Elektronik sxemalar

§ 
'=
—
SA
Universal qayta 
ulagich
U P5311-
S-225
1
02 
500 
О
 
о
V,
141

Elementlarning  eng  keng  tarqalgan 
harfli  kodlari
£
Elem ent turlarining 
guruhlari
Ik
ki
 
va
 
u
c
h
 
h
ar
fl
i 
k
o
d
la
r
Elementlarning turlari
A
Qurilm a
AA
A K
AKS
Tok  rostlagichi 
Rele bloki 
APV qurilmasi
B
N oelektrik  ka.tta.1ik- 
larni elektrik  katta- 
likka o ‘zgartirgichlar 
(generator  va iste’- 
mol m anbalaridan 
tashqari)
BA
BF
BK
BL
BM
BS
Telefon
Issiqlik  datchigi
Fotoelem ent
M ikrofon
C
Kondensator
CB
CG
Kondensatorlarning  kuchlanish 
batareyasi
Zaryadli kondensatorlar  bloki
D
Integral sxemalar, 
mikroyig‘ilm alar
A
D
D
D
Analogni integral sxema 
Raqamli integral sxema,  mantiqiy 
elem ent
E
Tokli elem entlar
*4
 
H
 
E
E
Qizituvchi elem entlar 
Yoritish  chirog‘i
F
Zaryadsizlagich,
saqlagich
•< 
Он 
>
F 
F 
F 
F
Tokning lahzalik  ta ’siridan saq- 
lovchi diskret element.  Xuddi 
yuqoridagidek,  faqat inersion ta’sir 
uchun eruvchan saqlagich 
Zaryadsizlagich
G
G eneratorlar, 
iste’mol manbayi
B 
S 
E
 
G
G
G
Akkum ulator  batareyasi 
Sinxron kondensator 
G enerator  qo‘zg‘atgichi
H
K o‘rsatuvchi va 
signallash  qurilmasi
A 
G 
L 
L 
H
H 
H 
H 
H 
AH
Ovozli signallash  qurilmasi 
Simvolli indikator 
Yorug‘likni signallash  qurilmasi
142

LG
H L
RH
LW
HV
Signallash  tablosi 
K o‘klinzali signallash  chirog‘i 
Qizil linzali signallash  chirog‘i 
Oq linzali signallash  chirog‘i 
Ionli va yarim o‘tkazgichli indikator
K
Rele,  kontaktor, 
ishga tushirgich
W 
^ 
^ 
О 
о 
о 
!^
С
У
С
У
Tokli rele
K o‘rsatgichli rele
Elektr  issiqlikli rele
Kontaktor,  magnitli ishga tushirgich
Vaqt relesi
Kuchlanish  relesi
Ishga tushirish  buyrug‘i relesi
O ‘chirish  buyrug‘i relesi
Oraliq rele
Ajratgichning holati
Fiksatsiyalovchi rele
Ajratgichning qo‘shilgan holatini
fiksatsiyalovchi rele
Ajratgichning o ‘chirilm a holatini
fiksatsiyalovchi rele
Ajratgichning qo‘shish  va ajratish
buyruqlarining relesi
Ajratkichning holatini fiksatsiya-
lovchi rele
F
Zaryadsizlagich, 
saqlagich,  himoya 
qurilmasi
<
 
P"
F
F
F
F
Tokning  lahzalikta’siridan 
saqlovchi diskret elem ent 
Xuddi yuqoridagidek,  faqat 
inersion ta ’sir  uchun eruvchan 
saqlagich  zaryadsizlagich
G
Generatorlar, 
iste’mol manbayi
B 
S 
E
 
G
G
G
A kkum ulator  barateyasi 
Sinxron kondensator 
G enerator  qo‘zg‘atgichi
H
K o‘rsatuvchi va 
signallash  qurilmasi
HA
H G
H L
H L
AH
LG
H L
RH
LW
HV
Ovozli signallash  qurilmasi 
Simvolli indikator 
Yorug‘likni signallash  qurilmasi 
Signallash  tablosi 
K o‘k  linzali signallash  chirog‘i 
Qizil linzali signallash  chirog‘i 
Oq linzali signallash  chirog‘i 
Ionli va yarim o‘tkazgichli indikator
143

L
G ‘altak,
induktivlik,  drossel
Luminessent yoritishli drossel 
Reaktor
Generatorning qo‘zg‘atish  chulg‘ami 
Qo‘zg‘atgichning qo‘zg‘atish  chulg‘ami 
Elektrodvigatelning  qo‘zg‘atish 
chulg‘ami
P
Qurilmalar, 
o ‘lchash jihozlari
р
н
р
н
р
н
р
н
р
н
р
н
р
н
р
н
р
н
р
н
р
н
Am perm etr
Chastota o ‘lchagich
Aktiv  energiyani hisoblagich
Reaktiv  energiyani hisoblagich
Om m etr
Soat,  vaqt o ‘lchagich 
Registratsiya elementi 
Voltmetr 
Vattmetr
Im pulslar  sanagichi 
Ossillograf
Q Kuchlanish 
zanjirlaridagi 
o ‘chirgich  va 
ajratkich
Q F
QK
QS
QR
QW
QSG
Avtomatik  o ‘chirgich 
Qisqa tutashtirgich 
Ajratkich
Yuklamani ajratkich 
Yerga ulovchi ajratkich
R
Rezistorlar
RK
R'
RS
RU
RR
Termorezistor 
Potensiom etr 
O ‘lchovchi shunt 
Varistor 
Reostat
S
Boshqarish,
signallash  va
o ‘lchash
zanjirlaridagi
kom mutatsion
qurilm alar
SA
SF
SB
SB
CS
BT
SP
SQ
SR
SK
O ‘chirgich  yoki ajratib ulagich 
Avtomatik ajratkich 
Tugmachali ajratkich 
Tugmachali ulagich 
Tugmachali o ‘chirgich 
Sath  asosida ishga tushiruvchi 
o ‘chirgich
Bosim asosida ishga tushiruvchi 
o ‘chirgich
H olat asosida ishga tushiruvchi 
o ‘chirgich
Aylanish  chastotasi asosida ishga 
tushiruvchi o ‘chirgich 
Sarf asosida ishga tushiruvchi 
o ‘chirgich
144

T
T ransformatorlar, 
avtotransformatorlar
TA 
S 
TV 
TL
Tok transformatori
Elektromagnitli stabilizator
Transformatorlar
Kuchlanish
Oraliq
U Elektr  aloqa 
qurilm alarida 
elektrik  ka.tta.1ik- 
larni o ‘zgartirgich 
(transformatorlar- 
dan tashqari)
M 
g 
Q 
N 
0 
fe
M odulator 
Dem odulator 
O ‘zgartirgichlar 
T o‘g‘rilagichli invertorli 
Iste’mol bloki 
Chastota o ‘zgartirgichi
V
Elektr  vakuumli, 
yarim o‘tkazgichli 
qurilmalar
VD
VL
VT
VS
Diod,  stabilitron 
Elektr  vakuum  qurilma 
Tranzistor 
Tiristor
W Elektr  uzatish 
tarm og‘i,  antenna- 
lar,  SVCH elem ent- 
lari va tarm oqlari
X Kontaktli
bog‘lanishlar
X
X
X
X
X
X
X
X
Tok uzatuvchi,  sirpanuvchi kontakt 
Shtir
Teshik (in)
Yuqori chastotali bog‘lagich 
Saralanuvchi bog‘lanish 
Qoplagich,  kontaktli tutashtirgich 
Sinash  qisqichlari 
Saralanmaydigan bog‘lanish
Y
Elektromagnit 
yuritmali mexanik 
qurilma
YA
YAB
YAC
YA
NY
BY
CYH
Elektromagnit
Elektromagnit blokirovka qulfi 
Elektromagnit ulagich 
Elektromagnit ajratkich 
Elektromagnit yuritmali to ‘xtatgich 
Elektromagnit  yuritmali mufta 
Elektromagnit patron yoki plata
Z
Oxiridagi
qurilmalar
ZL
ZQ
ZA
Z U
Z F
Chegaralovchi 
Kvarsli filtr
— tok
— kuchlanish
— chastota
145

Elektron  sxemalarda  ishlatiladigan  ayrim  elementlarning 
ro‘yxati  va  ularning  tavsifnomalari
Pozitsion
belgila­
nishlari
N om lari
M iq-
dori
(soni)
Eslat-
m a
D C
Deshifrator  ABDEXXXXX 032
1
D1
M ikrosxema K155LAZ
1
R1,  R2
Qarshiliklar
R3
M LT-0,25-430  0 m + 1 0   %  ГОСТ
2
R4
M LT-0,25-13 0 m + 1 0   %  ГОСТ
1
SA1
P P Z -43-60  0 m + 1 0   %  TU
1
AB1
Qayta ulagich  ABDEXXXXX  154
1
L'M 1
Qayd qiluvchi blokABDEXXXXX  122
AC1
O ‘lchagich
1
C1,  C2
Xabarlash  (signallash)  bloki
KAB1=KAB4 ABDEXXXXX 021
2
R5,  R6
Kondensator  K M -3A -N -30-0,22...TU
4
VT1
Tokni qayta ulagich
2
VD1
QarshilikM LT-0,25-4,7 kOm  G '  10  %
Tranzistor  KT  315B
1
D iod D101A
1
146

Difmanometrlar,  manometrlar,  manovakuummetrlar 
bog‘lanish  sxemalari
Qurilm a va impulsli 
quvurlarning joylashishi
O ‘lchanadigan
m uhit
Bog‘lanish
D ifm anom etr  solishtirish 
nuqtasidan pastda 
joylashgan;  impulsli 
quvurlar  yuqoridan 
tushirilgan
Suyuqlik,  bug‘, 
gaz
To ‘qish
Difm anom etr  solishtirish 
nuqtasidan pastda 
joylashgan;  impulsli 
quvurlar  yuqoridan 
tushirilgan
N am  yoki iflos 
gaz
To ‘qish
Difm anom etr  solishtirish 
nuqtasidan pastda 
joylashgan;  impulsli 
quvurlar  yuqoridan 
tushirilgan
Toza va quruq 
gaz
Difm anom etr  solishtirish 
nuqtasidan pastda 
joylashgan;  impulsli 
quvurlar  yuqoridan 
tushirilgan
Suyuqlik,  bug‘
147

TEXNIKAVIY  CHIZMACHILIKDAGI  ATAMALAR  IZOHI
A ksonom etrik  m asshtab
  —  aksonom etrik  tasvirlar  yasash 
uchun  ortogonal proyeksiyalarga  qo‘yilgan  hamma  o‘lchamlarni 
tegishli  o ‘qlar b o ‘yicha  o‘zgarish  koeffitsiyentlariga  ko‘paytirib 
yasalgan tayyor masshtab.  Undan  foydalanib,  berilgan  chizig‘iy 
o ‘lchamlarning  aksonometrik  o‘qlar b o ‘yicha  qancha b o ‘lishini 
shakldan  tayyor  o ‘lchab  olinaveradi.
A ksonom etrik  p ro yek siya
  —  aksonom etrik  proyeksiyalash 
usuli bilan  aksonometrik proyeksiyalar tekisligida  hosil  qilingan 
tasvir.
Aksonom etrik  proyeksiyalar  tekisligi
  —  proyeksiyalanuvchi 
jism joylashgan  proyeksiyalar  tekisliklaridan  tashqarida  olingan 
proyeksiyalar  tekisligi.  Unga jism  u joylashgan  to ‘g‘ri  burchakli 
fazoviy  o‘qlar  bilan  birgalikda  proyeksiyalanadi.  Aksonometrik 
proyeksiyalar tekisligi  aksonometriya tekisligi  deb  ham yuritiladi.
Aksonometrik  tasvir
  —  aksonometriya  qoidalariga  muvofiq 
yasalgan  tasvir.
Aksonometrik  o ‘q
  —  koordinata  (proyeksiyalar)  o ‘qlarining 
aksonometrik  tekislikdagi  proyeksiyalari.
Aksonometriya
  —  (yunoncha 
axon
  —  o‘q  va 
metreo
  —  o‘l- 
chayman)  predm etni  u  joylashgan  to ‘g‘ri  burchakli  fazoviy 
koordinata  o‘qlari  bilan  birga  bu  sistemadan  tashqarida  olingan 
tekislikka  (aksonometriya tekisligiga)  parallel proyeksiyalash yo‘li 
bilan tasvirlash usuli.  Bunda tasvir yaqqol  ko‘rinishga ega bo‘ladi. 
Proyeksiyalash yo‘nalishining  aksonometriya tekisligiga  nisbatan 
og‘ish burchagiga qarab,  aksonometriya ikki turga bo‘linadi:  to ‘g‘ri 
burchakli  aksonometriya  va  qiyshiq  burchakli  aksonometriya.
Applikata
  —  dekart  sistemasida  vertikal  yo‘nalishdagi  o ‘q. 
Applikata  «Z»  harfi bilan belgilanadi.
A rxim ed  spirali
  —  «O»  qutb  atrofida  aylanuvchi  radius- 
vektor  b o ‘ylab,  shu  radius  vektor  yotgan  tekislikda  harakat- 
lanuvchi  nuqta  trayektoriyasidan  iborat  tekis  egri  chiziq.
148

Arxitektor
 —  bino  va  inshootlar loyihalarini  ishlovchi  muta- 
xassis,  m e’mor.
Arxitektura
  —  1.  Binokorlik  san’ati,  bino  va  inshootlarni 
loyihalash ilmi,  m e’morchilik.  2.  Bino va inshootlarning  qurilish 
uslubi  va  ularning  kompleksi,  masalan,  Samarqand  arxitek- 
turasi,  san’at  saroyi  arxitekturasi  va  h.k.
A sosiy  yo zu v
  —  chizm a  bajarilgan  qog‘oz  form atining 
burchak shtampi ichiga yozilgan va shu chizmaga tegishli hamma 
asosiy  m a’lumotlarni  o ‘z  ichiga  olgan  yozuv.  Asosiy  yozuvlar 
yoziladigan burchak shtampining  o‘lchamlari,  shakli va mazmuni 
rO C T   2.104-68  b o ‘yicha  standartlashtirilgan.
A ylan a
  —  tekislikdagi  biror  nuqta  (m arkaz)dan  bir  xil 
uzoqlikda  joylashgan  nuqtalar  to ‘plami,  yopiq  egri  chiziq.
A ylana  evolventasi
  —  ixtiyoriy  to ‘g‘ri  chiziqdagi  har  bir 
nuqtaning  shu  to ‘g‘ri  chiziqning  aylanaga  hamma  vaqt  urinib, 
sirpanmasdan  harakat  qilishi  natijasida  qoldirgan  izi,  trayek- 
toriyasi.
Ayqash  to ‘g ‘ri  chiziqlar
  —  o ‘zaro  parallel  b o ‘lmagan va  bir- 
biri bilan kesishmaydigan  chiziqlar.  Ayqash to ‘g‘ri  chiziqlarning 
b ir  nom li  proyeksiyalari  o ‘zaro  kesishishi  m um kin,  lekin 
bunday  kesishish  nuqtalari  bitta  bog‘lash  chizig‘ida  yotmaydi.
B alandlik
  —  uchburchaklik  yoki  to ‘rtburchaklikda  ularning 
uchlaridan  qarshidagi  tom onga  (asosga)  tushirilgan  perpen- 
dikular  chiziq.  Konus  yoki  piramidada  —  ularning  uchidan 
asosiga  tushirilgan  perpendikular  chiziq.  T o ‘g ‘ri  doiraviy 
silindrda  —  uning  asoslari  orasidagi  masofa.  Balandlik,  odatda, 
h
  harfi bilan belgilanadi.
Birikm alar
  —  ikki  va  undan  ortiq  detallarni  biriktirib  hosil 
qilingan  qism.  Birikmalar texnikaning  turli  sohalarida,  ayniqsa, 
mashinasozlikda  keng  qo‘llaniladi.  Birikmalar  ajraladigan  va 
ajralmaydigan  turlarga  b o ‘linadi,  ajraladigan  birikmalar  qo‘z- 
g‘almas  va  qo‘zg‘aladigan  b o ‘lishi  mumkin.
Bolt
  —  bir  uchiga  rezba  qirqilgan,  ikkinchi  uchida  kallagi 
b o ‘lgan  m etall  sterjen  shaklidagi  biriktiruvchi  detal.  Boltlar 
kallagining  tuzilishi va xizmatiga  ko‘ra  har xil bo‘ladi.
B o g ‘lash  ch izig ‘i
  —  bir  nuqtaning  ikkita  proyeksiyasi  pro­
yeksiyalar  o ‘qi  deb  ataluvchi  to ‘g‘ri  chiziqqa  perpendikular
149

bo‘lgan  chiziqda yotadi.  Shu  chiziq bog‘lash chizig‘i  deb  ataladi. 
Bog‘lash  chiziqlari  berilgan  geometrik  obrazlarni  proyeksiyalar 
tekisligiga  proyeksiyalovchi  chiziqlarning  proyeksiyalaridir.
Bosh  k o ‘rinish
  —  buyumning  chizmadagi  oldidan  ko‘ri- 
nishi  —  frontal  proyeksiyasi.  Bosh  ko‘rinish  buyumning  tuzi­
lishi  va  o ‘lchamlari  haqida  boshqa  ko‘rinishlarga  qaraganda 
to ‘laroq  m a’lumot  beradigan  qilib  tanlanadi.
Burchaklik
  —  to ‘g‘ri  burchaklarni  tekshirish  va  begilashda 
ishlatiladigan  «G»  harfi  ko‘rinishidagi  asbob,  go‘niya.
Burchak  o ‘lchagich
  —  mashina  detallaridagi  tashqi  va  ichki 
burchaklarni  o ‘lchash  uchun  ishlatiladigan  asbob.  Burchak 
o ‘lchagichning  asosiy  shkalasi  bo‘limlari  1°  ga,  nonius  shkalasi 
bo‘limlari  esa 2° ga teng.  Burchak o‘lchagichlar yordamida 0°  dan 
180°  gacha  b o ‘lgan  tashqi  burchaklar  va  40°  dan  180°  gacha 
b o ‘lgan  ichki  burchaklar  o‘lchanadi.
B o ‘yin
  —  vallarning  podshipnik  yoki  shatun  o ‘rnatiladigan 
qismi.  Chizma  geometriyada  aylanish  sirtlarining  eng  kichik 
paralleli.  Agar  eng  kichik  parallelning  bosh  meridian  chizig‘i 
kesishish  nuqtasida,  bosh  meridianga  o ‘tkazilgan urinma  chiziq 
sirtning  o‘qiga parallel bo‘lsa,  bunday eng  kichik parallel bo‘yin 
chizig‘i  deyiladi.
Detal
  (fransuzcha 
detail
  —  butunning  bir  qismi)  —  mashi­
na,  mexanizm va  shunga  o‘xshash bir necha  qismlardan tuzilgan 
butun  narsaning  bir  b o ‘lagi.  M asalan,  bolt,  gayka,  shayba, 
shtutser,  porshen,  klapan,  kronshteyn  —  mashina  detallaridir.
D etallashtirish
  —  m ashina  yoki  konstruksiya  chizmasiga 
asosan uning  alohida-alohida detallari ish  chizmasini  chizish.  Bu 
chizmalarda  har  bir  detalning  materiali,  o ‘lchamlari,  sirtlari­
ning  silliqlik belgilari,  ichki  va  tashqi  tuzilish  aniq  ko‘rsatilgan 
proyeksiyalari,  qirqimlari  hamda  boshqa  tasvir  va  m a’lumotlar 
b o ‘lishi  kerak.
D iagram m a
  (yunoncha 
dia
  —  orqali  va 
gramma
  —  yon- 
dosh)  —  kattaliklar  orasidagi  bog‘lanishni  yaqqol  ko‘rsatuvchi 
grafikaviy  tasvir.  Diagrammada  har  bir  kattalik  to ‘g‘ri  chiziq 
kesmasi  yoki  to ‘g‘ri  burchakli  to ‘rtburchaklik,  aylana  kabi 
shakllar  bilan  tasvirlanadi.
D iametr
  (yunoncha 
diametros
  —  ko‘ndalang)  —  aylananing 
markazidan  o ‘tib,  uning  ikki  qarama-qarshi  nuqtasini  birlash-
150

tiruvchi kesma.  Chizmada aylana diametrining  son qiymati  oldiga 
0   belgisi  qo‘yiladi.
Dimetriya
  —  aksonometriya turlaridan bin.  Dimetriya to ‘g‘ri 
burchakli va  qiyshiq burchakli  turlarga b o ‘linadi.
D irek trisa
  (fransuzcha 
d irek trice,
  lo tin ch a 
d irectrix
  — 
yo‘naltiruvchi)  —  parabola,  giperbola va  ellips  egri  chiziqlarida 
quyidagi  xossaga  ega bo‘lgan to ‘g‘ri  chiziq:  egri  chiziqning  istal­
gan nuqtasidan  direktrisa va fokusgacha bo‘lgan masofalar nisbati 
doimiydir.
Doira
  —  aylana bilan  chegaralangan tekislik.  Doiraning  yuzi
1
2
quyidagi  formula bilan  aniqlanadi: S = nR2  = 
.
D om krat
  (nem ischa 
daum kraft)
  —  og‘ir  yuklarni  biroz 
baland  k o ‘tarish  uchun  ishlatiladigan  mexanizm.  D om krat 
yordamida  avtomobil,  vagon,  teplovoz,  traktor  va  shunga  o ‘x- 
shash mashinalarni ta ’mirlashda yoki  montaj  ishlarini bajarishda 
ular  qisqa  vaqtga  ko‘tarib  qo‘yiladi.  D om kratlarning  vintli, 
reykali va gidravlik turlari bor.
Elektr sxema
  —  elektr tarmoqlarining  shartli belgilar vosita- 
sida  chizilgan tasviri.
Eskiz
 —  chizma  asboblaridan  foydalanmay ko‘zda  chamalab, 
narsaning  proporsionalligini  saqlab  qo‘lda  bajarilgan  tasvir.
Fazo
  —  o‘lchovlari  cheksiz  soha.
Fazoviy  tasavvur  qilish
  —  biror  buyumni  fikran  ko‘z  oldiga 
keltirish,  uning  berilgan  tasviri.
Fals
  (nemischa 
fa lz)
  —  jez,  tunuka  va  sh.k.  yupqa  mate- 
riallardan  qilingan  narsalarning  birikish  choki.
Faska
  (fransuzcha 
facette)
  —  m etalldan  yoki  yog‘ochdan 
ishlangan  detallarning  uchidagi  yoki  chetidagi  konussim on 
kesik.
Fiting
 (inglizcha 
fitting)
  —  trubalarni bir-biriga  rezba yorda- 
mida ulaydigan  detal.
Flanes
  (nemischa 
flansch)
  —  val,  truba va  shunga  o‘xshash 
detallarni  boshqa  biror  detal  bilan  biriktirish  uchun  xizmat 
qiladigan gardish  qismi yoki  shu maqsadda ishlatiladigan  alohida 
vositachi  detal.
Freza
  (fransuzcha 
fra ise )
  —  aylanm a  harakat  qiluvchi, 
keskichlari  (tishlari)  gir  atrofida  joylashgan  kesuvchi  asbob.
151

