qoidalar  eskizlar 
uchun  ham  majburiy  hisoblanadi.  Eskizda  ish  chizmasidan  faqat 
qo‘lda va detalning o ‘lchamlarini e ’tiborga olmay chizilganligi bilan 
farq qiladi. Am m o  eskizda ham detalning ayrim qismlari orasidagi 
nisbat va k o‘rinishlardagi o ‘zaro proyeksion bog‘lanish saqlanishi 
kerak.
Eskizni juda  kichik  qilib  chizish  tavsiya  etilmaydi.  Tasvirning 
kattaligi  detalning  o ‘lcham iga,  murakkabligiga  va  qog‘ozning 
formatiga  qarab  chiziladi,  shuningdek,  eskizda  hamma  kerakli 
o ‘lchamlarni qo‘yish va boshqa ma’lumotlarni yozish kerak.  Eskizda 
ham   xuddi  ish  chizmasidagi  kabi  detalning  frontal  tekislikda 
tasvirlangan  proyeksiyasi  —  bosh  ko‘rinish  detal  haqida  boshqa 
ko‘rinishlarga nisbatan ko‘proq m a’lumot berishi lozim.  Detalning 
boshqa  ko‘rinishlari  soni  mumkin  qadar  kam,  ammo  shu  detalni 
to ‘la tasavvur qilish uchun yetarli b o‘lishi kerak.  Eskizlarni TOCTda
54

tasdiqlangan formatlarda  chizish tavsiya  etiladi.  Eskiz  chizish  ikki 
qismdan  iborat:
E skiz  chizishga  tayyorgarlik.  D etalning  o ‘ziga  qarab  eskiz 
chizishdan  avval  uni  diqqat  bilan  har  tomonlama  ko‘rib  chiqish 
lozim,  buning  uchun  quyidagilarni  amalga  oshirish  kerak:
a)  detalning  nom i,  mexanizmdagi  ish  vaziyati  aniqlanadi;
b)  detal  qanday  sirtlardan  tashkil  topganligi  tahlil  qilinadi;
d)  detalning  bosh  ko‘rinishi  tanlanadi;
e)  zarur  b o ‘lgan  tasvirlar  soni  aniqlanadi;
f)  detalning  qanday  materialdan  tayyorlanganligi  aniqlanadi;
g)  yuzalarning  g ‘adir-budurligi  aniqlanadi;
h)  qog‘ozning  formati  va  boshqalar  belgilanadi.
E skiz  chizish.  Avval  eskiz  form atini  ramka  ch izig ‘i  bilan 
chegaralanadi va pastki o ‘ng burchagida asosiy yozuv va texnikaviy 
talab  yozuvlari  uchun joy  qoldiriladi.  Eskizlarni  chizish  quyidagi 
bosqichlardan  iborat  (46-shakl).
46-shakl.
55

D etal  eskizining  oxirgi  bosqichi  bajarilgandan  so ‘ng  uning 
o ‘lchamlariga va tozalik belgilariga amal qilgan holda ishchi chizma 
bajariladi.
Birinchi  bosqich.  Eskiz  chizish  burchak  shtampi  uchun  joy 
qoldirib,  qog‘ozning ramka chiziqlarini chizishdan boshlanadi.  Har 
bir  ko‘rinishning  simmetrik  o ‘qlari  o ‘tkaziladi.  Detalning  tashqi 
konturi  ingichka  chiziq bilan  chiziladi.  D etal  elementlarining  o ‘q 
va markaz chiziqlari chiziladi.
Ikkinchi bosqich.  Detalning  tashqi  ko‘rinadigan kontur chiziq- 
lari  chiziladi.
Uchinchi  bosqich.  D etalning  ichki  k o ‘rinmaydigan  kontur 
chiziqlari  shtrix  chiziq  bilan  chiziladi,  zarur  b o ‘lgan  qirqim  va 
kesimlar  bajariladi.  Ortiqcha  chiziqlar  o ‘chiriladi  va  shtrixlash 
chiziqlari o ‘tkaziladi.  Eskiz sinchiklab tekshirilgandan so‘ng ingichka
56

