Energetika va radioelektronika fakulteti texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va boshqarish kafedrasi

Energiya va koinot paydo bo‘lishining zamonaviy talqini
Fizikada energiyaning turli ko‘rinishlari o‘rganiladi. Masalan mexanik
energiya (kinetik va potensial energiyadan iborat), ѐrug‘lik energiyasi,
kimѐviy energiya, atom energiyasi va xokazo. Energiya doimo bir turdan
ikkinchi turga aylanib turadi. Bu aylanish tabiatda sodir bo‘lishi yoki uni
biz amalga oshirishimiz mumkin
Masalan: Quyoshning nurlanish energiyasi dengiz va okeanlar sirtini
qizdirib suvni bug‘lantiradi, bu bug‘lar shamolda materiklar bo‘ylab
xarakatlanib soviydi va og‘irlik kuchi tasirida tog‘larga qor bo‘lib yog‘adi.
Quyosh nuridan qor erib yana suvga aylanadi, bu suvlarning og‘irlik kuchi
tasirida pastga qarab xarakatlanishidan daryo suvlari hosil bo‘ladi. Daryo
suvlari yo‘liga elektrostansiyalar qurib suvning potensial energiyasini
elektr energiyasiga aylantiramiz. Bu elektr energiyasini yorug‘lik,
mexanik, issiqlik energiyalariga aylantirib ulardan foydalanamiz.
Ko‘rinib turibdiki energiya doimo bir turdan ikkinchi turga aylanib
turadi va hayotni ta’minlaydi.

---

Bunday katta bosim va haroratdan keyin portlash sodir bo‘lib kengayish
boshlangan, bu hozirgacha davom etmoqda. Buyuk portlashning sxematik
tasviri 1.3- rasmda keltirilgan.
Buyuk
portlashdan
oldin
barcha
mavjud
koinot
va
galaktikalar o‘ta kichik xajm
ichida, o‘ta zichlashgan xolda
joylashgan va gigant qisilish
natijasida portlagan. Albatta buni
tasavvurga sig‘dirish qiyin.
Portlashdan so‘ng koinot kengayib borgan va asta sekin dastlab
elementar zarralar, so‘ng atomlar, molekulalar, jismlar, eng so‘nggida
biologik hayot shakllangan. Koinotning kengayishi hozir ham davom
etmoqda. Hozirgi zamon fani xulosalariga ko‘ra bizning galaktikamiz
(somon yo‘li galaktikasi) va Quyosh sistemasi bir necha milliard yil avval
paydo bo‘lgan.
1.3-rasm

---

Quyosh Yerdagi barcha tiriklikning manbaidir. Quyoshning massasi
taxminan 2 x 1030 kg, radiusi 1392000 km. Quyosh bizning ―Somon yo‘li
galaktikamiz markazidan 26000 yorug‘lik yili masofasida joylashgan, Yerdan
Quyoshgacha esa 150 mln. km. Yer Quyosh atrofida 365 kun 6 soatda bir
marta aylanib chiqadi, orbitadagi chiziqli tezligi 267 km/s. Quyosh esa
galaktika o‘qi atrofida 250 mln. yilda bir marta aylanadi.
Quyoshda uzluksiz ravishda termoyadro reaksiyalari davom etib turadi,
uning markazidagi harorat 15000000°K daraja, bosim esa yuz milliard
atmosferadan ham baland (bir atmosfera bosim 101 325 N/m2 ). Bunday
harorat va bosimni tasavvur etish juda qiyin. Hozirgi zamon fani va texnikasi
sun’iy ravishda bunday sharoit hosil qilishga qodir emas.Quyoshning
nurlanish quvvati 3,8 x 10 20 MVt, Yerga bu quvvatning ikki milliarddan bir
ulushi yetib keladi, bu taxminan 1,9 x10 11 MVt bo‘ladi. Boshqacha qilib
aytganda Yer yuzining har bir kvadrat metriga 1000 Vt Quyoshning nurlanish
quvvati mos keladi. Albatta, bu juda katta energiya, muhandislik
tizimlarining vazifasi ana shu energiyadan foydalanishdir.

---

Tabiatda energiya turlarining
o‘zaro aylanishlari.
Tarixga nazar solsak, energiya manbai sifatida turli davrlarda turli tabiiy
manbalar ishlatilgan. Qadim zamonlardan boshlab issiqlik manbai sifatida
organik yoqilg‘ilar ishlatib kelingan. Bunda yoqilg‘ining yonish issiqligidan
asosiy energiya (issiqlik) manbai sifatida foydalanilgan.
Organik yonilg‘ilarning issiqlik berish xususiyati ularning solishtirma
yonish issiqligi bilan xarakterlanadi. Ya’ni 1 kg modda to‘la yongandagi
chiqqan issiqlik energiyasi solishtirma yonish issiqligi deb yuritiladi.
Agar 19-asrda tabiiy o‘tin va ko‘mir asosiy energiya manbalari bo‘lib
xizmat qilgan bo‘lsa 20-asrga kelib neft va gazning ulushi ortib bordi,
so‘nggi asrda esa energiyaning elektr energiyasi, yadro energiyasi
ko‘rinishidagiturlari rivojlanib bordi. Bugungi kunda esa barcha energiya
manbalari ichida eng qulay va texnologik jihatdan arzon energiya elektr
energiyasi bo‘lib qolmoqda. Shuning uchun ham dunyo energetika
sanoatida elektroenergetika eng tez rivojlanib bormoqda.

---

Energiya zahiralarini baholashda energiyaning Jouldan tashqari yana
turlicha keltirilgan birliklaridan foydalaniladi.
Ular quyidagilardir:
1Joul =1Vtx1s;
Kaloriya, qisqacha kal, 1 kal = 4,1868 Joul;
1kVt soat = 1000 Vt x 3600 s = 3,6 MJ
1 kg shartli ѐnilg‘i( sh.ѐ.) = 29,3 MJ = 7000 Kal.
1 kg neft ekvivalenti (n. e) = 1,428 kg sh.ѐ.
Elektr energiyasi ishlab chiqarishda mavjud birlamchi energiya
zahiralaridan foydalaniladi, bu birlamchi zahiralarga organik yoqilg‘ilarning
(ko‘mir, gaz, neft) kimyoviy energiyasi, yadro energiyasi, termoyadro
energiyasi, geotermal energiya, quѐsh nurining yerga tushuvchi energiyasi,
darѐlarning energiyasi, shamol energiyasi, o‘rmonlar bioenergiyasi va oqim
energiyasi kiradi. Aytib o‘tilgan energiya turlarining bugungi kunda
taxminiy
aniqlangan
zahiralari
ma’lum.
Yer
sharining
energetik
imkoniyatlari ana shu zahiralarga asoslanadi. Xalqaro energetika
tashkilotlarining statistik ma’lumotlariga ko‘ra bu energiyalarning zahiralari
quyidagicha (tonna shartli ѐnilg‘i birligida).

---

- organik ѐqilg‘ilar kimѐviy energiyasi –
1,77*1013;
- yadro energiyasi – 0,67*1014;
- termoyadro energiyasi – 1,22*1017;
- geotermal energiya – 1,0*1014;
- quѐshning yer kurrasiga tushuvchi
energiyasi – 0,82*1014;
- darѐlarning energiyasi (bir yillik) –
0,4*1010;
- shamol energiyasi (bir yillik) –
2,1*1011;
- o‘rmonlarning bioenergiyasi (bir yillik)
–
0,5*1010;
- oqim energiyasi (bir yillik)
–
0,86*1014.
Jami 12,2353 * 10 16 t. sh. ѐ.

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
WWW.fayllar.org
www.hozir.org