Elektronik sxemalar
Avtomatlashtirish vositalari va asboblar
Download 136 Kb. Pdf ko'rish
|
2.2. Avtomatlashtirish vositalari va asboblar Asboblar va avtomatlashtirish vositalariga katta guruhdagi qurilmalar kiradi. Ular yordamida turli ishlab chiqarish, texnologik jarayonlarni nazorat qilish, xabarlash, rostlash va boshqarish amalga oshiriladi. Asboblar va avtomatlashtirish vositalari o‘lchovchi va o‘zgartiruvchi asboblarga, rostlovchi organ va ijro etuvchi mexanizmlarga bo‘linadi. Bu qurilmalarni va shartli belgilanishlarni o‘qishni bilish uchun ularning ishlash prinsiplarini va vazifalarini bilish kerak. U m um iy holda o ‘lchash qurilm asi birlam chi o‘zgartirgich, oraliq va uzatuvchi o‘zgartirgichlardan tashkil topgan. Birlamchi o ‘lchovchi o ‘zgartirgich (yoki birlamchi o‘zgartirgich) o ‘lchovchi qurilm aning elem enti deb ataladi, o ‘lchanuvchi kattaliklar ularning kirishiga beriladi. Birlamchi o ‘zgartirgich, birinchi navbatda, o‘lchovchi zanjirda tarmoqda (o‘lchash kanalida) ishlatiladi. Birlamchi o‘zgartiruvchi o‘lchash asboblari vazifasini quyidagilar: termoelektrik o‘zgartirgichlar (termojuft), toraytirish qurilm asi, sarfni o ‘lchash va boshqalar bajarishi mumkin. Birlamchi o‘zgartiruvchi o‘lchash asbobi ba’zida datchiklar deb ham ataladi. Oraliqdagi o ‘zgartiruvchi o ‘lchovchi asbob (yoki qisqacha oraliq o‘zgartirgich) o‘lchash qurilmasi elementi deyiladi va o‘lchash tarmog‘ida birlamchi o‘zgartirgichdan keyin joy egallaydi. Oraliq o‘zgartirgichning asosiy vazifasiga o‘lchanadigan m a’lumotlarni keyinchalik masofadan uzatish uchun qulay bo‘lgan ko‘rinishga o‘zgartirib berish kiradi. Misol uchun, oraliq o‘zgartiruvchi ulovchi asbob misolida membranali blok difmanometr-rasxodomer ishlatilishi mumkin. O‘lchov zanjirida iste’molni o ‘lchash to ‘g‘ridan to ‘g‘ri toray- tiruvchi qurilm adan so‘ng joy oladi va toraytiruvchi qurilma- dagi bosimning o ‘zgarishini unga to ‘g‘ri keladigan m em brana blokidagi o ‘zgargan membranaga moslab o ‘zgartiradi va unga mexanik sistema orqali ulangan asbobning ko‘rsatishini o ‘zgar- tiradi. U zatu vch i o ‘lch ovch i o ‘zgartirgich (qisqacha uzatuvchi o‘zgartirgich). Uzatuvchi o‘lchovchi o‘zgartirgich deb o‘lchash 84 signalini masofadan uzatish uchun qo‘llaniladigan (qurilma) elementga aytiladi. Uzatuvchi o‘zgartirgichga har xil elektrik yoki pnevmatik o‘zgartirgichlar difmanometr-rasxodomerlarga o‘rna- tilgan o‘zgartirgichlarni misol qilish mumkin. Misol uchun, ular yordamida difmanometrning membranasiga ulangan differensial transformatorning o‘zagi holatining o ‘zgarishi membrananing o‘zgarishini chiquvchi unifikatsiyalangan o‘zgarmas tokka 0—5 mA gacha aylantirib beradi. Masalan, elektrik o‘zgartirgichlar yoki masofadan o‘lchovchi m a’lumotni uzatish uchun difmanometr garmonli silfonini chiquvchi unifikatsiyalashgan signalga aylan- tirish mumkin (0,02—0,1 MP.gacha — pnevmatik o‘tkazgich). Asbobsozlik sanoatida o‘z ichiga birlamchi, oraliqli va uzatuvchi funksiyalarini jamlagan turli o ‘zgartirgichlar ishlab chiqiladi. Shunday qilib, shkalasiz m anom etrlar va difm anom etrlar o‘lchanayotgan qiymatlarni masofadan uzatish uchun o‘zgar- tirgichlar bilan qurilmoqda. U asboblar o‘zida oraliq va uzatuvchi o‘zgartirgichlar funksiyalarini bajaruvchi elementlardan tashkil topgan. U ndan tashqari, bir xil elementlar har xil o‘lchovli sxemalarda turli o‘zgartirgich funksiyasini bajarib kelishi mumkin. Agar o‘lchovchi zanjir o‘zgartirgich-termoelektrik element aloqa chizig‘i millivoltmetr b o ‘lsa, unda termoelektrik o ‘zgartirgich birlamchi oraliq-o‘zgartirgich va uzatuvchi funksiyalar vazifalarini bajaradi. Agar ikkilamchi asbob sifatida kirish signali 0,5 mA bo‘lgan unifikatsiyalangan potensiometr ishlatilsa, u holda signal termo- elekrik o ‘zgartirgichdan o‘lchanayotgan qiymatni millivoltdan o‘zgarmas tokni milliamperga o‘zgaruvchi o‘zgartirgichga beradi. Ushbu holda termoelektrik element birlamchi o‘zgartirgich vazifasini bajaradi. Birlamchi o‘zgartiruvchi qurilmalarga tanlovchi va qabul qiluvchi qurilmalar kiradi. Tanlovchi va qabul qiluvchi qurilm alarni shunday qurilm a deb tush u n ish kerakki, bu qurilmalar texnologik apparatlar va quvurli o‘tkazgichlarga nazorat qilinayotgan muhitini va uni o‘lchovchi parametrlarini o‘lchaydigan qurilmalar o‘rnatiladi. Misol uchun, shunday qurilmalarga appa- ratdagi yoki turboo‘tkazgichdagi bosimni tanlaydigan qo‘shimcha yordamchi qurilmalar kiradi (ulovchi troyniklar, cho‘ntaklar va kengaytiruvchilar). 85 Bu qurilm alar sxemalarda belgilanmaydi, lekin spetsifi- katsiyaga qo‘shiladi va konstruktivlik chizmada mos holda ko‘r- satilgan bo‘ladi. Ayrim qabul qiluvchi qurilmalar o‘zining konstruksiyasi va ishlash prinsiplari bo‘yicha to ‘g‘ridan to ‘g‘ri o‘lchash muhiti bilan kontaktda bo‘lishini talab qilmaydi. Ularni o‘lchash sxemalarida obyektga yaqin joyda tasvirlanadi. O ‘lchovchi qurilmalar deb, kuzatuvchi tomonidan to ‘g‘ridan to ‘g‘ri olib bevosita qulay ko‘rinishda ko‘rishi, qabul qilishi uchun o‘lchanayotgan ma’lumotlarni, signalni qayta ishlab qulay xizmat qiladigan o‘lchov vositalariga aytiladi. O‘lchov asboblari har xil funksiyali bo‘lishi mumkin. Ular kuzatuvchi, yozib boruvchi, o‘zi yozuvchi, integrallovchi va boshqalar bo‘lishi mumkin. Ularda sozlovchi, o‘zgartiruvchi va signallashtiruvchi qurilmalar o‘rna- tilgan bo‘lishi mumkin. Shu tufayli, asboblarni va o‘zgartirgichli qurilmalarning shartli belgilanishlari, uning nazorat qilinadigan va rostlanadigan kattaliklari yozilgan hamda funksional belgilari bo‘yicha asosiy asbob yoki qurilmaning shartli belgilanishidan tashkil topgan bo‘ladi. Sozlovchi organlar. Sozlovchi organlar konstruksiyasi bo‘yicha texnologik quvurli o‘tkazgichlarga bevosita o‘rnatilgan qurilmalardir: turli klapanlar, zaslonkalar, shiberlar va h.k. Sozlovchi organlarni boshqarish privodlarning vazifalarini bajaruvchi va ijro etuvchi mexanizmlar orqali amalga oshiriladi. Ijro etuvchi mexanizmlar. Ijro etuvchi mexanizmlar sozlovchi (rostlovchi) qurilmalardan farqli ko‘p elementli murakkab quril- malardir. Ular bir-biridan ishlash prinsiplari, texnik va ekspluatatsiya qilish tavsifnomalari hamda konstruktiv xususiyatlari bilan farq qiladi. Foydalaniladigan energiyani qo‘llash bo‘yicha ijro etuvchi mexanizmlar gidravlik, pnevmatik, elektrli va kombinatsiyalangan turlarga bo‘linadi. Joyiga o ‘rn atiladigan ham m a o ‘lchovchi o ‘zg artirgich lar (datchiklar) hamda asboblar uchun (texnologik quvurli o‘tkaz- gichda, apparatura ichida, kolonnada, metallokonstruksiyada), 86 harfiy yozuvning hajmini sig‘imiga qarab, dumaloq yoki oval ko‘rinishdagi yagona grafik belgilar qo‘llash qabul qilingan. Gorizontal chiziq bilan ikkiga bo‘lingan belgilar shchitda yoki pultda o ‘rnatilgan asbobga mos keladi. Har doim tanlangan qurilmalar uchun alohida belgilar bo‘lmaganligi tufayli maxsus, doim ulanmaydigan tanlangan qurilmalarga shartli grafik belgilar nazarda tutilgan. U lar asboblarni sozlash paytida epizodik ulanishiga, nazariy tavsifnoma olishga va boshqa tekshiruv ishlari uchun xizmat qiladi. Bunday tanlangan qurilmalar yarim aylana shaklda ularga keltirilgan aloqa chizig‘i bilan belgilanadi. Bu esa avtomatik vositalar va asboblarning shartli belgilangan asosiy tuzilmalarining prinsipini o‘zgartirmaydi, sozlash vaqtida va boshqa nazorat amallarida chizmadagi kerakli tanlanmalarni tezlik bilan topish sharoitini ta ’minlab beradi. Ijro etuvchi m exanizm larning ham m a asboblar belgila- nishlaridan farqi — kvadratli yoki yumaloq qirqilgan aloqa bilan tasvirlanadi. Katta bo‘lmagan o‘lchamli harflar bilan yozish talab qilinmaganligi tushuniladi. Rostlovchi organga energiyani yoki boshqarish signalini berish to ‘xtatilganda ijro etuvchi mexanizmga kiruvchi aloqa signalining bir bo‘lagida, strelka yoki ko‘ndalang chiziq keltiriladi. Ijro etuvchi mexanizmni qo‘shimcha dastlabki kirituvchisi kvadratning yon tomonida T shakldagi belgida yoki dumaloqning ichiga yozilgan N harfi bilan tasvirlanadi. Shunga o‘xshash rostlovchi organning o‘zi quvurli o‘tkazgich apparaturasida tasvirlanadi. Asbobning to ‘liq belgisiga ega bo‘lishi uchun yoki avtomatlashtirish vositasini uning doira yoki oval shaklda ko‘rsatib, shartli grafik belgilariga harfli shartli belgilar yozadi, bu asbobning bajaradigan vazifalar funksiyasini va tavsifno- masini aniqlaydi. Hamma harfli belgilar lotin imlosidan tuzilgan. Shartli belgilarni, uning qiymatini, harfi joylashgan o‘rnini aniqlash harfiy belgilar- ning umumiy tuzilishi asosida turadi. Shuning uchun asbob yoki avtomatlashtirish vositalari to ‘g‘risidagi hamma m a’lumot imlo va matematik belgilarning hajmiga joylashgan. 87 8-jadvalda shartli belgilarning birinchi harflarining asosiy qiymatlari keltirilgan. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, unda A, B, С, I, N, O, Y, Z harflari yo‘q. 8-jadval O‘lchanadigan kattaliklarning asosiy shartli harfli belgilari Belgi lanishi O‘lchanayotgan kattalikni belgilovchi birinchi harfning asosiy qiymati Belgi- lanishi O ‘lchanayotgan kattalikni belgilovchi birinchi harfning asosiy qiymati D Zichlik P Vakuum, bosim E Istalgan elektrikkattalik Q Tarkib, konsentratsiya va sifat tavsifnomalarini bildiruvchi kattalik F Sarf R Radioaktivlik G O‘lcham, holat, siljish S Tezlik, chastota H Qo‘l ta’siri T Harorat K Vaqtli dastur P Bir necha turli xil o‘lchanadigan kattaliklar L Sath V Qovushqoqlik M Namlik W Massa Bular zaxira harflar bo‘lib, kerakli paytlarda TOCTda ko‘ril- magan m a’lumotlarni belgilash uchun kiritish mumkin. X harfi qo‘llash uchun tavsiya etilmaydi. Standartda 1 ta va shu hujjatlar uchun ishlatilishi mumkin emas. Standart bitta zaxira harfini, bir hujjatda turli kattaliklarni, tushunchalarni belgilashda ishlatishga ruxsat bermaydi. Asboblar bajaradigan funksiyalarni ifodalashga E ,G ,V zaxira harflarini qo‘llash mumkin. Chiqish signalini tashkil qilishni belgilash uchun 5 ta zaxira harflari m o‘ljallangan: K ,O ,T,Y,Z . 9-jadvalda asboblar bajaradigan vazifalarni belgilash uchun xizmat qiladigan 7 ta harf keltirilgan. 88 Asboblar bajaradigan funksiyalarning shartli harfli belgilari 9-jadval Belgi lanishi Ma’lumotni aks ettirish Belgi- lanishi Chiqish signalini tashkillashtirish Belgi- lanishi Qo‘shimcha qiymat A Signalizatsiya (xabarlash) C Sozlash (rostlash), boshqarish H O‘lchanadigan kattalikning yuqorigi chegarasi I Ko‘rsatma S Yoqish, o‘chirish, qayta yoqish L O‘lchanadigan kattalikning pastki chegarasi R Yozish — — — — Asboblar va avtomatlashtirish vositalarining funksional alo- matlari to ‘rtta asosiy harf bilan belgilanadi (10-jadval). 10-jadval Asboblarning funksional alomatlariga ko‘ra qo‘shimcha harfli belgilanishi Belgilanishi Funksional alomatlar E Sezgir element T Masofadan uzatish K Boshqarish stansiyasi Y O‘zgartirish, hisoblash funksiyalari E harfi sezgir elementlarni belgilash uchun, ya’ni dastlabki o‘zgartirishni bajaruvchi qurilmalar, masalan, sarf o‘lchagich- larning qabul qiluvchi (toraytiruvchi) qurilmasi, termoelektrik o ‘zgartirgichlar (termojuft), qarshilik termo o ‘zgartirgichlari (qarshilik termometrlari), sarf o‘lchash datchiklari, sath o‘lcha- gichlar va hokazoni belgilash uchun qo‘llaniladi. 89 T harfi signalni masofadan uzatishda oraliq o ‘zgartirishni ifodalaydi. U, odatda, k o ‘rsatkichlarni m asofadan uzatish asboblarini belgilashda qo‘llaniladi, masalan, shkalasiz mano- m etrlarda, difmanometrlarda, m anom etrik term om etrlarda va h.k. K harfi bilan asboblar tarkibiga kiruvchi boshqarish stansiyasi belgilanadi. Signallarni o‘zgartiruvchi va hisoblovchi qurilmalar Y harfi bilan belgilanadi. O‘lchash parametrini aniqlashtirish uchun 11-jadvalda kel tirilgan to ‘rtta qo‘shimcha belgilardan uchtasi D, F, Q ni kichik harflar d, f q bilan yozishga ruxsat beriladi. 11-jadval O‘lchash parametrini aniqlashtirish uchun qo‘shimcha harfiy belgilar Belgilanishi Funksional alomatlar D(d) Farq, darajalar farqi F(f) O‘zaro nisbat, ulush, kasr I Avtomatik o‘zgartirish Q(q) Vaqt bo‘yicha integrallash, summatorlash 12-jadvalda asboblar va avtom atlashtirish vositalarining tavsifnomasini ifodalovchi harfiy belgilar keltirilgan. Bu belgilar lotin alifbosi harflari va matematik ifodalardan qurilgan. Alohida harfli belgilarning o‘ziga xos xususiyatini e’tiborga olish zarur. 12-jadvalda ko‘rsatilganidek, signalizatsiya A harfi bilan belgilanadi. Bu belgi signal chiqaruvchi apparatura qandaydir shchitda yoki asbobning o‘zida o‘rnatilishiga bog‘liq bo‘lmagan holda qo‘llaniladi. O‘lchanadigan kattalikning chegaraviy belgisi H va L harflari bilan aniqlashtiriladi (yuqorigi va pastki sathi). 90 12-jadval Asboblar ishlash tavsifnomasi uchun qo‘shimcha harfiy belgilar Belgilanishi Tavsifnomasi Signal energiyasi: E Elektrik P Pnevmatik G Gidravlik Signalning turi: A Analogli D Diskretli Hisoblash qurilmasida bajariladigan operatsiya: X Jamg‘arish K Signalni doimiy koeffitsiyent K ga ko‘paytirish X Ikki yoki undan ortiq signallarni bir-biriga ko‘paytirish Signallarni bir-biriga bo‘lish fn Signal kattaligini darajaga ko‘tarish Signal kattaligidan n darajali ildiz chiqarish lg Logarifmlash dx/dt Differensiallash Integrallash: X (-1) Signal ishorasini o‘zgartirish max Signalning yuqorigi qiymati chegarasi min Signalning pastki qiymati chegarasi 2.3. Elektronik sxemalarni chizishda ishlatiladigan chiziqlar K asb-hunar kollejlarining mos mutaxassisligida talabalar sxemalarni o‘qish va bajarish malakalarini yetarlicha chuqur o ‘rgangan b o ‘lishlari talab qilinadi. Umuman, har bir o ‘quv- chi sxemalarni to ‘g‘ri o‘qish va undan turmushda foydalana olish malakalarini egallaganligi muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun sxemalarni o‘qish va bajarish bo‘yicha asosiy m a’lumotlarni kel- tirishni lozim topdik. 91 Ishlatilish sohasi va mazmuniga ko‘ra, sxemalar chizmachilik kursining asosiy materialini tashkil qiladigan proyeksion chiz- machilikda ko‘p jihatlari bilan farqlanadi. Bu farqlar qisqacha quyidagilardan iborat: • sxemalar m a’lum sohada qo‘llaniladigan tayyor mahsu- lotlarning konstruksiyalarini ochib ko‘rsatm asdan, ularning tarkibiy qismlarini o ‘ta soddalashtirilgan shartli belgilar yorda mida o‘zaro bog‘lanishi va harakatlarini tasvirlaydi; • sxemalarning vazifasi biror ko‘rinishdagi: mexanik (kine- m atik sxemalar), elektrik (elektr sxemalari), siqilgan havo yoki gaz (pnevm atik sxemalar) va h.k. energiyaning harakati ham da o ‘zgarishini yaqqol k o ‘rsatishdan iborat. Yaqqollikni ta ’m inlash m aqsadida sxemaning ham m a elem entlari fazoda haqiqiy joylashgan o ‘rniga qaramasdan, bitta tekislikka yoyib tasvirlanadi; • sxemalarning vazifasi qurilm a tarkibiga kiruvchi ele- mentlarni ko‘rsatib berish emas, balki ularning o‘zaro aloqalari xarakterini ochishdan iborat b o ‘lganligi uchun sxema — alo- qalar xarakterining o ‘zgarish ehtim oli bilan bog‘liq m a’lu m otlarni (mexanik uzatm alarda tezlikning o ‘zgarishi, radio- priyom nik to ‘lqinlarini turli diapazonlarga to ‘g‘rilash, tele vizor kanallarini almashtirish va h.k.) ham o ‘z ichiga olishi kerak; • ko‘p hollarda o ‘quvchining texnik bilimlarga egaligi talab qilinmaydigan murakkab bo‘lmagan proyeksion chizmani o‘qishga nisbatan sxemalar bilan ishlash (ularni o ‘qish va bajarish), m a’lum darajada o ‘quvchilarning shu sohadagi texnik bilimlar saviyasiga bog‘liq bo‘ladi. Elektr sxemalari elem entlarining grafik belgilanishlarini bog‘lanish chiziqlari bilan bir xil: 0,2 dan 1,0 mm qalinlikda bajariladi (tavsiya qilinadigan qalinlik — 0,3 dan 0,4 mm.gacha). 13-jadvalda sxemalarda chiziqlarning qo‘llanilishi bilan bog‘liq m a’lum otlar keltirilgan. 92 13-jadval Chiziqning nomi Chizilishi Yo‘g‘onligi Vazifasi 1. Asosiy tutash chiziq 0,2—10 mm, odatda, 0,3—0,4 mm Elektr aloqa tarmoqlari. Rezistor, kondensator, yarimo‘tkazgich va elektr o‘lchov asbob- larining shartli grafik belgilari. Drosseldagi ferromagnit magnit o‘tkazgichi. Mustaqil prinsipial sxemaga ega qurilma shakli konturini ko‘rsatuvchi chiziqlar. 2. Yo‘g‘on tutash chiziq 2S Guruhlangan elektr tarmoq liniyalari. Korpus bilan biriktirish (mashi- na, apparat, asboblar). Drosseldagi ferromagnit o‘tkazgichi. Indeksatsiya- ning elektroluminessent asboblari. 3. Yo‘g‘on shtrixchiziq 1...2 2...8 Elektr asboblarining setkalari. Induktivlik g‘altagidagi magnitodi- elektrik magnit o‘tkaz- gich. Elektr mashinalari. Signal qurilmalarining himoya korpusi 4. Ingichka shtrix chiziq S/2 ,2...8 Elektr sxemalaridagi mexanik aloqa tarmoq lari. Ekranlashtirish tar moqlari. Kabel o ‘tishi uchun loyihalanayotgan teshik konturi. 5. Yo‘g‘on shtrix-punktir chiziq Mustaqil prinsipial sxemaga ega bo‘lmagan qurilma shaklining konturlari. 93 3 - b o ‘lim. M U TA X A SSISLIK K A O ID C H IZM A L A R N I B A JA R ISH 3.1. Bosma plata B o sm a p la t a la r n i ta y y o r la s h v a q u r ilm a la r n i y i g ‘ish chizmalari. Plata — bu izolatsiyalangan yupqa plastinka b o ‘lib, kichik elektr toklarni o‘tkazishga moslashtirilgan, montaj qilin gan elementlar — rezistorlar, kondensatorlar, induktivlik g‘al- taklari va boshqa detallarni o‘rnatish uchun ishlab chiqarilgan detaldir. Platalarni o ‘rganish jarayonida uchraydigan terminlarni qisqacha quyidagicha tushunish mumkin: 1. Bosma o ‘tkazish qismi — bu izolatsiyalangan, tok o‘tka- zuvchi va montaj simlari joylashgan qism. 2. Bosma montaj — sxema elementlariga asosan elektrik simlarni ulash. 3. Osma elem entlar — hajm iga qarab elektroradio ele- m entlarni plataga kavsharlash yo‘li bilan o ‘rnatish va mah- kamlash. 4. Birlashtirish maydoni — ulash teshiklarining metallash- tirilgan qismi b o ‘lib, simlar va osma elementlarni ulash joyi. 5. Ulash teshiklari — bu teshiklar osma elementlar va elektr simlarni ulash hamda mahkamlashga m o‘ljallangan joy. 6. Koordinatorlar setkasi — bu plataga tasvirlar hosil qilishni aniqlashga xizmat qiladi. 7. K oordinatorlar setka qadami — bunda koordinatorlar setkasi va boshqa yaqin joylashgan chiziqlar orasidagi masofa tushuniladi, koordinatalar setka qadami 0,625 mm (0,62; 1,25; 1,875; 2,5 va h.k.) b o ‘ladi. 94 8. Koordinatalar setka uzeli — bu koordinata setkalarining kesishish nuqtasi. Bo‘sh o‘rin — bosma plata maydoni bilan simlar yo‘g‘onligi, simlar orasidagi b o ‘shliq. 9. Tor joy — bosma plata maydoni, simlar joylashgan oraliq, simlar yo‘g‘onligi ular orasidagi masofa va birlashtirish maydoni orasidagi ruxsat berilgan eng qisqa joy. 10. Bosma blok — bu bosma plata bilan bosma sxema, osma elementlar va boshqa detallar tayyorlanish bosqichlaridan o‘tgan detallar joylashgan joy. Bosma plataning qalinligi 0,8; 1,0; 1,5; 2; 2,5; 3,0 mm b o ‘lishiga ruxsat etilgan. Bosma plataning tomonlari 2,5 mm, 20 mm, 5 mm b o ‘lsa, uzunligi 350 mm, 100 mm va undan yuqori, eng kattasi 410 mm bo‘ladi. Teshiklarning tasvirlanishi. Bosma platalarda joylashgan teshiklar Teshikning diametri 0,6 0,8 1,0 1,3 1,5 1,8 2,0 5,0 Shartli belgisi ♦ О -Ф- -Ф- -Ф- 95 Belgila- nish Diametr, mm Aloqa maydonining diametri Soni 1,0+0’14 2,0 min 39 ( 1,3+»’14 3,0 min 9 » 2 o+0’14 4,0 min 2 2,6+ом ф 6,5+0-ш ABDE. XXXXXX.025 Plata Lit Og'irl. Massht. O'lch. Varaq № hut. Imzo Sana 2:1 Ishlandi Проб. T.nazorat List Listlar 1 Стеклотекстолит СФ-2-35-1,5 ГОСТ 10316-78 № nazorat. Tasdia. 3.2. Birikmalar haqida umumiy ma’lumotlar Ajraladigan birikmalarni ajratish oson b o ‘lgani uchun tex- nikada keng ko‘lamda ishlatiladi. Ularga rezba yordamida binktirish (boltli, shpilkali, vintli, trubali), shtift, shplint, shponka yor damida biriktirish detallari kiradi. Ajralmaydigan birikmalar ajratish uchun katta kuch ta ’sirida sindirib yoki ularni eritish yo‘li bilan ajratish mumkin. Bunday birikmalarga parchin mixli, payvandlash, kleylash, shtamplash yo‘li bilan hosil qilinadigan birikmalar kiradi. Rezbali birik- malarning mahkamlash detallari va rezbali birikmalar chizma- sini bajarishga kirishishdan avval «Rezbalarni tasvirlash» ГОСТ 2.311-68 ni va mahkamlovchi buyumlar: bolt, gayka, shpilka, vint va shaybalarning standartlarini o ‘rganish kerak. 3.3. Boltli birikmani chizish tartibi Boltlarning kallaklari olti yoqli, kvadrat va yumaloq bo‘ladi. O ‘quv-yig‘ish chizmalarida boltli birikmalarni tasvirlash uchun vaqtni tejash maqsadida bolt, gayka va shaybalarni TOCTdan olingan o‘lchamlari bo‘yicha emas, balki bu detallarning shaklda keltirilgan shartli nisbatlari b o ‘yicha chizish tavsiya etiladi (57, 58-shakl). 58-shakl. R=l,5 d; rl — yasashda aniqlanadi; r2-d; c = a-0,15 d; D r 2,2 d; Ssh-0,15 d; do-1,1 d; d — bolt rezbasining sirtqi diametri; dj - 0,85 d; lo — boltning uzunligi; lo-1,5 d; H - 0,7 d; H ~ 0,6 d; D =2 d — bolt va gayka uchun; S - 1,7 d. Buning uchun boltli birikmaning param etrlarini aniqlash kerak: 1) rezbaning diametri d1=0,85 d; 2) bolt kallagining diametri D=2 d; 3) gayka kallagining balandligi H=0,8 d; 4) bolt kallagining balandligi H=0,7 d; 5) rezbaning faskasi S=0,1 d; 6) gayka va bolt kallagining egrilik radiusi R=l,5 d; 7) boltning sterjen qismi bilan kallak qismlarining birlashgan joyidagi egrilik radiusi r = c = 0,15 d; 8) gayka va bolt kallagi yoqlarining egrilik radiusi rx— yasashga ko‘ra aniqlanadi; 9) gayka va bolt kallagining profil proyeksiyasidagi egrilik radiusi r2=d; 10) sterjen bilan qotiriluvchi detallar orasidagi b o ‘shliq, zazor A=l,l d; 11) boltning gaykadan chiqib turadigan uchining uzunligi K=0,3 d; 12) shaybaning diametri Dsh=2,2 d; 13) shaybaning qalinligi S=0,15 d; 14) bolt rezbasining uzunligi L0=2d+6; 15) bolt uzunligi L=m +n+S+H +K , bu yerda m va n — biriktiriluvchi detallar qalinligi, S—shayba qalinligi, H —gayka- ning balandligi; K—boltning gaykadan chiqib turadigan uchi ning uzunligi. 14-jadval Boltli birikmani chizish uchun variantlar Variant t/r d n m s Variant t/r d n m s 1 16 25 50 2 10 20 15 25 2,5 2 20 18 30 2,5 11 30 20 30 2,5 3 18 25 50 2 12 20 30 20 2,5 4 24 16 40 2,5 13 24 20 30 2,5 5 30 20 30 2,5 14 16 20 45 2 6 24 20 40 2,5 15 20 25 25 2,5 7 20 15 35 2,5 16 24 15 40 2,5 8 16 25 50 2 17 30 18 35 2,5 9 24 24 30 2,5 18 24 10 40 2,5 Boltli birikmaga doir variantni olishda talabaning guruh jurnalidagi tartib raqamiga to ‘g‘ri kelgan variantni bajaradi. 99 3.4. Shpilkali birikmani chizish tartibi Shpilkali birikmadan mashinasozlikda juda ham qalin bo‘lgan detallarni mahkamlash uchun foydalaniladi. Shpilka deb ikkala uchiga rezba ochilgan sterjenlarga aytiladi. Bolt yoki shpilka burab kiritiladigan rezbali kovak (chuqurlik) uya deyiladi. Uya parma bilan teshiladi. Keyin metchik yordamida rezba qirqiladi. Uya tagidagi konusning burchagi shartli ravishda 1200 ga teng qilib chiziladi, uyaning chuqurligi, odatda, 1,5—2 d ga teng deb qabul qilinadi. Shpilkali birikm aning param etrlari boltli birikm a para- metrlari bilan bir xil. d]=0,85 d; D=2 d; H=0,8 d; D,=2,2 d; sh > y s=0,15 d; A= 1,1 d; l0=2d+2Pl; R= 1,5 d; Rj =d; K=(3...4)P; lj =d; lj +2P; L=1=0,5 d; L=l+2P; b=3 d. 59-shakl. 100 15-jadval Shpilkali birikmani chizish uchun variantlar Variant t/r d n m s Variant t/r d n m s 1 16 45 55 2 16 30 35 20 2,5 2 20 28 50 2,5 17 24 24 55 2,5 3 30 30 70 2,5 18 20 20 40 2 4 20 20 56 2,5 19 20 25 45 2,5 5 24 24 70 2,5 20 30 26 50 2,5 6 30 35 80 2,5 21 24 22 50 2,5 7 20 25 50 2,5 22 16 22 40 2,5 8 16 22 48 2 23 20 24 40 2,5 9 20 38 50 2,5 24 30 30 50 2,5 10 20 25 50 2,5 25 20 25 45 2,5 11 30 25 70 2,5 26 24 22 50 2,5 12 24 28 75 2,5 27 30 26 60 2,5 13 24 25 45 2 28 16 20 40 2,5 14 20 26 50 2,5 29 20 20 40 2,5 15 30 30 70 2,5 30 30 25 60 2,5 3.5. Vintlar va ularni chizish tartibi Vintlar detallam i biriktirish uchun qo‘llaniladi, shuning dek, stopor va rostlaydigan detallar (o‘rnatish vintlari) sifatida foydalaniladi. Vintlar, aynan shpilkalar singari, rezbali teshikka burab kirgiziladi, lekin bu birikmada gayka b o ‘lmaydi. Vintlar kalit (klyuch)ga m o‘ljallangan olti yoqli va kvadrat kallakli otvyortkaga m o‘ljallangan, kallagida o ‘yig‘i (shlitsasi) b o ‘lgan silindrik, yarim yumaloq, yashirin kallakli qilib ishlanadi (60-shakl). 101 Yumshoq plastmassa yoki yog‘ochdan ishlangan detallarni mahkamlash uchun yirik qadamli rezbali vintlar, ya’ni shurup- lar ishlatiladi. 16-jadval Yashirin kallakli vintlar uchun Variant t/r d D H r B h s L Lo 1 6 12 3 - 1,6 1,5 0,1 30 22 2 8 16 4 1,1 2 2 0,1 35 22 3 10 20 5 — 2,5 2,5 1,6 40 26 4 12 22 5,5 1,6 3 2,5 1,6 45 30 5 16 28 7 — 4 3,5 2 50 50 6 20 36 9 2,2 4 4 2,5 55 38 60-shakl. 102 17-jadval Silindrik kallakli vintlar uchun Variant t/r d D H B h r1 C L Lo 1 8 12,5 5 2 2,5 1,1 1,6 30 22 2 10 15 6 2,5 3,0 1,1 1,6 35 26 3 12 18 7 3 3,5 1,6 2,0 40 30 4 16 24 9 4 4 1,6 2,0 45 38 5 20 30 11 4 4,5 2,2 2,5 50 46 61-shakl. 18-jadval Sferik kallakli vintlar uchun Variant t/r d D H B h r r1 C L Lo 1 8 12,5 5,0 2 2,5 11,5 1,1 1,6 30 22 2 10 15 6,0 2,5 3,0 14 1,1 1,6 35 26 3 12 18 7,0 3 3,5 19 1,6 2,0 40 30 4 16 24 9,0 4,0 4,0 26 1,6 2,0 45 38 5 20 30 11,0 4,0 4,5 28 2,2 2,5 55 46 103 3.6. Ajralmaydigan birikmalar Texnikada ishlatiladigan ajralmaydigan birikmalarga payvand, parchin mixli birikma, kavsharlash, presslash va kleylash yo‘li bilan hosil qilingan birikmalar kiradi. Ushbu birikm alardan payvand va parchin mixli birikmalar ko‘p ishlatiladi. P a yvan d birikmalar. Detallarni erish haroratigacha eritib hosil qilingan birikmalar payvandlash deb ataladi. Detallarning birikish joyida elektr yoyi yoki gaz alangasida suyuqlanib qotgan metall payvand chok hosil qiladi. Detallarning payvand birikmalari quyidagi ikki usulda suyuqlantirib payvand- lashga bo‘linadi: elektr yoyi (elektr shlak), gaz yordamida (gazli elektrik elektronlar nuri va termit usulida). Bulardan elektr yoyi bilan payvandlash usuli eng ko‘p qo‘llaniladi (62-shakl). Payvandlanuvchi detallarning o ‘zaro vaziyatiga qarab, payvand birikmalar to ‘rt xil bo‘ladi (63-shakl): 1. U chm a-uch (63-shakl, d); 2. Burchaklik (63-shakl, b); 3. Tavrsimon (63-shakl, a); 4. Ustma-ust (63-shakl, e). 62-shakl. 104 Bunday birikmalar turli choklar bilan bajarilishi mumkin. Bu choklarning harfiy son belgilari bo‘ladi. Bu belgilar quyidagi jadvalda keltirilgan: Payvand birikma turi Belgilanishi Uchma-uch (стыковое — С) С1, CZ, С9, С10 Burchaklik (угловое — У) У1, У2, y Z , У6, У8, У10 Tavrisimon (тавровое — T) T1, T2, T6, T7, T9, T10 Ustma-ust (внаxлесткy — H) H1, H2, HZ Payvand choklar uzunligiga qarab uzluksiz, uzlukli va nuqtaviy, tashqi shakliga qarab esa qavariq, tekis va botiq bo‘ladi. Payvand choklar bir yoqlama va ikki yoqlama qilib bajariladi. Payvandlashga tayyorlangan detallarning birikish joylari «V» (63-shakl, d) shaklida yoki «X» (63-shakl, e) shaklida kertilgan yoxud mutlaqo kertilmagan b o ‘lishi mumkin (64-shakl). 105 64-shakl. 3.7. Yig‘ish chizmalari Mashina, asbob, stanok va boshqa buyumlarni ishlab chi qarish u ch u n k o n struktorlik hujjatlari tuziladi, bu hujjat buyum va uni tashkil qiluvchi qismlarini tayyorlash, qabul qilish, ishga tushirish va ta ’mirlash hamda uning tarkibiy qismi uchun zarur b o ‘ladigan barcha m a’lumotlarni o ‘z ichiga olgan b o ‘lishi lozim. Konstruktorlik hujjati loyiha va ish hujjatlariga b o ‘linadi. Loyiha hujjatlariga texnikaviy loyihalar kiradi, bu hujjatlar konstruktorlik hujjati ishlab chiqarish boshlang‘ich bosqichi- ning natijasidir. Loyiha hujjati tarkibiga buyumning konstruktiv tuzilishini, uning tarkibiy qismlarining o ‘zaro ta ’siri va buyumning ishlash p rin sip in i tu sh u n tiru v ch i (izohlovchi) um um iy k o ‘rinish chizmalari, loyihaning tushuntirish yozuvi va boshqa hujjatlari kiradi. 106 Yig‘ish chizmalari quyidagilardan iborat: 1) yig‘uv birligining tasviri — bu tasvir ushbu chizm a b o ‘yicha biriktiriladigan tashkiliy qismlarning joylashishi va o ‘zaro bog‘lanishi to ‘g‘risida m a’lumot beradi; 2) yig‘uv birligini yig‘ish va nazorat qilish imkoniyatlarini ta ’minlovchi ko‘rsatmalar; 3) o ‘lcham lar, chekli chetga chiqishlar va shu yig‘ish chizmasi bo‘yicha bajarilishi yoki nazorat qilinishi kerak bo‘lgan boshqa parametrlar va talablar; 4) detallarni biriktirish xarakteri va usuli to ‘g‘risidagi ko‘r- satmalar; 5) buyum tarkibiga kiruvchi tashkiliy qismlarning pozitsiya raqamlari; 6) buyumning asosiy xarakteristikalari; 7) gabarit, o ‘rnatish, ulanish, shuningdek, kerakli spravka o ‘lchamlar. Buyumlarning yig‘ish chizmalarida, shuningdek, quyidagilar beriladi: muhim birikm alarda o ‘tkazishning shartli belgilari; vallarning aylanma harakati yo‘nalishini ko‘rsatuvchi strelkalar; modul m; tishlar soni Z; g‘ildirak tishlar yo‘nalishi; chegara- dosh buyum larning («обстан овка») o ‘zaro jo y lash ish in i aniqlovchi asosiy o‘lchamlari bilan berilgan tasviri va boshqalar. Shunday qilib, ushbu holda yig‘ish chizmasi buyumning yetarlicha to ‘la tasviridir, chunki yig‘ish chizmasi b o ‘yicha buyumni yig‘ibgina qolmay, balki detallarning ish chizmalarini ham bajaradilar. Yig‘ish chizmasi (umumiy ko‘rinish chizmasi) b o ‘yicha 3— 4 detalning ish chizmasi tuzilsin va ulardan birining aksono- metriyasi yasalsin. Topshiriqning yig‘ish chizmasi ko‘chirib chiziladi. Detallarning chizmasini bajarishga kirishishdan avval yig‘ish birligi chizmasini diqqat bilan o‘rganish lozim. 107 Yig‘ish chizmasini o ‘qish — yig‘ish birligining tuzilishi, uning detallarning qaysi materiallardan tayyorlanganligini bilib olish va ularning shakllari ham da o ‘lchamlarini aniqlashdan iborat. Yig‘ish chizmasida yig‘ishda nazorat qilinadigan barcha o ‘lchamlari chetga chiqishi bilan beriladi, shuningdek, detallar to ‘g‘risida qisqacha m a’lumot b o ‘ladi (nomi, soni, materiali va h.k.). Spetsifikatsiyada barcha detallarning nomlari texnikada qabul qilingan terminologiyaga mos keladi. Uzeldagi yonm a-yon detallarning qirqim va kesimlari turli yo‘nalishda shtrixlangan. Agar yonma-yon detallarning soni ikkitadan ortiq b o ‘lsa, zich yoki siyrak qilib shtrixlashdan foydalaniladi. Bitta detalning o‘zini turli qirqimlarda shtrix chiziqlari orasini va yo‘nalishini bir xilda qilib shtrixlanadi. Asosiy ko‘rinishlarda k o ‘rsatish iloji b o ‘lgan birikm alar qo‘shimcha ko‘rinishlar va qirqimlar vositasida ko‘rsatiladi. Ba’zi bir birikm alarda birikm aning ichki tuzilishini yoki ayrim detallarning shaklini aniqlash uchun ajratib ko‘rsatiladi. Yig‘ish birligining barcha takrorlanmaydigan detallari chiz mada pozitsiyalarning tartib raqamlari bilan ko‘rsatiladi. Detal- ning raqami bir uchi nuqta bilan tugaydigan va ikkinchi uchida nuqtasi b o ‘lgan chiqarish chizig‘iga qo‘yiladi. Pozitsiya raqam lari chizmaning asosiy yozuviga parallel joylashtiriladi va bir qator yoki ustun qilib, chizm aning b ar cha m aydonida u b o ‘yicha yoki soat mili qarshi qilib guruh- lanadi. O ‘quv chizmalari uchun spetsifikatsiyani chizmaning asosiy yozuvi ustiga joylashtirishga ruxsat etiladi. U nda detallarning raqamlari (yuqoridan pastga), ularning nomi va soni, shuning- dek, qanday materialdan tayyorlanganligi ko‘rsatiladi. Yig‘ish birligining harakatlanuvchi qism lari ikki chetki vaziyatida tasvirlanadi va birinchi vaziyatda asosiy tutash chiziq 108 bilan, ikkinchi vaziyatda ingichka shtrix-punktir chiziq bilan ustidan yurgizib chiqiladi. B unda h arak atlan u v ch i qism ning yurish yoki chiqish o ‘lcham lari qo‘yiladi. M axoviklar, dastalar va boshqa olina- digan detallar, odatda, faqat bosh k o ‘rinishda tasvirlanadi, ularning ikkinchi proyeksiyalari chizm aning ochiq m aydo- niga chiziladi. Yig‘ish chizmalarida boltlar, shpilkalar va gaykalar sodda- lashtirib tasvirlanadi (O ‘zDSt 2.315-98). Mahkamlash detal- larining soni ko‘p b o ‘lganda, odatda, bu detallarning bitta komplekti tasvirlanadi, qolganlarini shartli ravishda olib tashlan- gan deb hisoblanadi. Detallarning ish chizmalari 22 formatdagi listda 1:1, 1:2 yoki 2:1 masshtabda bajariladi. H ar qaysi detal mashinasozlik ish chizmalarida chizmaning alohida formatchasiga joylashtiriladi va asosiy yozuv bilan taxt qilinadi. Detallarning nomi, soni va material spetsifikatsiyadan aniq- lanadi. Detalning tasviri yig‘ish birligining ko‘rinishiga qo‘yilgan raqamlari bilan topiladi va proyeksion bog‘lanish hamda shtrix- lash yo‘nalishidan foydalanib, detalning boshqa ko‘rinishlaridagi tasviri qidiriladi. Keyin detalning vazifasi va uning boshqa detallar bilan biriktirilish usuli aniqlanadi. Chizmani bajarishda, yig‘ish chizmasidagi detal ko‘rinish- larining joylashishi xuddi shu detalning ish chizm asidagi ko‘rinishlariga hamma vaqt ham mos kelmasligini hisobga olish kerak. M asalan, barcha tokarlik buyum lari (o ‘qlar, vallar, shtoklar va boshq.) yig‘ish birligida tik vaziyatda joylashgan bo‘li- shi mumkin, vaholanki, ular ish chizmalarida, odatda, gori zontal joylashtiriladi (bu hol ishlash jarayonida ularning stanok- dagi vaziyatiga mos keladi). Yig‘ish chizmasini detallarga ajratishni yig‘ish birligining eng ko‘p detal bilan tutashadigan detaldan boshlash kerak. K o‘pincha podshipnik, ventil va boshqalarning korpusi shunday detal hisoblanadi. 109 Detallarning chizish uchun zarur b o ‘ladigan o ‘lchamlari yig‘ish chizm asining m asshtabini hisobga olish yo‘li bilan olinadi. D etallarning ish chizm asida o ‘lcham lari kasrsiz m illi- m etrda q o ‘yiladi. O ‘lcham lar o ‘lchash bazalariga nisbatan m o‘ljallanishi lozim. Bu ishlab chiqarish talablari bilan bog‘- liq, o ‘lcham bazasi sifatida ishlangan tayanch yoki ko‘ndalang sirtlar detal bosh elem entlarining simmetriya o ‘qlari va shu kabilar qabul qilinadi. Yig‘ish chizmasini o‘qish va detallarga ajratish ventil miso- lida shaklda k o ‘rsatilgan detallarning 1, 4 va 8 detallari be- rilgan. Ventilning frontal qirqilishi detallarning biriktirilishi usullari haqida to ‘la tasavvur beradi. Yuqoridan ko‘rinishi ventil korpusining shaklini va boltlar uchun teshiklarning joylashuvini aniqlash uchun zarur. Chap ko‘rinish qirqim bilan birgalikda detallarning ichki va tashqi shakllari haqida tasavvurni boyitadi. A ko‘rinishini ko‘rib chiqish natijasida maxovikning shakli haqida tasavvur hosil b o ‘ladi. Detallarning ish chizmalari bajarishda ko‘rinishlari yoki qir- qim lar soni ular shakllarining murakkabligiga qarab qabul qilinadi. Masalan, korpusning shakli uchta tasvir bilan aniq lanadi. Bu holda u yetarli darajada to ‘la harakatlanadi. 4-detalning shaklini aniqlash uchun 2 ta tasvir bilan chek- lanish mumkin. 8-detalning shakli 1 ta proyeksiya chetga chi- qarib chizilgan kesim va diam etrlarining o ‘lcham lari bilan aniqlanadi. Yig‘ish chizm asini bajarish nam unasi 65-66-shakllarda ko‘rsatilgan. Bu yerda yig‘ish chizmasini detallarga ajratish ishchi chiz malari tasvirlangan. 67-shaklda klapan pistoletni detallarga ajratib ularning yaqqol tasvirlari ko‘rsatilgan. 110 Yig‘ish chizmasini bajarish namunasi 65-shakl. 1 i £ Belgisi Nomi I Eslat- m a Delailur 7 Korpus SCH15-32 ~* Klapcin ugasi T ? 4 Klupan Hr. OSS 3-12-5 ' II __ “'5 ( Ш т Ж Щ П ^ г 1 Idea St . 3 T 7 yiulkaSl . 2 • Ushlalma fiavka St.. 3 ■ 0 Shpindel St. 2 f Download 136 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling