Elektrovoz transporti, elektr uskunalari

Kontaktli elektrovozlar. Elektrovoz otkatkasining kontaktli elektrovoz otkatkasi turi eng ko’p tarqalgan. Konlarda kontakli elektrovoz otkatkasi magistral transportlarning asosiy vositasi hisoblanadi. Ko’mir shaxtalarida umumiy elektrovozlar sonining kontakli elektrovozlar ulushi 30 % to’g’ri keladi[14].
Elektrovoz otkatkasining kontaktli majmuasiga (3 rasm) kiradi: 3 tok sizib chiqishidan qurilgan apparat himoyasi o’zgartirgichi 1, avtomatik o’chirgichlar 2, kabelni quvvatlovchi 5 armatura ilmoqli kontaktli uzatma 4, uchastka o’chirgichlari 6, relьslar 7, so’rish kabeli, 9 elektrovoz. O’zgartirgichli qurilma (nimstantsiya) uch fazali o’zgaruvchan tokni 250 yoki 550 V kuchlanishli o’zgarmas tokka o’zgartirishga mo’ljallangan. Kabel yordamida doimiy tok kontaktli tarmoqqa uzatiladi. (qutb “qo’shish”). Teskari uzatma (“ayirish” qutbi) relьsli yo’llar va so’rish kabeli sifatida xizmat qiladi. Elektrovozlar kontaktli uzatmadan tok qabul qilgichlardan (pantograf) quvvat oladi
Kontaktli elektrovozlarni akkumulyatorli bilan taqqoslaganda tuzilishi bo’yicha arzon va sodda, foydalanishda juda qulay, katta quvvatga va harakat tezligiga ega, binobarin katta unumdorlikka ham ega.
Biroq, tok qabul qilgich va kontakli uzatmalar orasida uchqun hosil qiluvchi, shuningdek gaz va chang bo’yicha xavfsiz bo’lgan kon va shaxtalarda kontaktli elektrovozni relьs va g’ildiraklar orasida ham qo’llash afzalligi shartlaydi.

3.
Rasm. Kontaktli elektrovoz otkatkasi majmuasi sxemasi.

RN bajarishda uchqun chiqarishni kamaytirish uchun ikki tok qabul qilgichli kontaktli elektrovozlarni qo’llashga, gaz va chang bo’yicha xavfli bo’lgan 1- II toifali shaxtaning yangi qatlamlarini qazib olishda ijozat etiladi.
Bir tok qabul qilgichli (elektrovoz tuzilma bo’yicha ikkinchi qurilma ko’zda tutilmagan bo’lsa) elektrovozlardan foydalanishga birlashmaning texnika masalalari bo’yicha direktori ruxsati bilan ijozat etiladi. Tirkama og’irligi 70 - 140 kN bo’lgan seriyali kontaktli elektrovozlar elektr transportni ta’minlovchi elektr jihozlari to’plami o’z ichiga quyidagilarni oladi: EDR yoki ET o’zgarmas tokli elektr transportni ta’minlovchi elektr dvigatellari; KVS yoki KSkontrollerlari; KL yoki YaS qarshiligi; AV-8A avtomatik uzgich; FE-52T yoki FG1-V faralari; TKR-1 tok qabul qilgichlari; SS-2 sirenasi; DP-12 elektrodvigatelь kompressori; AK-5A-1 bosim regulyatori; VU-233A yoritish ajratgichi; KU yoki KSA signali. Katta tokli qismni montaj qilish 25 - 70 mm² kesimli PS-1000 uzatma bilan bajarilgan.
Ko’mir shaxtalari uchun yangi parametrik tirkama og’irligi 70-280 kN bo’lgan elektrovoz qatori ishlab chiqilgan. Bu qatorga kiruvchi K10 va K14 elektrovozlari yaxshilangan elektr transportni ta’minlovchi xususiyatlarga ega, ular himoya vositalari bilan jihozlangan, ularni mashinistsiz harakat qilinishiga yo’l qo’yilmaydi.
Tirkama og’irligi 280 kN (K14 ikkita elektrovozdan iborat, bir-biri bilan ulangan)bo’lgan elektrovozdan tajribada foydalaniladi.
Yangi kontaktli elektrovozlarda reostat sxemali boshqarish bilan takomillashgan va tejamkor kontaksiz tizimni qo’llash mo’ljallanmoqda.


Elektr ta’minoti tizimi va vositalari.

SHaxtalar ikki akkumulyatorli batareyali akkumulyatorli elektrovozlar bilan ta’minlanadi: birtasi elektrovozda, ikkinchi (zahira) odatda zaryad ostida bo’ladi.

Zaryadlash qurilmalaridan birgalikda foydalanish uchun RUV-Zar sirqish relesi ko’rib chiqildi, zaryadlanish zanjirida izolyatsiya qarshiligini yo’l qo’yib bo’lmaydigan kamaytirish holatida qurilmadan avtomatik ravishda uzadi.
Sirqish relesining ayrim texnik ma’lumotlari: 25 Gts operativ tok chastotasi; 5,4 mA releda tokni ishlashi; 2,1 kOm keskin qarshilik izolyatsiyasi o’rnatmasi; uzish 13 kOm bir fazali bir fazali sirqish qarshiligi.
ZUK-155/230M takomillashtirilgan qurilma har tomonlama rele sizishiga ega bo’lib, uning sxemasi RUV-Zar rele sizishi sxemasiga o’xshashdir. Oxirgi yillarda zaryadlash qurilmalarini yangi turlarini yaratish va takomillashtirish bo’yicha intensiv ravishda ish olib borilmoqda. Bu ishlarning asosiy yo’nalishlari: amaldagi zaryadlash qurilmalarini takomillashtirish, (tiristorli) ventillar bilan zaryadlash qurilmalarini boshqarish induvidual va guruhli batareya zaryadlari uchun va elektrovozlarda joylashtirilgan zaryadlash qurilmalarini yaratish.
Kontakli elektrovozlar uchun nimstantsiya shinalarida 275 va 600 V kuchlanishli o’zgarmas tokli elektr ta’minoti qo’llaniladi.
Bugungi kunda elektr ta’minoti ikki tizimidan foydalaniladi:

• 
  Markazlashgan, bunda shaxtaning kontaktli tarmoqlarida bir elektr transportni ta’minlovchi nimstantsiyadan quvvatlanadi va xavfsizlik maqsadida va ishlab chiqarishda ta’mirlash ishlarining qulayligi ikki sektsiyaga bo’linadi, uzgich yoki sektsiyali ajratgich yordamida o’zaro birlashtiriladigan;
  
• 
  Markazlashtirilmagan, bunda sektsiyadan iborat bo’lgan kontaktli tarmoq turli nuqtalarda tarmoqqa ulangan bir nechta elektr transportni ta’minlovchi nimstantsiyadan quvvatlanadi.
  

Elektr transportni ta’minlovchi nimstantsiya – bu komplekt agregat bo’lib, quyidagilardan iborat: ventillar kuch bloki, ularni sovutish tizimi, ventillarda kuchlanish va tokni tenglashtirish qurilmasi, boshqaruv apparati, himoya, nazorat va signalizatsiyalash, himoya kommutatsion apparatlar va nazorat o’lchov asboblari.
SHaxta va konlarda statsionar avtomatlashtirilgan elektr transportni ta’minlovchi nimstantsiya ATS eng ko’p ommalashishga ega bo’ldi. ATP-500/275M nimstantsiyalari sxemasi va boshqarilmaydigan ventillar qo’llanilgan, ATP-500/600 nimstantsiyasi sxemasida tiristorlar qo’llanilgan.
Ayrim kon sanoati rayonlarida umumsanoat bajarishida tortish agregatlari qo’llaniladi: slanetsli shaxtalar VUR-400-1000M, Podmoskovya hovuzi shaxtalarida ATPP-500/275.
4 Rasm. ATP-500/275M elektr transportni ta’minlovchi nimstantsiyasi printsipial sxemasi 4 rasmda keltirilgan.
Nimstantsiyalarni quvvatlash 6 kV uch fazali tarmoqdan TV transformatori orqali amalga oshiriladi, ikkilamchi cho’lg’am uchburchakka birlashtirilgan va 220V kuchlanishni ta’minlab beradi. To’g’rilagich VD1 ‑ VD12 12 diodga ega, har yelkasiga ikki parallel bo’yicha birlashtirilgan.
To’g’rilagich sxemasi – uch fazali yo’l. Diodlar ichki ishlab ketuvchi signalizatsiya qurilmasiga ega tez harakatlanuvchi PNB F1 - F6 xildagi eruvchan muhofazalagichdan himoyalangan.
Himoya blokida o’rnatilgan teskari ketma-ketlikdagi faza relesi muhofazalagichlarning istalgan birtasini ko’yib qolishida, QS avtomatik uzgichning o’chishiga buyruq beradi,to’g’rilagichlarni tashqi q.t.dan himoya qiladi va kuchayib borayotgan tok tezligidan ta’sirlanuvchi EO rele yordamida o’chiriladi.
R_to reaktori tokni cheklash va tok himoyasi induktiv datchigi vazifasini bajaradi. Diod bloki va reaktori V ventilyator tomonidan puflanadiyu Diodlarni qizib ketishidan himoyalash termosignalizator bilan amalga oshiriladi, qizigan havoning chiqish yo’lida termaballon o’rnatilgan. Tortish tarmog’i kontaktli uzatmadan iborat, relьs zanjiri, kabelni so’ruvchi va ta’minlovchi sektsion ajratgichlar. SHaxtalarda TF( trolleyli, fasonli) 65 - 100 mm² kesimli toza qattiq tortilgan misdan bo’lgan kontakli uzatma qo’llaniladi.
Kontaktli uzatmani ilgichi tortki yordamida elastik po’lat tros yoki simdan bo’lgan. Kontakli uzatma yerdan to’qasimon va yong’oqsimon qilib izolyatsiyalanadi.
Oraliq va yordamchi ishlab chiqarishlarda R18 relьslaridan foydalaniladi, asosiy tashib chiqarish uchun ishlab chiqarish R24 i RZZ relьslar qo’llaniladi.
Relьslarning tutashgan joyi yoki elektr payvandlash yo’li bilan, yoki kesmasi 50 mm² kam bo’lmagan po’lat uchlik yoki aylana va polosali po’latdan mis simdan bo’lgan tutashtirgich bilan birlashtiriladi.
SHaxtalarda so’ruvchi va ta’minlovchi kabellar sifatida bir simli bronlangan SBSHV kabeli yoki 70 - 100 mm² kesmali SP dan foydalaniladi.
Sektsiyali ajratgichlar kontak uzatmalarini ayrim uchastkalarini elektrli birlashtirish uchun xizmat qiladi va har 500 mda va bundan tashqari barcha shaxobchalarda o’rnatiladi. Tortish nimstantsiyalarida ta’minlovchi tortish tarmog’i va taqsimlovchi punktlari maksimal tok va nolь himoyani amalga oshiruvchi avtomatik tez harakatlanuvchi uzgichlar bilan jihozlanadi.
Kontakt tarmog’i boshida va sektsiyalash postlarida ajratgichlar o’rnatiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   SHeshko Ye.E. «Gorno-тransporтnыe mashinы i oborуdovanie dlya oтkrытых raboт” : Уchebnoe posobie, 2006 g.
   
2. 
   Spravochnik po shaхтnomу тransporту. Pod red. Peysaхovicha G.Ya., Remizova I.P.. M.Nedra, 2002 g.
   
3. 
   Shaxodjaev L.Sh., Annaqulov T.J., Mirsaidov G.M., Isaxodjaev A.A. «Transport mashinalari» fanidan laboratoriya ishlari to‘plami. Toshkent: TDTU