Frontal  tekislik
  —  frontal  proyeksiyalar  tekisligiga  parallel 
b o ‘lgan  tekislik.
Galtel
  —  metalldan  yasalgan  detallarning  katta  diametrli 
qismidan  kichik diametrli  qismiga  o‘tish joyidagi yumaloqlangan 
sirt.  G altel  detallarining  katta  diam etrli  qism idan  egri  sirt 
yordamida kichik diametrli  qismiga  silliq o‘tib,  o‘tish joyida ichki 
kuchlanishning  halqasimon  sirt  b o ‘ylab  bir  tekis  taqsimlanishi 
uchun  xizmat  qiladi  va  detalning  mustahkamligini  oshiradi.
Gayka
  —  rezbali  teshigi  b o ‘lgan  biriktirish  detali.  Gayka 
bolt  yoki  shpilkaning  uchiga  burab  kiritiladi.  U  olti  qirrali, 
kvadrat va yumaloq  shaklda bo‘ladi.
Gayka  kaliti
  —  gayka,  bolt va vintlarni burab  mahkamlash 
yoki  b o ‘shatish  uchun  ishlatiladigan  asbob.
Geodeziya
  —  yer  o‘lchamlari va uning  sirti tuzilishini  o‘rga- 
nuvchi  fan.  Oliy  geodeziya  butun  yer  shari  o ‘lcham lari  va 
tuzilishini,  quyi  geodeziya  (yoki  topografiya)  yer  b o ‘lagi  o ‘l- 
chamlari  tuzilishini  o ‘rgatadi.
Geometrik jism
  —  tekis  yoki  egri  sirtlar bilan  chegaralangan 
fazo  b o ‘lagi.  Masalan,  shar  sfera bilan  chegaralangan geometrik 
jismdir.
Geometrik  chizm achilik
  —  chizm achilik  kursining  bosh- 
lang‘ich  qismi b o ‘lib,  unda  chizmachilikning boshqa  qismlarini 
mukam m al  o ‘zlashtirish  bilan  bog‘liq  b o ‘lgan  m a’lum otlar 
beriladi.  Masalan,  rO C T   qoida va  m e’yorlari  o ‘rgatiladi,  chiz­
m achilik  shriftlari,  m asshtablari,  turli  geom etrik  yasashlar, 
lekalo  va  sirkul  yordamida  egri  chiziqlar  chizish,  ularni tutash- 
tirish  va  shu  kabilar  o ‘rganiladi.
Geometriya
  —  matematika  fanining  bir  qismi  b o ‘lib,  unda 
tekis va  fazoviy shakllarning  xususiyatlari,  o ‘zaro bog‘lanishlari, 
kattaligi  kabi  xossalari  o ‘rganiladi.  G eom etriya  qadim dan 
mavjuddir  va  shu  kungacha  rivojlanib,  mukammallashib  kel- 
moqda.  Geometriya  quyidagi  turlarga bo‘linadi:
1. 
Elem entar  geometriya:  u  oddiy  geometrik  shakllar  va 
jismlarni  (to‘g‘ri  chiziq,  ko‘pburchaklik,  doira,  ko‘pyoqlik  va 
shu  kabilarni)  o‘rganadi.  Elementar geometriya planimetriya va 
stereometriyaga bo‘linadi.
152

2.  Analitik geometriya:  u geometrik  obyektlarni koordinatalar 
metodi usuli yordamida algebra va tahlil vositalari bilan o‘rganadi.
3.  Chizma  geometriya:  tekis  va  fazoviy  shakllarni  tekislikka 
va  sirtlarga proyeksiyalash  metodlarini,  geometrik  obrazlarning 
tekislikdagi  tasviridan  foydalanib  geometrik  masalalar  yechish 
usullarini  o‘rgatadi.
Giperbola
  —  fokus  deb  ataluvchi  F x va F 2  nuqtalardan uzoq- 
liklari  orasidagi  ayirmalar  o ‘zgarmas  va  o ‘zaro  teng  b o ‘lgan 
hamda shu fokuslar tekisligida yotgan nuqtalar to ‘plami.  Ta’rifga 
muvofiq giperbolaning  matematik  ifodasi  quyidagicha  yoziladi: