Elmurodov jonibek akbar o’G’LI

1.2 Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati asoslarini shakllanishi va ustuvor yo’nalishlari
Mustaqillikka erishgandan so’ng, Qozog’iston mustaqil tashqi siyosat olib borish zaruriyatiga duch keldi, uning vazifalari Qozog’iston Respublikasining yangi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan amalga oshirildi.
Bularning barchasi oson emas edi, chunki tajriba etarli emas edi, boisi bunga qadar bu bilan shug’ullanish shart emas edi: “Respublika Tashqi ishlar vazirligi Ittifoq Tashqi ishlar vazirligining tarkibiy bo’linmasi bo’lib, asosan konsullik va protokol funksiyalarini bajargan. Va faqat 90-yillarning boshlarida, ittifoq respublikalari kuchayib, o’z huquqlarini jiddiy himoya qila boshlaganida, Qozog’iston Tashqi ishlar vazirligining bir nechta xodimlari Sovet Ittifoqining chet eldagi elchixonalarida o’qish va ishlash imkoniyatiga ega bo’lishdi”¹⁷.
Qozog’iston Respublikasining sobiq tashqi ishlar vaziri Qosim Jo’mart To’qayev o’zining “Preodoleniye” (“Yengib o’tish”) kitobida qozoq diplomatiyasi duch kelgan qiyinchiliklar haqida shunday deydi: “Tashqi ishlar vazirligi Qozog’iston tashqi siyosati konsepsiyasining asosiy jihatlarini ishlab chiqishda, Prezident N.Nazarbayev ning mazkur asari (Strategiya stanovleniya i razvitiya Kazaxstana kak suverennogo gosudarstva. Almatы : Dәuir, 1992. )da belgilab berilgan tamoyil va vazifalarga aynan tayandi. Biz har qanday sohadagi tashqi siyosiy faoliyatning asosini mamlakatimizning milliy-davlat manfaatlari tashkil etishi kerak, degan fikrdan chiqdik. Bular, birinchi navbatda, turli sohalarda (harbiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, axborot) xavfsizlikni ta’minlash, iqtisodiy farovonlikni ta’minlash, Qozog’istonning xalqaro maydondagi obro’sini ta’minlashni nazarda tutgan”¹⁸.
Yadro qurolidan voz kechgan Qozog’iston tashqi siyosatda tinchliksevar pozitsiyani tanladi. Birinchi bosqichda Qozog’iston ochiq va hamkorlikka tayyor ekanini butun dunyoga ko’rsatish muhim edi. Xorijiy davlatlar va investorlarning qiziqishini mamlakatimizning boy tabiiy resurslari, xususan, neft, shuningdek, Yevropa va Osiyo tutashgan joydagi qulay geosiyosiy mavqyei yanada oshirdi. Bu omillarning barchasi xorijiy investisiyalarni jalb qilish va o’sha davrdagi zaiflashgan iqtisodiyotni qo’llab-quvvatlash imkonini berdi. Qozog’iston prezidenti milliy xavfsizlikni ta’minlash konsepsiyasida harbiy vositalardan ko’ra siyosiy vositalarni afzal ko’rdi. Tashqi siyosat birinchi navbatda diplomatiyaga tayandi.
Rossiya va Xitoy o’rtasidagi joylashuv jamoaviy xavfsizlikni tashkil etishda ishtirok etgan holda o’zining mudofaa tizimini yaratishni nazarda tutadi. Bir-biriga qarshi kuch ishlatmaslik yoki kuch ishlatish bilan tahdid qilmaslik majburiyatlari Qozog’iston tomonidan imzolangan xalqaro shartnomalarning majburiy bandi edi. Bu davlatlararo munosabatlarni olib borishda tinchliksevar pozitsiyani yana bir bor tasdiqladi.
N.Nazarboyev harbiy xavfning asosiy manbalarini davlatlarning harbiy salohiyatni oshirish orqali dunyo hukmronligiga intilishi deb hisoblagan holda, kuch ishlatish usullari va urushga qarshi edi; bir qator davlatlardagi ichki siyosiy vaziyatning beqarorligi; qurolli guruhlarning mavjudligi va ularning Qozog’iston davlat chegaralari yaqinida joylashtirilishi va davlatlar o’rtasida davom etayotgan qurolli to’qnashuvlar¹⁹.
Qozog’iston tashqi iqtisodiy siyosatda xavfsizlik sohasidagi manfaatlardan tashqari MDH davlatlari bilan turli sohalarda strategik maqsadlarni ko’zlagan.
Yadro quroliga kelsak, Qozog’iston yadroviy qurolsizlanish va o’z hududida ommaviy qirg’in qurolidan xoli hudud yaratish yo’lini tanladi. 1995 yil 30 mayda Semipalatinsk poligonida yer ostida qolgan oxirgi yadroviy zaryad yo’q qilindi. O’sha paytdan boshlab qozoq zamini yadro qurolidan butunlay ozod bo’ldi²⁰.
Tashqi siyosat konsepsiyasi uzoq yillar davomida ishlab chiqilgan va ikki nashrda nashr etilgan: 1995 va 2000. Prezident ma’muriyati va Strategik tadqiqotlar institutida ushbu hujjat ustida doimiy ish olib borildi²¹.
Ta’kidlash joizki, Qozog’iston Respublikasi ko’p vektorli tashqi siyosatni izchil olib borish niyatida mustahkamlanib bormoqda. Mamlakat muvaffaqiyati muvozanatda, siyosiy va diplomatik manevrlar uchun keng maydonni saqlab qolishda, Qozog’iston uchun amaliy manfaatdor bo’lgan va hamkorlikni mustahkamlashdan tomonlar manfaatdor bo’lgan davlatlar bilan do’stona munosabatlarni rivojlantirishdadir.
Qozog’iston Respublikasining tashqi siyosati konsepsiyasi (keyingi o’rinlarda Konsepsiya deb yuritiladi) Qozog’iston Respublikasi Prezidenti – Millat yetakchisining Qozog’iston xalqiga Murojaatnomasida belgilangan yo’nalishlarga muvofiq ishlab chiqilgan. “Qozog’iston - 2050” strategiyasi: barpo etilgan davlatning yangi siyosiy yo’nalishi” (keyingi o’rinlarda Strategiya 2050 deb yuritiladi) bo’lib, Qozog’iston tashqi siyosiy faoliyatining tamoyillari va yondashuvlari, maqsadlari, ustuvor yo’nalishlari va vazifalariga oid fundamental qarashlar tizimidir.
Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatining maqsadlari quyidagilardan iborat:
- mamlakatning raqobatbardoshligi, suvereniteti va hududiy yaxlitligi;
- tinchlik, mintaqaviy va global xavfsizlikni mustahkamlash;
- barqaror mavqyeini ta’minlash va davlatning jahon hamjamiyatida ijobiy imidjini shakllantirish;
- Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) markaziy va muvofiqlashtiruvchi roli bilan adolatli va demokratik dunyo tartibini o’rnatish;
- mintaqaviy va xalqaro savdo-iqtisodiy aloqalar tizimiga yanada integrasiyalashuv;
- 2050 Strategiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun qulay tashqi sharoitlar yaratish, aholining yuqori turmush darajasiga erishish, ko’p millatli jamiyat, qonun ustuvorligi va demokratik institutlar birligini mustahkamlash, inson huquq va erkinliklarini ro’yobga chiqarish;
- milliy iqtisodiyotni diversifikasiya qilish, sanoat va texnologik rivojlantirish va raqobatbardoshligini oshirish;
Qozog’iston Respublikasi Tashqi siyosatning ustuvor yo’nalishlari va maqsadlari Markaziy Osiyoning siyosiy barqaror, iqtisodiy barqaror va xavfsiz rivojlanishidan manfaatdor. Qozog’iston mintaqadagi o’z mas’uliyati va rolini anglagan holda mintaqaviy barqarorlik va xavfsizlikni ta’minlash, yangi chaqiriq va tahdidlarga, jumladan, qo’shni hududlardan kelayotgan tahdidlarga qarshi turish uchun barcha sa’y-harakatlarini amalga oshiradi.
Qozog’iston mojarolar salohiyatini kamaytirish, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilish, suv-energetika va boshqa qarama-qarshiliklarni bartaraf etish maqsadida Markaziy Osiyoda mintaqalararo integratsiyani rivojlantirishga intiladi.
Jahon mamlakatlari parlamentlararo birlashmalari tomonidan mintaqani xalqaro siyosat va iqtisodiyotning yagona integrasiyalashgan subyektiga aylantirish istiqbolli maqsaddir.
Qozog’iston jahon hamjamiyatini asosiy xalqaro muammolar bo’yicha o’z pozisiyasi, tashqi siyosiy tashabbuslar, davlatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-gumanitar rivojlanishi to’g’risida o’z vaqtida va to’liq xabardor qiladi.
Mazkur chora-tadbirlar doirasida Qozog‘iston zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlari va diplomatiyaning an’anaviy vositalaridan foydalanmoqda. Tashqi siyosiy faoliyatning maqsadlari, ustuvor yo‘nalishlari, vazifalari va natijalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mamlakat ichida tushuntirish va Qozog‘iston jamoatchiligi e’tiboriga yetkazish, Qozog‘istonning xalqaro tashabbuslarini jahon miqyosida ilgari surish muhim ahamiyatga ega²².
Qozog‘istonning xorijiy axborot makonida vakilligi “Axborot Qozog‘iston – 2020” davlat dasturiga muvofiq amalga oshiriladi. Mamlakat va mintaqaviy ustuvorliklar Qozog‘iston Respublikasi XXI asrda yaxshi qo‘shnichilik va ittifoqchilik to‘g‘risidagi shartnoma asosida Rossiya Federatsiyasi bilan siyosiy, savdo-iqtisodiy va madaniy-gumanitar hamkorlikning barcha sohalarida munosabatlarni mustahkamlashda davom etadi.
Qozog‘iston Respublikasi Xitoy Xalq Respublikasi bilan oliy va yuqori darajadagi siyosiy muloqot doirasida har tomonlama strategik hamkorlikni chuqurlashtiradi, energetika, sarmoyaviy va texnologik, savdo-iqtisodiy va madaniy-gumanitar hamkorlikni, tranzit sohasi va transport sektori, qishloq xo'jaligi sektori, transchegaraviy daryolar, suv resurslaridan birgalikda foydalanish va ekologiya sohasida o‘zaro hamkorlikni rivojlantiradi.
Qozog‘iston Respublikasining Markaziy Osiyo davlatlari – Qirg‘iziston Respublikasi, Tojikiston Respublikasi, Turkmaniston va O‘zbekiston Respublikasi bilan ko‘p qirrali munosabatlarini rivojlantirish mintaqa davlatlarining ichki va ichki tahdidlarga birgalikda qarshi kurashish bo‘yicha sa’y-harakatlarini birlashtirishga qaratiladi. tashqi tahdid va inqirozlarni bartaraf etish, o‘zaro manfaatli va tenglik asosida siyosiy, iqtisodiy va madaniy-gumanitar hamkorlikni faollashtirish.
Qozog‘iston Respublikasi Amerika Qo‘shma Shtatlari bilan siyosiy, savdo-iqtisodiy, sarmoyaviy, energetika, ilmiy-texnikaviy va gumanitar hamkorlikni rivojlantirish, xalqaro kun tartibidagi dolzarb masalalarni hal etishga qaratilgan strategik sheriklikni mustahkamlashda davom etadi. Qozog‘iston Respublikasi o‘zi tuzgan yoki tuzgan Yevropa davlatlari bilan strategik sheriklik munosabatlarini mustahkamlaydi.
Yevropa institutlari va birlashmalari bilan tegishli kelishuvlar ishlab chiqilmoqda. To'liq miqyosdagi munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan sa'y-harakatlar davom etadi
Qozog‘istonning eng yirik savdo-iqtisodiy va sarmoyaviy hamkori bo‘lgan Yevropa Ittifoqi bilan kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risida yangi shartnoma tuzish, viza rejimini bosqichma-bosqich liberallashtirish.
Qozog'iston Respublikasi va Evropa Ittifoqi vazirligi fuqarolari uchun vizasiz rejimga o'tish.
Qozog‘iston Respublikasi Belarus Respublikasi, Ukraina va Moldova Respublikasi, shuningdek, davlatlar bilan an’anaviy va o‘zaro manfaatli hamkorlikni davom ettiradi.
Janubiy Kavkaz - Ozarbayjon Respublikasi, Armaniston Respublikasi va Gruziya mamlakatimizning siyosiy, iqtisodiy va tranzit transport manfaatlari tizimida muhim o'rin tutadi. Qozog‘iston Respublikasi Turkiya Respublikasi bilan ikki xalqning umumiy tarixiy ildizlari va madaniy qadriyatlariga asoslangan har tomonlama hamkorlikni mustahkamlashga katta ahamiyat beradi. Eron Islom Respublikasi bilan o‘zaro manfaatli hamkorlik savdo-iqtisodiy va tranzit transporti, Kaspiy dengizida barqarorlikni ta’minlashdagi umumiy manfaatlarga asoslanadi.
Qozog‘iston Respublikasi tashqi siyosatning Osiyo vektorini mustahkamlash niyatida. Qozog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq Prezident mamlakat tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi va xalqaro munosabatlarda Qozog‘istonning vakili hisoblanadi.
Qozog'iston Respublikasi parlamenti mamlakatning oliy vakillik organi bo'lib, o'z konstitutsiyaviy vakolatlari doirasida xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qilish, denonsatsiya qilish, ichki qonun hujjatlarini Qozog'iston Respublikasining xalqaro majburiyatlariga muvofiqlashtirish bo'yicha qonun ijodkorligi ishlarini olib boradi.
Ijroiya hokimiyati organlari tizimiga boshchilik qiluvchi hukumat respublikaning xorijiy davlatlar, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan aloqalarini rivojlantirishni ta’minlaydi, tashqi iqtisodiy siyosatni amalga oshirish, tashqi siyosiy tadbirlarni moliyalashtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi.
Tashqi siyosat sohasidagi aniq muammolarni hal qilish maqsadida va
tashqi iqtisodiy hamkorlik, idoralararo komissiyalar va ishchi guruhlar tuzilmoqda. Xalqaro shartnomalar hamda hukumatlararo komissiyalar qarorlaridan kelib chiqadigan kelishuv va majburiyatlarni amalga oshirish bo‘yicha dastur va rejalar ishlab chiqilmoqda. Vazirlik tashqi siyosiy faoliyatni amalga oshiruvchi markaziy davlat organi hisoblanadi.
20-asrning ikkinchi yarmida eng nufuzli xalqaro tashkilotlar va forumlarning bir qator hujjatlarida - Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomida, 1970 yildagi Xalqaro huquq tamoyillari deklarasiyasida topdilar. Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo’yicha konferensiyaning Xelsinki yakuniy aktida bo’lgani kabi.1975 yil Tashqi siyosat va xalqaro munosabatlarning asosiy tamoyillari deganda eng umumiy, eng muhim va eng yuqori imperativ yuridik kuchga ega bo’lgan asosiy normalar tushuniladi. Qoidaga ko’ra, xalqaro aktlarda quyidagi o’nta tamoyil ko’rib chiqiladi: davlatlarning suveren tengligi; kuch ishlatmaslik yoki kuch ishlatish bilan tahdid qilmaslik; chegaralarning daxlsizligi; davlatlarning hududiy yaxlitligi; nizolarni tinch yo’l bilan hal qilish; ichki ishlarga aralashmaslik; inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurmat qilish; tenglik va xalqlarning o’z taqdirini boshqarish huquqi; davlatlar o’rtasidagi hamkorlik; xalqaro huquq doirasidagi majburiyatlarni vijdonan bajarish.
Biz ushbu tamoyillarning mazmunini tahlil qilishga va ularning Qozog’iston Respublikasining tashqi siyosati konsepsiyasida ham, amaliy tashqi siyosiy faoliyatida aks etishini kuzatishga harakat qilamiz.