Эркнп Охуижонов

ТошКЁпт ирригация ва мелиорация институти Ресурс маркази- кутубхоиаси. Ўзбекистоннинг кўпгина олий ўқув юртлари қатори Тошкент ирригация ва мелиорация институги ҳам Тошкент Давлат университети (ҳозирда — Миллий университет) таркибидан ажралиб чиққан. Университет кутубхонаси фон;1Ларини гидротехник қурилиш.


232




ирригация ва мелиорация1Т1 оид адабиётлар билан тўлдириш жараёни 1918 йилда Туркистон Сув хўжалиги бошқармаси ташаббусига кўра, у ўз китоблар тўпламини кугубхонага тақдим этиши билан бошланган эди. 20-йилларда аМал қилган китобхонларга адабиётлар билан хизмат кўрсатишнинг «кабинет тизими»га асосан кутубхона дастлаб университет гидротехника бўлимининг мелиорация кабинети қошида фаолиятолиб борди. Бўлим мелиорация-муҳандислик факультстига айлантирилганидан сўнг(1923 йил) унинг кутубхонаси шу факультет кугубхонаси сифатида кдйта тузидци. Шу йил университетнинг 191ШЛОҚ хўжалиги факультетида қишлоқ хўжалиги машинасозлиги бўлими ташкил этилди ва факультет кутубхонаси қишлоқ хўжалигини механизациялаштиришга оид адабиётлар билан тулдирила бошлаиди.
Қишлоқ хўжалиги ирригацияси ва механизациясига оид китоб фондининг ўзаги шу тариқа вужудга келди. У кейинчалик бошқа умумилмий, умумтехникавий адабиётлар билан бирга, ТошДУнииг эсгишли факультетлари базасида ташкил этилган мустақил олий ўқув юртлари кугубхоналари фондииинг негизини ташкил қилди.
Ўрта Осиё республикаларида ср-сув ислоҳоти амалга оширилиши ва Оммавий хўжаликлари ташкил этилиши муносабати билан ўггизинчи йилларнинг ўрталарида янги ерларни ўзлаплириш, қишлоқ хўжалик ирригацияси ва механизациясини ривожлантириш вазифаларини ҳдл қилишга қодир муҳандисларга бўлган эҳгиёж ошди. 1934 йил ҳукумат қарорига биноан икки олий ўқув юрти - Ўрта Осиё ирригация институги ва Ўрта Осиё қишлоқ хўжалигини механизациялаштириш институги ягока олий ўқув юцги - Тошкеит ирригация ва қишлоқ хўжалигиии механизациялаштириш муҳацдислари институгига бирлаштирилди. Мазкур институтларнииг кугубхоналари негизида янги кутубхона ташкил топди.
Кутубхонада дастлабки фонд адабиётлари сзқланиб қолган. Китобларнингтитул варақларига босилган штампларга қараб, улар кугубхона фондип тушгунга қадар босиб ўпан йўлни кузатиш мумкин. Масалан, умумтехникавий, умумий муҳандислик ва гидротехникага оид китобларда қуйидаги штамплар босилган: «Санкт-Петербургда таҳсил олаётган туркистонликларга ёрдам тариқасида берилган китоблардан», «Мелиорация кабинети» (Туркистон Давлат университети), «Мелиорация муҳандислари факультетининг кутубхонаси» (Ўрта Осиё Давлатуниверситети) ва ҳ.к.
Кутубхонага берилган китоблар миқдори ҳақида маълумотлар мавжуд эмас. Икки институт кугубхоналари қўшилган пайтга қадар Ўрта Осиё ирригацня институти кутубхонасида 70,8 минг, Ўрга Осис 233




ҚИ1ИЛ0Қ хўжалигини механизациялаиггириш институти ку|'у6хонасил:1 ■эса, 26,7 мингбосма пашрлар мавжуд бўлгани маълум/’ Бу кутубхона ўз фаолиятининг дастлабки босқичидаёқ ўша давр учун миқдори ва сифат таркибига кўра анча салмоқпи фондга эга бўлган деб тахмин қилиш имконини бсради.
Кейинги йилларда (1934—1941) фонд мупасил равишда тўддириб борилди ва уруш бошланишидан олдин 150 минг жилдга стди. Бу кутубхонага унча катға бўлмаган талабалар контингентини адабиёглар билан анча яхши таъминлаш имконини берди
Уруш йилларида кутубхона оғир аҳволда қолди. Ҳарбий давр шароитидан келиб чиқиб институт ўзига қарашли бинодан бошқа биноларга кўчирилди. Кутубхонани жойлаштириш учун зарур майдонлар йўқпиги туфайли институт билан бирга фақат ўқув жараёни эҳтиёжларини минимал даражада қондирувчи 3500 жилд миқдорда дарсликлар олиб чиқиб кетилди, асосий фонд эса, консервания қилиб қўйилди.*'*
1943 йил апгустида институт ўзига қарашли бинога қайтиб келди, лекин бинонинг бир қисмидагина жойлашди, чунки унинг иккинчи қисмини Ленин1рад шаҳридан эвакуация қилинган ЭлектротсхИика институти эгаллаган эди.
Уруш тугаганидан сўнг, тикланиш даври қИйинчиликларига қарамай, институтда ер қурилиши факультсти (1945 йил), гидромелиоряция ишлари факультети (1946 йил) ва гидроэнергетика факультети (1946 йил) очилди. Янги факультетлар ва кафедралар ташкил этилиши, талабалар контингентининг ўсиши фондларни Кў11айтири1инитақозо этди.
Кутубхона жамоасининг саъй-ҳаракатлари билан 1949 йилдан олинган адабиётлар сони кўпайиб борди: 1945 йилги 3 минғ нусхадан 1949 йилда 29 минг нусхага етди. 1952 йилга келиб куғубхона фоидида 148 минг жилд адабиётлар мавжуд эди. Бу ўқув жараёнининг адабиётлар билан таъминланганлик даражасини анча яхшилади. Кутубхона ходимлари маошининг ошиши штатни мустаҳкамлашга ёрдам берди. 1952 йил куғубхонада 12 киши меҳнат қиларди. Уларнинг уч нафари кутубхоначилик ихтисослиги олий маълумотли мутахассислар эди. Китоб омбори майдоии анча кенгайди, бино таъмирланди. Куғубхона иши такомиллаштирилди: китобхоиларга хизмат кўрсятишда КЛА қўлланила бошланди, оммавий тадбирлар ўтказиш йўлга қўйилди, алифбели ва системали каталоглар ташкил қилинди. Куғубхона аъэолари сони, ташрифлар ва берилган китоблар миқдори ошиб борди:


234

	194(1 йил	1945 йил	1^521501
Китобхонлар сони (минг киши)	1,5	1,3	2,1
Ташрифлар сони (мингта)	45,0	40,0	100,9
Китоб бериш (минг нусха)	85,0	80,0	161,6

Келтирилган маълумотлардан кўриш мумкинки, 1953 йилга келиб нафақат кутубхонани тиклашга, балки унинғ урушдан олдинги ривожланиш даражасидан ошишга ҳам муваффақ бўлинган.
50-йилларнинг ўрталарига келиб институг ва у билаи бирга кугубхона ҳам анча кенгайди. Китоб фондлари 200 минг жилдга етди, Кўнгина фанлар бўйича ўқув жараёнини китоб билан таъминланиш даражаси оширилди, китобхонларга хиэмат кўрсатиш сифати яхшиланди. 1955 йилда алифбсли хизмат каталоги юритила бошланди.
1960 йил якунланган институт ўқув корпусининг рсконструкцияси кутубхона китоб омбори мзйдонини 810 м’ гача кскгайтириш имконини берди. Бу ҳар йили олинадигаи адабиётлар миқдорини ошириш учун имконият яратди. Кутубхона штати 19 кишига етди, ходимлар таркиби мустаҳкамланди, уларнинг 13 таси кугубхоначилик пхтисослиги бўйича олий иа ўрта махсус маълумотга эга эди. 1969 йил инстигугнингталабалар шаҳарчасида ўқун ва бадиий адабиётларни, даврий нашрларни ўз ичига олган қироатхона, институтнинг Андижондаги филиали қошида эса, кутубхона филиали очилди. 1964 йил унинг негизида Апдижон пахгачилиқ инсгитугининг кугубхонаси ташкил қилинди.
1962—1964 йилларда фондлар тозаланди - мазмунан эскирган бир нсЧа ўн минг нашр фонд таркибидан чиқарилди, кутубхона тасниф жадвалларига аниқлик киритилди, жадваллардан фойдаланиш бўйича мегодик кўрсатмалар ишлабчиқилди. Китобхонларга хизмат кўрсатиш тизимига жиддий ўзгартишлар киритилди Китобхонларни ва кугубхонага аъзолик гувоҳномаларини ҳар йили қайта рўйхатдан ўтказиш тартиби жорий этилди. Китобхонлар эҳтиёжини янада тўлароқ қондириш учун мажбурий нусхатизими қўлланила бошланди, Ушбу нусха фақат қироатхонада фойдаланиш учун берилар эди.
1963 йил маълумотнома-библиография кабинети ташкил этилди ва шундан бери кутубхона китобхонларга рсжали ва системали


235




маълумот-библиография хизмати кўрсатиб келади. Маълумотнома- ахборот фонди, картотекалар ташкил қилинди, ўқитувчи- нрофсссорлар таркиби илмий асарлари ва институт тарихига оид материаллар библиографик рўйхати туэила бошлацди.
1967 йилдан кутубхона талабалар билан кутубхоначилик билими асослари бўйича дарс ўгказишни йўлга қўйди. Машғулотлар дастурга мувофиқ 6 соат қажмда кутубхона ходимлари томонидан ўгказилади. Талабаларни групнавий рўйхатга олиш усули ўқишнинг дастлабки кунлариданоқ уларни кутубхона хизматидан фойдаланишга жалб қилиш имконини берди. 1970 йил институтнинг ўқув-тажриба хўжалигида тайёрлов бўлими тингловчиларига хизмат кўрсатувчи кутубхона филиали очилди.
Маълумот-библиография ишлари чуқурлашди ва янгича мазмун касб этди. Янги адабиётлар бўйича ахборотномалар тузилиб, кафедраларга тарқатила бошланди, группавий ва шахсий хизмат кўрсатишга қабул қилинган китобхонлар сони кўпайди, янги адабиётлар кўргазмаларини, «Ахборот кунлари»ни мунтазам равишда ўгказиш йўлга қўйидди. Иккита ретроспекгив 6иблио|рафик кўрсатгач тузилди ва эълон қилинди.
Талабалар контингентининг мунтазам равишда ўсиб бориши, янга факультетлар ва ихтисосликлар, тармоқ илмий-тадқиқот лабораторияларининг очилиши фондларни комплсктлаш ишини анча огарлаштирди. Фонпларни шакллантиришнингилмий асослантирилган мезонларини ишлаб чиқиш зарурияти тугадди. Шу мақсадда кутубхона 1970 йил олий ўқув юртлари кугубхоналари орасида биринчилардан бўлиб «Фондларни комплсктлаш тематик режаси»ни ишлаб чиқци. Фондларнинг ўсиш суръати ошди Масалаи, 1950—1960 йилларда фондлар 85 минг нусхадан иборат босма нашрлар билан тўлдирилган бўлса, кейинги ўи йиллик (1960—1970 йиллар)да бу кўрсаткич 294 минг нусхага стди. Шу даврларда ўргача йиллик ўсиш тегишинча 8,5 ва 29,4 минг нусхани ташкил қилди. 1970 йил кутубхона фондида унга таълим-тарбия жараёнини ва инсгитуг олимларининг тдлабларини анча тўлиқ таъминлаш имконини берувчи 469 минг нусха босма нашрлар бор эди.
1970—1980 йилларда институт тайёрлайдиган мутахассислар сони анча кўпайди. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг истиқболли тармоқлари учун муҳандислар тайёрлайдиган янги факультетлар, ихтисосликлар очилди. Қарши ва Жиззах чўлларида янги ерлар ўзлаштирилиши муносабати билан Қарши ва Янгиер шаҳарларида институт филиаллари ташкил қилинди, бир қанча илмий-тадқиқот 236

лабораториялари очилди, олимлар илмий тадқиқотларининг мавзу доираси кенГайди. Институг жэдал суръатларда ривожланиши кугубхонанинг ўсишини белгилаб берди:	1970 йил	1980 йил
Китобхонлар (минг киши)	8,6	14,8
Китоб бериш (минг нусха)	314,6	789,6
Фонд (минг нусха)		720,3
Штатлар (киши)	32	63

Китобхонларга маълумот-библиография ва ахборот хизматлари кўрсатиш ретроспектин библиографик кўрсатгичлар тузиш билан уйғунликда олиб борилди. Маълумотнома-библиография бўлими янги адабиётларни институг талабалари ва ўқи гувчи-профессорлар таркиби ўртасида кенғтарғиб қилиб борди.4 библиографик кўрсатгич тузилди ва эълон қилинди.
Методик иш кутубхоначилик технологиясини яхшилашга, олий ўқув юртлари кутубхоналарининг илғор иш тажрибасини ўрганин! ва амалга жорий этишга қаратилди Кутубхона республикада биринчилардан бўлиб кўп нусхали адабиётларнинг инвентарсиз ҳисобини юритишга ўтди, механизациялаштириш воситалррини амалга жорий этди. Ушбу иш натижалари ҳақкда иккита мақола эълон қилинди"*'’
1978 йил кутубхона иккинчи тоифага ўтказилди ва бу унинг штатлар таркибини кенгайтириш имконини бсрди. Олий ўқув юртларининг сиртқи бўлимларида, малака ошириш курсларида, ТошДУ Илмий кутубхонаси қошидаги курсларда таҳсил олиш, марказий кутубхоналарда стажировка ўташ ходимлар малакасини оширишни таъминлэди.
1981 йил ўрталарига келиб янги бинолар ўзлаштирилиши билэн кутубхонанинг умумий майдони 5,325 м’ гз етди. Илмий кутубхонанииг алоҳида биноси, ўқув кутубхоналари учун мўлжалланган иккита янги бино ва илгари мавжуд бўлган абонементли китоб омбори китобхонларга хизмат кўрсатишни табақалаштириш имконини берди. Умумий муҳандислик факультетининг ўқув кутубхонаси ташкил этилди. У кичик курсларнингталабаларига ва чет эл фуқаролари тайёрлов бўлимининг тингловчиларига хизмат кўрсатар эди. Қолган уч ўқув кутубхонаси юқори курс талабаларига хизмаг кўрсатарди. Барча ўқув кугубхоналари ўалари хизмат кўрсазувчи


237




факультстларнинг корпусларида жойлашган эди. Бу кутубхонага китобхонларга хизмат курсатиш сифатини яхшилаш имконини берди.
1982 йил Урганч таҳрццз кутубхонанинг яна бир филнали ташкил қилиниши билан, китобхонларнинг умумий миқдори 15 минг кишидан ошнб кетди, ҳар йили бериладиган адабиётлар сони эса, 800 минг нусхага етди. Ўргача йиллик қатнов 32 тани, ўртача китоб бериш эса - 54,4 нусхани ташкил қилди.
Кутубхона табақалаштирилган тарзда хизмат кўрсатиш усулини амалга жорий этиб, ўқув жараёнига кугубхона-библиография хизмати кўрсатишни такомиллаштиришни давом эзтирмоқда: талабаларга хиамат кўрсатишнинг группавий усулини қўлламоқда, кафедраларда «Кутубхона кунлари»ни ўтказмоқда, оммавий ахборот шаклларидан кенг фойдаланмоқда.
Библиографик ва ахборот хизмати кўрсатишнииг анъанавий шаклларидан фойдалаиар экан, кутубхона асосий эътиборни уларнинг самарадорлигини оширишга қаратмоқца. Индивидуал ахборот шакллари такомиллаштирилмоқца. Китобхоиларга ҳар йили 50 мингтагача маълумот берилади, шулардан минттага яқини тематик маълумотлардир. Инсгитут адимларининг илмий асарлари ва ипстигуг ҳақидаги матсриалларнинг библиографик кўрсатгичини тузиш давом тгмоқца. Ииститугтўпламларида 1974—1980 йилларда эъпон қилииган илмий асарларнинг библиографик кўрсатшчи нашр этидди. Институт тарихига оид материалларнинг библиографик кўрсатгичи нашрга тайёрланци.
'Тбшкент ирригация ва қишлоқхўжалигини мсханизациялаштириш муҳандислари институти Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 30 мартдаги 150-сон Қарорига биноан, То»1кснт ирригация ва мелиорация инсгитутига айлантирилди, Илмий кутубхонага эса Рссурс маркази-ку|'убхона номи бсрилди. Қишлоқ хўжалигини мсхапизациялаштириш факультети тегишли китоблар тўплами билан бирга А1роуниверситетга угказилди.
Бугунги кунда Рссурс маркази-кугубхонанииг умумий фонди 613770 нусхадан иборат бўлиб, шулардан 251054 нусхаси дарслик ва ўқув қўлланмалари, 1412 нусхаси маъруза матнларидир.
Ресурс маркази-кутубхона ўз фаолияти давомида якка тартибда ва группаний хизмат кўрсатиш усулларида ягона абонемент орқали қироатхоналарда табақалаштирилган тарзда хизмат кўрсатади Китобхонларни Интериеттармоғидан ахборот билан таъминлайди, каталоглар тизими, картотекалар ва бошқа ахборот шакллари, маълумотлар базасидан фойдаланиб, кутубхона жамғармасининг 238




таркиби ҳақидатўлиқахборотберади. Кигобхонларга кугубхопалараро абонемент бўйича хизмат кўрсатади.
Меҳнатни ташкил этишнииг янги тсхиологик усуллари кугубхоналар ишида автоматлаштириш ва компьютерлаштириш жараёнларидан кенг фойдаланишни тақозо этмоқца. Шу мақсадда Ресурс маркази-кутубхона ўз фонди таркибини китобхонларга тўлиқ етказиб бериш, ахборот библиография материалларидан тўғри фойдаланишга кўмаклашиш учун каталоглар тизими, картотекалар ва бошқа ахборотларни туэишда компьютер технологинларидан кенг фойдаланмоқца. Кутубхонада «ИРБИС» дасгури асосида фондларнинг элекгрон каталогини яратиш устида иш олиб борилмоқда.