Energetik sharoitlari

10.3.3. Qatlam bosimi va quduq bosimi 
 kg’rsatkichlarini aniqlash 
 
Qatlamning bosimini nazorat qatlamning dastlabki (statik) 
hamda uning hozirgi (dinamik) bosimini g’lchash va g’zgarish 
holatlarini kuzatish bilan bog’liqdir. Bu vazifalar ishlatish ob’ekti 
miqyosida yoki uning ba’zi qismlarida hamda uyumdan tashqaridagi 
mavjud quduqlarda g’lchashlar yg’li bilan olib boriladi. Bunda albatta 
olib boruvchi quduqlar ma’lum bir texnologik ravishda ishlayveradi. 
Qatlam va quduq tubi bosimlarini nazorat uchun g’lchashni 
tashkil qilishda quyidagilarga amal qilinadi: bosimini g’lchash vaqti va 
g’lchash orasini asoslash, belgilangan reja bg’yicha quduqlarda g’lchov 
g’tkazish, olingan ma’lumotlarni umumlashtirish ishlari bajarilishi 
lozim. G’lchashning davriyligi tuzilishi lozim bo’lgan izobar xaritalari 
vaqtiga moslangan holda bg’ladi. 
Qatlamning dastlab va hozirgi bosimlari neft, gaz hamda 
haydovchi quduqdarda g’lchangandan tashqari, qatlamning suvli 
qismida joylangan pezometrik quduqlarda ham g’lchanadi. Ular 
aksariyat uyum atrofida joylashgan buladi. Kundalik (joriy) bosimini 
nefti siqib chiqarilgan va g’rnini suv bilan bosgan quduqlarda ham 
o’lchash maqsadga muvofikdir. Qatlam bosimi tg’g’risidagi eng tg’la 
ma’lumotga barcha quduqlarda g’lchov olib borilgandagina erishiladi. 
Lekin qisqa vaqt ichida hamma quduqlarni g’zmash mumkin emas. 
SHuning uchun quduqlar orasidan g’lchash uchun muvofiqlari 
tanlanadi. Bular orasida neftli, neft-suvli va suvli quduqlar tanlanishi 
lozim. Albatta bu quduqlar uyumning butun zonalarini qamragan 
bg’lishi va olingan ma’lumot umumiy holatni aks ettirishi lozim. 
Gaz-neftli konlarda ularning bosimini g’lchash uchun albatta 
gaz uyumidagi quduqlar ma’lumoti bg’lishi kerak. 
Kg’p qatlamli konlarni g’rganishda iloji boricha hamma 
qatlamlarni ochgan quduqlarda ham g’lchovlar g’tkazilishi maqsadga 
muvofikdir. 

---

120 
Quduq tubidagi bosimni g’lchash barcha ishlovli quduqlarda 
olinadi, ular oluvchi, haydovchi quduqlar bg’lishi mumkin. Qatlam 
bosimini g’lchash usuli qatlamning neft, gaz, suv bilan shimilgan 
darajasiga, quduqning vazifasiga, ishlatish usuliga, texnik holatiga. 
Qarab belgilanadi, bluvchi quduqlar ular xoh favvora, xoh gazlift 
usulida ishlasin, ishlamayotgan quduqlar xoh suv bosgan bg’lsin, xoh 
haydovchi bg’lsin oddiy usulda-qatlamning g’rtasigacha manometr 
tushirish yg’li bilan undagi bosim g’lchanadi. 
Agar quduq ma’lum texnik sabablarga kg’ra g’z tubiga 
manometr g’tkazish imkoniyatiga ega bg’lmasa, manometr iloji 
boricha chuqurlikka tushiriladi va g’sha erdagi bosim g’lchanadi, 
hamda qatlam bosimi keyinchalik hisob qilib chiqariladi. Bunda 
quyidagi formuladan foydalaniladi: 
R
k
= R
o’
+ [(N-N
o’
) r
s
] / 102,
bu erda: R
k
-qatlam bosimi; 
R
o’
-g’lchangan bosim (tushirilgan chuqurlikdagi); 
N-qatlam g’rtasigacha bg’lgan quduq chuqurligi; 
N
o’
-g’lchangan joygacha chukurlik; 
r
s
-quduqni tg’ldirgan suyuqlik zichligi; 
SHuni alohida qayd etmoq lozimki, quduqdagi bosimning aniqligi 
uni qanday suyuqlik qay darajada tg’latganligani aniq bilish bog’liq 
bg’ladi, chunki quduqdagi suyuqlik neft-gaz-suv aralashmasidan iborat 
bo’lib, ularning bir-biriga nisbatini bilish natijaga aniqlik keltiradi. 
Pezometrik quduqlarda bosim g’lchovi turlicha olib borilishi 
mumkin: quduqqa manometr tushirish yoki quduqdagi suv 
balandligini aniklash, quduqdan suv chiqib turgan taqdirda unish 
ustidagi bosim orqali aniqlansa bg’laveradi. 
Ishlatish uslubi mexanizatsiyalashgan quduqlarda qatlam bosimini 
g’lchash maxsus kichik g’lchamdagi manometrlar bilan g’lchanib, ular 
ikki quvur (truba) orasiga imkoni boricha tushiriladi va g’sha joydagi 
bosim g’lchanadi, sg’ngra yuqorida keltirganmiz formula asosida 
qatlam bosimi hisob yg’li bilan chiqariladi. 

---

121 
Ba’zi bir hollarda hamma quduqlarda bosim g’lchash imkoni 
bg’lmaydi, chunki bu jarayon davomida quduqlar ma’lum muddat 
tg’xtatilgani uchun anchagina mahsulot olishdan qolish mumkin. 
SHuning uchun ba’zan quduqdagi bosim g’lchashni hisob yg’li bilan 
ham bajarish maqsadga muvofiq bg’lishi mumkin. Bunda quduqni 
ishlatishni eng kami barqaror uch rejimda olib borishadi va har birida 
g’lchangan debit hamda quduq bosimi g’rtasidagi munosabatni 
ekstropolyatsiya qilish natijasida qatlamning bosimini aniqlash 
mumkin. 
Xuddi shu usulda bir qancha qatlamchalardan iborat 
ob’ektning har bir qatdamchasining mahsuldorligini ham aniqlash 
mumkin. Bunda har bir oraliqda qatlamning debiti debitomerlar 
bilan g’lchanadi, qatlamning bosimi va uning debiti orasidagi 
munosabat har bir qatlam uchun aniqlanib, oxigrida butun ob’ekt 
bg’yicha umumlashtiriladi. Olingan ma’lumotni ekstropolyatsiya qilish 
natijasida qatlamning mavjud bosimi aniqlanishi mumkin. Bu 
aytilganlar quyidagi jadvalda ifoda etilgan (9-jadval),
unda uchta 
qatlam tg’rt ishlash rejimida tekshirilgan. 
9- jadval. 
Oluvchi neft qudug’i tadqiqoti natijalari 
Rejim-
lar
R
k.t.
, 
MPa 
9,t/sut 
Quduq 
bo’yicha jami 
I-qatlam 
II-
qatlam 
III-
qatlam 
1 
17,50 
191 
61,2 
43 
86,8 
2 
17,66 
162 
51 
35 
76 
3 
17,91 
115 
35 
21 
59 
4 
18,17 
69 
19 
7 
43 
Gaz quduqlarida ularning mahsulotida kondensat va suv 
mavjud bg’lmaganda qatlam bosimini quduq tubi bosimi sifatida 
(albatta tg’xtatib qg’yilgan quduqlarda) quyidagicha aniqlash mumkin: 
R
K
=R
0
(1+0,0000361 r
g
N) yoki bosim kg’rsatkichi bg’yycha: 

---

122 
R
k
=R
o
L
s
S = 0,03415 r
n
*N Z
o’
.* T
o’
,bu erda: 
R
k
-qatlam bosimi, R
0
-quduq og’zidagi bosim, r
r
-gazning havoga 
nisbatan zichligi, N-qatlamning chuqurligi, T
o’
-g’rtacha harorat, 2
o’
-
g’sha g’rtacha haroratdagi g’rtacha siqiluvchanlik bosimining 
koeffitsienti, 1-natural logorifm asosi, L
s
-kg’rsatkichni qulaylik uchun 
maxsus jadvallarda beriladi quduq tubi bosimi barqaror ish rejimida 
akiqlanadi. Uni bir qancha usullar bilan aniqlash mumkin. Bunda 
albatta quduqning xolati va undagi asbob uskunaga ham e’tibor 
beriladi. Favvora, haydovchi, gazliftli hamda mexanizatsiyalashgan 
quduqlarda ular orqali qatlamta manometr tushirish imkoni bg’lganda 
asbob tushirish imkoni bg’lmaganda, tushirilgan chuqurlikdagi bosim 
g’lchanib, haqiqiysi hisob yg’li bilan chiqarilishi. U haydovchi va 
favvora quduqlarda quduq tubi bosimini hisob yg’l bilan bajarish 
mumkin. Bunda nasos-kompressor quvurlari orasida sodir bg’ladigan 
ishqalanishi tufayli yg’qotiladigan bosimni tg’g’ri hisoblamoq taqozo 
etiladi. Bunda kg’pincha quvurlar orasidagi bosim kg’rsatkichidan 
(zatrubnoe davlenie) foydala-nish maqsadga muvofiqdir. Albatga bu 
ishlar quduqda bir xil suyuqlik bg’lgan holda bajarilishi lozim. Agar 
quduq mahsuloti tarkibida gaz yoki suv bg’lgan hollarda hisob ancha 
murakkablashadi va shuning uchun lozim bg’lgan tuzatishlar kiritilishi 
taqozo etiladi. 
Gaz quvurlarida quduq tubidagi bosimni topish uchun 
quyidagi formuladan foydalaniladi: 
R
QT
=R
q.o.
.e
s
,
S=1293*H*10
-9

g
bu erda: R
kt
-quduq tubidagi bosim; 
 - gazning zichligi; 
N - quduqning chuqurligi; 

---

123 
e – natural logarifm asosi; 
R
ko
-quvurlar orasidagi quduq og’zi bosimi (zatrubnoe 
davlenie). 
Suv haydovchi quduqlar tubidagi bosim quyidagicha 
aniqlanadi: 
R
k.t
=R
ko
+Nrs/102,
bu erda: r
s
-qatlamga haydaladigai suviing g’rtacha zichligi; 
R
ko
-quduq og’zidagi quvurlar orasidagi bosim (zatrubnoe 
davlenie). 
Qatlam va quduq tubi bosimlari quduqlarga pg’lat sim orqali 
tushiriladigan maxsus manometr orqali g’lchanadi. Ular bosimning 
ortishi bilan (yoki manometr quduqning ma’lum chuqurligida tg’xtatib 
qg’yilganda, g’sha g’zgarishlar maxsus qog’ozga chizib boradi. 
Manometrlar geliksli hamda prujinali porshenli bg’lishi mumkin. 
Keyingi vaqtlarda uzoqdan turib boshqarish imkoniyatiga ega 
bg’lgan "Potok-5" nomli asboblar majmuasi kg’proq ishlatiladigan 
bg’ldi. Bunda quduqdar tushiriladigan asboblar bir vaqtniig g’zida 
bosimdan tashqari uning debitini, mahsulotdagn suv miqdorini va 
boshqa muhim ma’lumotlarni berishga qodir. 
Agar juda aniq ma’lumotlar olingan taqozo etilsa quduqlardagi 
bosim maxsus pnevmatik manometrlarda g’lchaniladi. CHuqurlikda 
ishlaydigan nasoslar orqali neft chiqaruvchi quduqlarda kichik
hajmdagi maxsus manometrlar quvurlar orasiga tushilib, bosim 
g’shalar yordamida g’lchanadi. Suvli va ba’zi neftli quduqlarda 
suyuqlikning dinamik darajasi (quduqni ma’lum darajada tg’latib 
turgan daraja) yordamida uning bosimi aniqlanashi mumkin. 
Suyuqlikning kg’tarilgan darajasi exolot yoki pezograflar yordamida 
bajariladi. 
Ishlab turgan gaz quduqlarning og’zidagi bosim (bufernoe i 
zatrubnoe- ustevoe davlenie) apparaturaga maxsus g’rnatilgan 
manometrlar orqali g’lchanadi. 

---

124