kontur chiziqlar ustidan qalam yurgizib chiqiladi.  3 ta profil qirqim 
bilan frontal proyeksiya tekisligidagi tasvirga mahalliy qirqim berib 
bajarilgan.
T o ‘rtinchi  bosqich.  Chiqarish va  o ‘lcham  chiziqlari  o ‘tkaziladi. 
Strelkalar,  shartli  belgilar  sirtlarining  g ‘adir-budurligi  belgilari 
qo‘yiladi.  Eskizning burchak shtampi chiziladi.
Beshinchi  bosqich.  O‘lchash  asboblari  bilan  detaldan  zarur 
b o‘lgan o ‘lchamlar olinadi va eskizga qo‘yiladi.  Detalni o ‘tkazishga 
oid  b o ‘lgan  shartli  belgilar  qo‘yiladi,  burchak  shtampi  yozuvlari 
yoziladi.  Zarur  b o ‘lganda  chizma  maydonining  b o‘sh joyiga  izoh 
yozuvlari yoziladi.  Detal eskizini ko‘rinishda (oldidan va chapdan) 
ch izish   maqsadga  m uvofiqdir,  ishlab  chiqarishda  detallarni 
tayyorlash  uchun  maxsus  o ‘lchash  asboblaridan  foydalaniladi 
(47-shakl).
Eskiz  chizish  uchun  variantlar
57

58

1.11.  Detallarning  g‘adir-budurliklarini 
chizmalarda  belgilash
Detal  yuzalarini  lupa  yoki  biror  boshqa  kattalashtirib  ko‘r- 
satadigan  asbob  orqali  kuzatib,  bu  yuzalarning  hammasi  bir  xil 
emasligini va unda mayda bo‘rtiq hamda  o‘yiqlar (mikronotekislik) 
mavjudligini  ko‘rish  mumkin.  M a’lum  bir  baza  uzunligi  l  che- 
garasida yuzaning relyefini hosil qiluvchi bu notekisliklar yig‘indisi 
g ‘adir-budurlik
 deb ataladi.
Ba’zi  bir  detallarning  yuzalaridagi  notekisliklarni  oddiy  ko‘z 
bilan,  boshqalarinikini  esa  faqat  asboblar  yordamida  aniqlash 
mumkin. Bunday hollarda detalning yuzasi turlicha g‘adir-budurlikka 
ega deyiladi.
Yuzaning  g‘adir-budurligi  ГОСТ  2789-59  ga  ko‘ra,  quyidagi 
parametrlarning  biri  bilan  aniqlanadi  (48-shakl):
48-shakl.
a) 
o‘rta  arifmetik  chekli  chetga  chiqish  Ra,  ya’ni  o‘lchangan 
profil  nuqtalaridan  uning  o‘rta  chizig‘igacha bo‘lgan  masofaning 
o‘rtacha qiymati:

y
  I +1
 
y
  I +1
 
y
  I +.... +1
 
y
  I
R   _   1 
1  1 

2  1 
I  ^  3  I_____________1 
^   h
  1 


n
60

b) 
g‘adir-budurliklarning  balandligi 
R ,
  ya’ni  baza  uzunligi 
l  chegarasida  b o ‘lgan  g‘adir-budurliklarning  beshta  chiziqlari 
cho‘qqisi  bilan  beshta  botiqlari  pastki  nuqtalari  orasidagi  (o‘rta 
chiziqqa  parallel  bo‘lgan  chiziqdan  o‘lchangan)  o‘rtacha  masofa 
quyidagiga teng:
(h  + h  +... + h
 ) -  
(h  + h  +... + h
  )
R  

