Energomenejment tizimini ichki auditi

Ichki va tashqi audit o‘rtasidagi farqlar 
4.1-jadval 
Audit 
turlari 
Ta’rifi 
Maqsadi Vazifalari 
Ma’lum
otdan 
foydalan
uvchilar 
1 
2 
3 
4 
5 
Ichki 
audit 
Korxona 
boshqaruvining 
ijro 
etuvchi 
organi 
va 
tarkibiy 
bo‘linmalari 
tomonidan O‘zbekiston 
Respublikasi 
qonun 
hujjatlari, 
ta’sis 
hujjatlari 
va 
ichki 
hujjatlarga 
rioya 
Korxona 
boshqar
uv 
tiziminin
g 
samarad
orlig ini 
baholash 
- 
kuzatuvchi 
kengashni ishonchli 
axborot 
bilan 
ta’minlash va ichki 
audit 
amalga 
oshirilishi natijalari 
bo‘yicha 
korxona 
faoliyatini 
takomillashtirishga 
Korxona 
kuzatuv 
kengashi 

---

qilinishini tekshirish va 
monitoring olib borish 
yo‘li bilan ular ishini 
nazorat 
qilish 
va 
baholash, 
ma’lumotlarning 
buxgalteriya hisobi va 
moliyaviy hisobotda aks 
ettirilishining to‘liqligi va 
ishonchliligini 
ta’minlash, 
xo‘jalik 
operatsiyalarini amalga 
oshirishning belgilangan 
qoidalari va tamoyillari, 
aktivlar-ning saqlanishi 
hamda 
korporativ 
boshqarish 
prinsiplari 
joriy etilishi bo‘yicha 
korxona 
tarkibiy 
bo‘linmasining 
(ichki 
audit xizmati) faoliyati 
doir 
takliflarni 
tayyorlash; - ichki 
audit 
jarayonida 
aniqlanadigan 
kamchiliklarni 
bartaraf 
etish 
yuzasidan korxona 
boshqaruv 
organlariga 
tavsiyalarni tezkorlik 
bilan 
kiritish, 
ularning 
bartaraf 
etilishini 
nazorat 
qilish 
Tashqi 
audit 
Auditorlik 
faoliyati 
deganda 
auditorlik 
tashkilotlarining 
auditorlik tekshiruvlarini 
o‘tkazish va qonunda 
nazarda 
tutilgan 
professional xizmatlar 
ko‘rsatish 
borasidagi 
tadbirkorlik 
faoliyati 
tushuniladi 
Korxona 
moliyavi
y 
hisobotla
rdagi 
ko‘rsatki
chlarning 
ishonchli
ligini 
ta’minlas
h 
-korxona 
moliyaviyxo‘jalik 
muomalalarini 
hisobda to‘liq va 
to‘g‘ri 
aks 
ettirilishini 
tekshirish; 
-
aniqlangan xato va 
kamchiliklarni 
bartaraf 
etish 
yuzasidan tavsiyalar 
berish 
Aksiyad
orlar, 
investorl
ar soliq 
organlari
, banklar 
 
Ushbu jadvalga ko‘ra, tashqi audit “3-shaxslar”, ya’ni aksiyadorlar, 
investorlar, soliq organlari, banklar va shu kabilarga ma’lumot berish uchun 
o‘tkazilsa, ichki audit korxonaning kuzatuv kengashiga ma’lumot berish uchun shu 

---

jumladan korxona faoliyatida yo‘l qo‘yilgan xatolarni to‘g‘rilash va samaradorligini 
oshirish uchun amalga oshiriladi. Bu esa tashqi audit o‘tkazish bilan bog‘liq 
xarajatlarning qisman kamayishi va korxona daromadining oshishiga olib keladi. 
Bundan korxonalarda ichki auditni tashkil qilish muhimligi kelib chiqadi. 
Ichki auditorlar ishini tashkil qilish qoidalari bir qancha xalqaro auditorlik 
standartlari(XAS)da belgilangan, xususan, ichki auditorlar ishidan foydalanish 
tegishli №610-XASda belgilangan. Mamlakatimizda ichki auditni tashkil qilish 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrda 215-son 
qarori tasdiqlangan “Korxonalardagi ichki audit xizmati to‘g‘risida”gi nizom va 
O‘zbekiston Respublikasi adliya Vazirligi tomonidan 2012 yil 12 mayda 2361-son 
bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan qabul qilingan “Ichki audit xizmati xodimlarini 
sertifikatlash tartibi to‘g‘risida”gi nizom bilan tartibga solinadi.
“Ichki audit xizmati xodimlarini sertifikatlash tartibi to‘g‘risida”gi nizomga 
asosan ichki auditor bo‘lib faoliyat yuritish uchun O‘zbekiston buxgalterlar va 
auditorlar assotsiatsiyasi hamda O‘zbekiston auditorlar palatasi tomonidan 
beriladigan “Ichki auditor malaka sertifikati”ga ega bo‘lish kerak. Ushbu sertifikatga 
ega bo‘lish uchun bir qancha talablar qo‘yilgan bo‘lib, 2012 yilda birinchi bor 
imtihon o‘tkazilganda 33 kishidan 23 kishi sertifikatni qo‘lga kiritgan bo‘lsa, 
bugungi kunga kelib, birgina O‘zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Assotsiatsiyasi 
tomonidan berilgan ichki auditor malaka sertifikati 172 tani tashkil qiladi[3].
Ichki auditning xalqaro hamda milliy auditorlik standartlari bo‘yicha tavsifi 
1-rasmda keltirilgan.
Bugungi kunda mamlakatimizda va butun dunyoda ichki audit rivojlanishi 
va takomillashuviga katta e’tibor qaratilmoqda, chunki ichki audit korxona 
faoliyatining samaradorligini oshirish imkoniyatlarini aniqlashga qaratilgan 
instrument deyish mumkin. Boshqacha aytganda, ichki audit korporativ boshqaruv 
natijasida yuzaga keladigan tavakkalchiliklarni boshqarish jarayonida ichki nazorat 
tizimining samaradorligini ta’minlash va ishonchliligini baholash funksiyasini 
bajara boshladi. 

---

 
14.1-rasm. Ichki auditning tavsifi 
Tashkiliy-huquqiy jihatdan ichki audit moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining 
xususiyatlariga bog‘liqligi sababli har bir tashkilot uchun individual hisoblanadi. 
Iqtisodchi olim A.I. Xaritonchik ichki auditning quydagi tashkiliy shakllarini keltirib 
o‘tgan[4]:
- tashkilotning o‘zida ichki audit xizmatini tashkil qilish; 
- autsorsing;
- kosorsing. 
Tashkilotning o‘ziga tegishli ichki audit xizmatini tashkil qilish tashkilot o‘z 
kuchi bilan amalga oshiriladi va bunda xodimlar tashkilot ichki tizimi va tarmoq 
xususiyatlari to‘g‘risida to‘la ma’lumotga ega bo‘ladilar.
Autsorsing ichki audit funksiyalarining to‘laligicha yoki bir qismini tashqi 
tashkilot yoki tashqi konsultantga o‘tkazilishini nazarda tutadi.
Ko-sorsing - ba’zi holatlarda boshqa ekspertlar va tashqi konsultantlar jalb 
qilinishi mumkin bo‘lgan tashkilotda ichki audit bo‘limining tashkil qilinishini 
nazarda tutadi.
Autsorsing va ko-sorsingning potensial afzalliklari sifatida A.I. Xaritonchik 
quyidagilarni keltirib o‘tgan: 
- turli sohalar bo‘yicha ekspertlar xizmatidan foydalanish imkoniyati;
- yuqori malakali auditorlar bilan ishlash imkoniyati; 
- ichki auditni o‘tkazishning ilg‘or texnologiyalari va metodikalaridan foydalanish 
imkoniyati; 

---

- ichki auditni o‘tkazish bo‘yicha sarf-xarajatlarni qisman tejash imkoniyati va x.k. 
Fikrimizcha, tashkilotlarda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ichki audit turlaridan 
eng muvofiq keladigani auditning birinchi shakli bo‘lib, tashkilotning o‘zida ichki 
audit xizmatini tashkil qilish natijasida iqtisodiy samaradorlikning oshishidan 
tashqari korxonadagi konfidensial ma’lumot chiqib ketishining maksimal darajada 
oldi olinadi, bu esa korxonada yuz kelishi mumkin bo‘lgan xarajatlarning ham oldini 
olish imkonini beradi. 
O‘zbekistonda ichki auditning birinchi shakli rivojlangan bo‘lib, tashkilotda 
ichki audit xizmatining tashkil qilinishi quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:
- material hamda mehnat resurslaridan samaraliroq foydalanish;
- moliyaviy hisobot sifatini oshirish yo‘li bilan samarali shartlarda investitsiyalarni 
jalb etish;
- xarajatlarni qisqartirish; 
- korxona tavakkalchiligini pasaytirish.
Xalqaro ichki auditorlar instituti ma’lumotiga ko‘ra, ichki audit turli darajali 
korxona va tashkilotlar uchun zarurdir. CHunki ichki audit boshqaruv va 
tavakkalchilikni boshqarish jarayonlarining samaradorligini oshirish va baholashda 
tizimli va tartibli yo‘nalish ishlatish orqali tashkilot rivojlanishining har bir 
bosqichida qo‘yilgan maqsadlarga erishishga yordam beradi.
Iqtisodchi olim E.N. Makarenko korxona va tashkilotlarda ichki audit 
xizmatning tashkil qilinishining zarurati sifatida quyidagi omillarni keltirgan[5]: 
- tashkilot tashkiliy-boshqaruv tizimining ko‘p tabaqaliligi; 
- korxona faoliyati miqyosi kengayishi va uning turi o‘zgarishi; 
- mutaxassislar maslahatiga talab; - xorijiy investitsiiyalarni jalb etish ehtiyoji;
- aksionerlik jamiyatlari mulkdorlarining menedjerlar ishini baholashga talab va x.k 
Ichki auditning xizmatining samarali faoliyat yuritishida uning boshqa 
bo‘limlardan mustaqilligi katta rol o‘ynaydi, bunda ichki audit xizmati to‘g‘ridan-
to‘g‘ri korxona boshqaruviga bo‘ysunadi. Ichki audit xizmati o‘z vazifalari va 
funksiyalarini bajarishi uchun esa unda tajribali mutaxassislar faoliyat yuritishlari 
talab qilinadi. Bu bo‘yicha talablar O‘zbekiston Respublikasi “Ichki audit xizmati 
xodimlarini sertifikatlash tartibi to‘g‘risida”gi nizomda ham keltirilgan. Ushbu 
nizomga asosan ichki audit xizmati asosan quyidagi uch element birgalikda 
ishlatilganda tashkilotning moliyaviy faoliyatida, shuningdek, buxgalteriya hisobida 
tavakkalchilikning pasayishini ta’minlaydi:
- nazorat muhiti; 
- hisob tizimi; 
- nazorat jarayonlari;