v  1 
3_____________
9
 
v  2 
4_____________
z ~
 


ГОСТ 2789-59  da yuzalarning  14 ta tozalik klassi belgilanadi 
(6-jadval).
6-jadval
Har xil tozalik klasslari uchun 
Ra
 va Rz  parametrlar qiymati 
(ГОСТ 2789-59 bo‘yicha)
Yuzalarning 
tozalik klasslari
Ra
a
R
z
Baza uzunligi, 
l,
 mm.da
mkm.da ko‘pi bilan
1
80
320
8
2
40
160
3
20
80
4
10
40
2,5
5
5
20
6
2,5
10
0,8
7
1,25
6,3
8
0,63
3,2
9
0,32
1,6
0,25
10
0,16
0,8
11
0,08
0,4
12
0,04
0,2
13
0,02
0,1
0,08
14
0,01
0,05
Detallarga  turlicha  metall  yo‘nish  asboblari  bilan  ishlov  beril- 
ganda sirtlarning turlicha g‘adir-budurligi hosil bo‘ladi (49-shakl).
ГОСТ  2789-59  va 2309-68  lar metall va metallmas  (yog‘och- 
dan, boshqa materiallardan ishlangan detallar yuzalarining g‘adir- 
budurlik  terminologiyasi  klassifikatsiyani  va  belgilanishlarini,
61

shuningdek,  hamma sanoat tarmoqlari buyumlarining  chizmasida 
g‘adir-budurlik belgilarini  qo‘yish  qoidalarini  belgilaydi.
Barcha tozalik klasslari bitta belgi — teng tomonli uchburchaklik 
bilan  belgilanadi  (49-shakl,  a).  Uchburchaklikning  balandligi 
A
  —  taxminan  o ‘sha  chizmadagi  o ‘lcham  sonlaridagi  raqamlar 
balandligiga  teng  bo‘lishi  lozim.  Belgilar  chizig‘ining  yo‘g‘onligi 
chizmada  qo‘llanilayotgan  asosiy  tutash  chiziq  yo‘g‘onligining 
taxminan yarmiga teng bo‘lishi lozim.
Uchburchaklikning  o‘ng tomonida tozalik klassini ifodalovchi 
son  ko ‘rsatiladi,  bunda  raqam lar  balandligi  uchburchaklik 
balandligi  bilan teng  bo‘lishi  va  kontur yoki  o‘lcham  chiziqlariga 
tegib  turmasligi  lozim.
60°
b
d
49-shakl.
Detal  tasvirida  yuzalar  g‘adir-budurlik  belgilari  kontur  chi­
ziqlariga,  chiqarish chiziqlariga (o‘lcham chizig‘iga yaqinroq qilib) 
yoki  chiqarish  chiziqlari  tokchalariga  qo‘yiladi.  G ‘adir-budurlik 
belgisini qo‘yish uchun joy yetarli bo‘lmagan hollarda bu belgilarni 
o‘lcham  chiziqlariga  yoki  chiqarish  chiziqlarining  uzuq joylariga 
qo‘yish  mumkin.
Chizmalarda g‘adir-budurlik belgilarini qo‘yish misoli 49-shaklda 
ko‘rsatilgan.
G ‘adir-budurlik belgisi qavs ichida ko‘rsatilgan bo‘lsa (50-shakl,
a), bu detalning ayrim yuzalarida A  yoki  ~   g‘adir-budurlik belgilari 
bilan ko‘rsatilgan yuzalardan tashqari,  qolgan barcha  sirtlari  qavs 
ichiga  olingan  belgi  oldida  ko‘rsatilgan  g‘adir-budurlikka,  ya’ni 
ushbu misolda A3 g‘adir-budurlikka ega ekanligini ko‘rsatadi.
62

Agar  detal  sirtining  hammasi  bir  xil  g‘adir-budurlikka  ega 
b o ‘lishi zarur b o ‘lsa,  g‘adir-budurlik belgisi detaining tasviriga 
emas,  balki  chizmaning  yuqorigi  o ‘ng  burchagiga  qo‘yiladi 
(50-shakl,  b).
Chizm aning  yuqorigi  o ‘ng  burchagiga  qo‘yilgan  belgilar 
o‘lchami tasvirda qo‘yilgan belgilar o‘lchamidan taxminan 1,5 marta 
katta  b o ‘lishi  lozim.  Belgilar  chizma  ramkasidan  5—10  mm 
uzoqlikda qo‘yilishi kerak.  Qavsda ko‘rsatilgan belgining baland­
ligi  tasvirdagi  belgilar  balandligi  bilan  bir  xil  b o ‘lishi  lozim 
(50-shakl).
Mazkur  chizmada  aniqlanmaydigan,  ya’ni  topshirishda  ham 
o ‘z  holicha  o‘zgarmasdan  qoldiriladigan  (masalan,  quyish,  bol- 
g‘alash,  shtampovkalash,  prokatka  qilish  yo‘li  bilan  olingan)  va
63

qo‘shimcha ishlov berilmaydigan sirtlari 50-shakl, 
b
 da ko‘rsatilgan 
belgi bilan ko‘rsatiladi.
Masalan,  51-shakl, 
b
 da ko‘rsatilgan detal:  truba chiqaradigan 
korxonadan olingan standart trubaning bir bo‘lagidan tayyorlangan. 
Detalni tayyorlashda truba uchlariga ishlov berilgan va 
F25
 diametrli 
teshik o‘yilgan (teshilgan). Detalning qolgan ichki va tashqi sirtlariga 
mazkur korxonada ishlov berilmagan va qanday topshirilgan bo‘lsa, 
o‘sha holaticha qolavergan.  Shunga ko‘ra, chizmaning yuqorigi o‘ng 
burchagida, 
O38
  va  F50  mm  diametrli  yuzalari  qabul  qilingan 
holidagicha qolishini va qo‘shimcha ishlov berish talab qilinmasligini 
ifodalovchi belgi qo‘yiladi.
Birinchi klass tozaligidan dag‘alroq ishlanadigan yuzalar g‘adir- 
budurligi  50-shakl, 
b
  da  ko‘rsatilgan  belgi  bilan  ifodalanadi. 
Notekislik balandligi  mikron  hisobida bu belgi ustida  ko‘rsatiladi 
(50-shakl,  b).
Polirovka  qilinsin
51-shakl.
64

Rezba ishlov yuzasining g‘adir-budurligi 51-shakl, 
a
 va 
b
 larda 
ko‘rsatilgandek belgilanadi.
Agar  chizmada  tishli  g‘ildirak,  evolventali  shlitsa  va  shunga 
o ‘xshashlar  tishlarining  profili  berilm agan  b o ‘lsa,  ular  tishi 
ishlovchi  yuzalarining  g‘adir-budurlik  belgisini  shartli  ravishda 
yotuvchi  aylanasi  chizig‘iga  qo‘yish  mumkin  (51-shakl,  d).
Detalning  takrorlanadigan  elementlarida  (masalan,  bir  xil 
teshiklar,  pazlar,  tishlar)  yuzalarning  g‘adir-budurlik belgisi  faqat 
bir  marta  qo‘yiladi.  Ko‘rinmaydigan  kontur  chiziqlariga  g‘adir- 
budurlik belgisi qo‘yish tavsiya etilmaydi.
Yuzalar  g‘adir-budurligini  ko‘rsatuvchi  belgini  iloji  boricha 
shu yuzaga tegishli  o‘lcham chizig‘iga yaqinroq qo‘yish kerak.
Agar  yuzaga  beriladigan  ishlov  usuli  shu  yuzaning  zarur 
g‘adir-budurligini  ta ’minlaydigan  yagona  usul  b o ‘lsa,  u  holda 
g‘adir-budurlik  belgisiga  yuzaga  ishlov  berish  usuli  to ‘g‘risidagi 
ko‘rsatmani,  masalan, 
Polirovka  qilinsin
  (51-shakl, 
a)
  so‘zini 
qo‘shib  yozish  mumkin.
Yuzaning  g‘adir-budurligini  to ‘g‘ri  aniqlash  uchun  anchagina 
maxsus  kurslarni  o‘rganish  lozim.
M ashina  loyihalashda  detalning  qanday  m aqsad  uchun 
mo‘ljallanganligiga, ya’ni uning ishlash sharoitiga qarab yoki estetik 
nuqtayi  nazardan  detal  yuzasining  g‘adir-budurligi  turlicha  qilib 
belgilanadi.
Masalan,  zazorli  qo‘zg‘almas  birikmada  detallar  yuzalarining 
g‘adir-budurligi  taxminan  3—4  klassda  (52-shakl,  a),  zazorsiz 
qo‘zg‘almas birikmada detallarning (bir-biriga suyalgan yuzalarning) 
g‘adir-budurligiga 4—5 klassda (52-shakl,  b), qo‘zg‘aladigan birikma 
detallari  yuzalarining  g‘adir-budurligi  6—8  klassda  (52-shakl, 
d) 
bo‘lishi zarur.
Yuzaning  kerakli  tozalik  klassi  detal  tayyorlash texnologiyasi 
bilan  ta’minlanadi.
53-shaklda detal va unga ishlov beradigan asboblar ko‘rsatilgan. 
Har bir sirtning  chiqarish  chizig‘iga  shu  sirtni tegishli  instrument 
bilan  ishlaganda  qanday  o‘rtacha  tozalik  klassiga  erishish  mum- 
kinligini  ko‘rsatuvchi belgilari ko‘rsatilgan.
65

52-shakl.
Freza
53-shakl.
Sanoatda  detallarning  tozalik  klasslarini  nazorat  qilish  uchun 
ba’zan  g‘adir-budur  etalon  namunalaridan  foydalaniladi,  bunda 
detal  yuzasining  g‘adir-budurligi  va  etalon  g‘adir-budurligi  ko‘z 
bilan chamalab solishtiriladi.
66

0 ‘quvchilar  detallar  chizmasini  chizish paytida  aynan  shunga 
o ‘xshash,  chizmachilik  xonalaridagi  mavjud  etalonlardan  foyda- 
lanishlari  mumkin.
Detallarning ish chizmalarida g‘adir-budurlik belgisidan tashqari 
yuzalarning  qoplamasi,  termik  va  boshqa  ishlov  berish  turlari 
to ‘g‘risida ko‘rsatmalar beriladi.
Chizmalarga tegishli belgilarni  qo‘yish  qoidalari  ГОСТ  2310­
68 da to ‘la bayon qilingan.  Qoplamalar belgisi yuzaning texnikaviy 
talablarida ko‘rsatiladi.
Agar  detal  sirtining  faqat  bir  qismiga  termik  ishlov  berish 
yoki qoplash lozim bo‘lsa, bu yuza yaqqol ko‘ringan tasvirida ishlov 
berish  talab  qilingan  qismi  ustidan  yo‘g‘onroq  shtrix-punktir 
chiziq bilan yurgizib chiqiladi va tegishli yozuv bilan ta’minlanadi 
(54-shakl).
Sementlash
HRC 45... 50
54-shakl.
67

Termik ishlov berish (sementlash,  azotlash,  toblash va boshq.) 
detallarning  mexanikaviy  sifatini  yaxshilash  uchun  qo‘llaniladi. 
Termik  va  boshqa  turda  ishlov  berilgan  buyumlar  chizmasiga 
detalning  ishlov  berish  natijasida  olingan  sifat  ko‘rsatkichlari 
qo‘yiladi.
Ishlov berish  chuqurligi 
h
  harfi bilan belgilanadi.  HRC  45—50 
yozuvlar  detalning  ishlov berilgandan  keyingi  yuzasining  Rokvell 
shkalasi  bo‘yicha  qattiqligini  ko‘rsatadi  (54-shakl).  Agar  ishlov 
berilishi zarur bo‘lgan yuzalari  chizmada aniq bo‘lmasa,  ularning 
o‘lchamlarini  qo‘yish  shart  emas.
68

2 - b o ‘lim.  ELEKTRONIK  SXEM ALARNI  BA JAR ISH  
Download 136 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling