Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni tadqiqotlarda o’rganilishi

---

Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni tadqiqotlarda 
o’rganilishi 
 
Gulyora Ulug’bekovna Rahimbayeva 
UrDU 
Annotatsiya: Maqolada eshitish qobilyati buzulgan bolalarni psixologik 
jihatdan o’rganish dolzarbligi, uni o’rganishdagi tadqiqotlarning ahamiyati, xorijiy 
mamlakatlar va milliy muhitimizda eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalarni psixologik 
tadqiq etishga doir bir qancha amalga oshirilgan ishlar tahlil qilingan 
Kalit so’zlar: hissiy soha, nevrotik kompleks, kompensatsiya, dizontogenez, 
koxlear implant, hissiy intellekt, semantik soha, integratsiya, intelektual rivojlanish 
dinamikasi, hissiy rivojlanish. 
A study of children with hearing impairments 
Gulyora Ulugbekovna Rahimbayeva 
UrSU 
Abstract: The article analyzes the relevance of the psychological study of 
children with hearing impairment, the importance of research in its study, a number 
of studies on the psychological study of children with hearing impairments in foreign 
countries and in our national environment. 
Keywords: emotional sphere, neurotic complex, compensation, dysontogenesis, 
cochlear implant, emotional intelligence, semantic field, integration, dynamics of 
intellectual development, emotional development. 
Hozirgi kunda mamlakatimizda yosh avlodni xar tomonlama yetuk va barkamol 
shaxs qilib tarbiyalab voyaga yetkazish dolzarb masalalardan biri bo’lib kelmoqda. 
Shu munosabat bilan mamlakatimizda jismoniy va ruhiy rivojlanishinda nuqsonli, 
jumladan zaif eshituvchi bo’lgan bolalarni shaxsini shakllantirish va ijtimoiy xayotga 
moslashtirishga alohida e’tibor qaratilgan. 
Butunjahon karlar federatsiyasi ma’lumotlariga ko’ra, dunyoda qariyb 72 
million EICh odam bor. Norasmiy statistikaga ko’ra, O’zbekistonda 23 mingdan ortiq 
eshitish imkoniyati cheklangan fuqaro mavjud. Davlat statistika qo’mitasi bu 
bo’yicha aniq hisobot yuritmaydi. Shu bois EIChlarni 16 yoshdan ro’yxatga oluvchi 
O’zbekiston Karlar jamiyati (O’zKJ), Maktabgacha ta’lim vazirligi va Xalq ta’lim 
vazirligi ma’lumotiga tayanishga majburmiz [1] 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
729

---

Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar uchun hissiy sohaning rivojlanish 
xususiyatlari muammosi alohida ahamiyatga ega. Nuqsoni bo’lgan bolalarda 
nutqning yetarli darajada rivojlanmaganligi, bilimlarning kamligi, shuningdek, 
boshqalar bilan cheklangan muloqot shaxsning rivojlanish jarayoniga to’sqinlik 
qiladi. Bunday bolalarda o’zlarining his-tuyg’ularini tan olish va tasvirlash, 
shuningdek, hissiy holatini ifodalash ko’nikmalari yetarli darajada shakllanmagan. 
Eshitishda nuqson bo’lishi bolalarda nevrotik komplekslarni shakillntiradi, bu esa 
shaxsiyat rivojlanishida og’ishlarga olib keladi. Jumladan bolaning turmush tarzini 
o’zgartiradi, uni tashvishli, ishonchsiz, uyg’un va tarang qiladi, shuningdek bolalar 
guruhida nizolar paydo bo’lishi, giperaktivlik, uyatchanlik, tajovuzkorlik, 
izolyatsiyaga olib keladigan shaxsiy muammolarni vujudga keltirishi mumkin. O’z 
kamchiliklarini, ayniqsa jismoniy kamchiliklarni bartaraf eta olmaslik, ko’pincha 
aniq kompensatsiyaga olib keladi, bunda bola o’z kamchiliklari haqida o’ylay 
boshlaydi, o’ziga nisbatan hamdardlik uyg’otadi va bundan imtiyozlar olishga 
harakat qiladi. U shaxsiy o’sishni to’xtatadi, noto’g’ri, hasadgo’y, xudbin shaxsni 
shakllantiradi [1. 21-b].
Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar soni sezilarli darajada oshib borishi va ularda 
nomoyon bo’ladigan salbiy emotsional holatlar mazkur yo’nalish bo’yicha turli soha 
vakillari tomonidan tadqiqotlar amalga oshirishga sabab bo’lmoqda.
Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar muammosi doirasida chet ellik: 
T.M.Xarlamov, Y.A.Maslova, Y.E.Shurova, V.Petshak, E.Levine, N.G.Morozova, 
V.F.Matveev, G.C Mercan, J.Stivenson; O’zbekistonlik Z.N.Mamarajabova kabi 
psixologlar tadqiqot ishlarini olib borganlar. Shartli ravishda bu tadqiqotlarni uch 
guruhga ajratishimiz mumkin. Jumladan T.M.Xarlamova, Y.A.Maslova o’z 
tadqiqotlarida eshitish qobilyati buzilgan bolalarni ijtimoiy yo’nalishda, Y.E.Shurova 
kognetiv yo’nalishda, V.Petshak, E.Levine, N.G.Morozova, V.F.Matveev, 
G.C.Mercan, J.Stivenson hissiy sohasi bo’yicha o’rganishgan. 
T.M.Xarlamovaning “Oila koxlear implantlari bo’lgan maktabgacha yoshdagi 
bolalarning emotsional rivojlanishining omili sifatida” mavzusidagi ilmiy tadqiqotida 
oila ota-onalarning hissiy intellekt darajasi va ularning bola bilan munosabatlarining 
xususiyatlari kabi ko’rsatkichlarning o’zaro ta’siri hamda bu ta’sir orqali bolaning 
hissiy rivojlanishining omili sifatida ko’rib chiqilgan Tadqiqot ota-onalarning 
koxlearli bolalarning hissiy rivojlanishiga ta’sirining xususiyatlarini aniqlashga 
qaratilgan. Tadqiqot natijalariga ko’ra bolalar va ota-onalarning nazorat guruhlarida 
bolalarning hissiy rivojlanish darajasi, xususan, “his-tuyg’ularni tushunish” 
ko’rsatkichi ota-onalarning hissiy intellekt darajasi bilan o’zaro bog’liq bo’lib chiqdi. 
Shuningdek, ota-onalarning o’zlarining va boshqalarning his-tuyg’ularini tushunish 
hamda boshqarish qobiliyati bolaning hissiy rivojlanishida namoyon bo’lishi, 
eksperimental guruhda esa bunday munosabatlarning yo’qligi aniqlandi va 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
730

---

hissiyotlarni nazorat qilishning sezilarli darajada yuqori ko’rsatkichlari kuzatildi. Bu 
ota-ona va bolaning o’zaro ta’siri usulida (I.M.Markovskaya) talabchanlik shkalasi 
bo’yicha yuqori natijalar bilan bog’liq edi. Bolalar ustidan nazoratning ortishi o’z 
navbatida ularga bo’lgan talablarni kuchayishi, hissiy tajribasini torayishi, bir qator 
tajribalar bilan tanishishni cheklashga olib keldi. [7.105-107-b] 
Y.A.Maslovaning “Kar va eshitmaydiganlar maktab-internatida o’rta maktab 
o’quvchilarining semantik sohasining xususiyatlari” mavzusidagi tadqiqotida asosiy 
maqsad kar va zaif eshituvchi o’rta maktab o’quvchilarining semantik sohasining 
o’ziga xos xususiyatlarini eshituvchi tengdoshlari bilan taqqoslab o’rganishga 
qaratilgan. Olim tadqiqotida birinchi marta karlar psixologiyasining asosiy 
qoidalarini zamonaviy ma’no nazariyasi kontekstida talqin qilish amalga oshirilgan. 
Tadqiqot natijasida eshitish qobiliyati buzilgan katta maktab o’quvchilarining 
semantik sohasi tarkibiy qismlarining o’ziga xos xususiyatlari, atrofdagi dunyoga 
munosabati bo’yicha yangi bilimlar olindi hamda eshitish qobiliyati zaif yigitning 
psixologik portreti yaratildi [2.5-7 b]. 
Y.E.Shurovaning “Eshitish qobiliyati past maktab o’quvchilarining boshlang’ich 
maktab yoshidan o’smirlik davrigacha bo’lgan intellektual rivojlanish dinamikasi” 
mavzusidagi tadqiqoti diqqat markazida eshitish qobiliyati zaif maktab 
o’quvchilarining intellektual rivojlanish dinamikasini o’rganish va ularning fikrlash 
va nutq funktsiyalarini rivojlantirishdagi munosabatlarni aniqlash edi. Tadqiqotda 
eshitish qobiliyati zaif maktab o’quvchilarining intellektual rivojlanish dinamikasi 
bo’yicha yangi ma’lumotlar olindi va ularning fikrlash va nutq funktsiyalarini 
rivojlantirishdagi munosabatlari aniqlandi. Olim tadqiqotida eshitish qobiliyati zaif 
bolalar va o’smirlarning fikrlash samaradorligi va aqliy muammolarni hal qilish 
uchun harakatlarni tartibga solishni ta’minlaydigan nutq funktsiyalarini shakllantirish 
xususiyatlari o’rtasidagi bog’liqlik yoritildi. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar va 
o’smirlar intellektini rivojlantirishning o’ziga xosligining psixologik mazmuni 
konkretlashtirildi, bu esa eshitish qobiliyati zaif o’quvchilarning potentsial 
imkoniyatlarini aniqlash va II tipdagi ta’lim va tarbiya jarayonini takomillashtirish 
yo’llarini rejalashtirish imkonini berdi. Tadqiqotda eshitishda nuqsoni bo’lgan 
maktab o’quvchilarining intellektual rivojlanishini diagnostika qilishda birinchi marta 
kombinatsiyalangan usullar qo’llanildi. Shuningdek tadqiqotda ularning nafaqat 
intellektini rivojlantirish xususiyatlarini aniqlash, balki ularning psixologik asoslarini 
tavsiflash imkoniyati ham ko’rsatildi.[6.4-5b] 
V.Petshak “Maktabgacha va maktab yoshdagi kar bolalarning hissiy 
rivojlanishini o’rganish” bo’yicha o’tkazgan tadqiqotida quyidagi o’zaro bog’liq 
muammolar hal qilindi. Birinchisi, maktabgacha va maktab yoshidagi kar bolalarning 
hissiy rivojlanishi va hissiy munosabatlarining xususiyatlarini ota-onalarning 
xavfsizligi yoki eshitish qobiliyatiga qarab, shuningdek, bolaning tarbiyalangan va 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
731

---

o’qitiladigan ijtimoiy sharoitlariga qarab aniqlash. Ikkinchi muammo - kar 
maktabgacha yoshdagi bolalar va maktab o’quvchilari tomonidan boshqa odamning 
hissiy holatini tushunish imkoniyatlarini o’rganish .
V.Petshakning eksperimental psixologik tadqiqotlarida kar bolalar va kattalar 
o’rtasidagi muloqot tabiati va bolalarning hissiy ko’rinishlari o’rtasidagi 
munosabatlar kuzatildi. Kar maktabgacha yoshdagi bolalarda hissiy ko’rinishlarning 
nisbiy kaligi faqat bilvosita ularning nuqsoni bilan bog’liqligi va kattalar bilan hissiy 
jihatdan samarali va og’zaki muloqotning tabiatiga bevosita bog’liqligi aniqlandi. Kar 
ota-onalarning kar bolalari har xil turdagi hissiy ko’rinishlarning eng ko’p sonini, shu 
jumladan intellektual his-tuyg’ularni va eshituvchi ota-onalarga ega bo’lgan kar 
maktabgacha yoshdagi bolalar turli xil hayotiy vaziyatlarda eng kam his-tuyg’ularni 
ko’rsatdilar. Tadqiqot natijalari kar maktabgacha yoshdagi bolalarda hissiy 
ko’rinishlarning kamayishi ko’p jihatdan ta’limning kamchiliklari, kattalar 
eshitadigan odamlarning yosh bolalarni hissiy muloqotga chaqira olmasliklari bilan 
bog’liqligi hamda uyda tarbiyalangan kar ota-onalarning kar bolalari, uyda yoki 
maxsus internat tipidagi bolalar bog’chasida bo’lgan eshitadigan ota-onalarning kar 
bolalariga qaraganda sezilarli darajada ko’proq ijobiy hissiy ko’rinishlarni nomoyon 
etishini ko’rsatdi.[7] 
“Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarda psixologik-ijtimoiy qiyinchiliklar va 
hayot sifati va ularning ota-onalik uslublari bilan bog’liqligi” deb nomlangan 
G.C.Merqanning tadqiqotida asosiy etibori eshitish qobiliyati buzilgan bolalarda 
psixo-ijtimoiy muammolar, hayot sifati va ota-onalik uslublari o’rtasidagi 
bog’liqlikni o’rganishga qaratilgan edi. Tadqiqotga jami 84 nafar bola (42 nafar 
eshitish qobiliyati zaif bola va 42 nafar sog’lom bola) va ularning ota-onalari qamrab 
olingan. Olim tadqiqotida eshitish qobilyati buzilgan bolalarda o’z-o’zini xurmat 
qilish darajasi sog’lom bolalar bilan solishtirganda sezilarli darajada past ekanligi, 
shuningdek, bunday bolalarning ota-onalari haddan tashqari himoyalangan va 
avtoritar tarbiya uslublariga ega ekanligini aniqladi. Tadqiqotidan olingan natijalari 
bolalarning hissiy muammolari va haddan tashqari himoyalangan va avtoritar ota-ona 
uslubi o’rtasida sezilarli bog’liqlik bor va unuqsonli bolaning ruhiy salomatlikni 
davolashda ham, himoya qilishda ham ota-onalarning munosabati muhimligini 
ta’kidladi.[3] 
J.Stivensonning “Eshitish qobiliyati buzilgan bolalar va o’smirlardagi hissiy va 
xatti-harakatlardagi qiyinchiliklar tizimli tahlil va meta-tahlil” mavzusidagi tadqiqoti 
eshitish qobiliyati buzilgan bolalar va o’smirlar (HI) normal eshitadigan bolalarga 
nisbatan hissiy va xulq-atvorda qiyinchiliklarning qanchalik yuqori ekanligini 
aniqlashga qaratilgan.[4] 
Bundan tashqari boshqa ko’plab eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalarning 
psixologik jihatlarini o’rganish borasida xorjiy tadqiqot namunalarini ko’rish 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
732

---

mumkin. Jumladan 
“Eshitish qobiliyatining buzilishining bolalarning aqliy 
rivojlanishiga ta’siri” (T.A.Vlasova), “Kar maktabgacha yoshdagi bolalarning rolli 
o’yinining xususiyatlari” (G.L.Vygodskaya), “Karlarni mehnatga tayyorlashning 
psixologik jihatlarini va o’quv jarayonida katta yoshdagi karlarning kognitiv 
faolligini takomillashtirish” (A.P.Gozova), “Kar bolalar tafakkurini rivojlantirishda 
nutqning rolini” (J.I.Shif), “ Kar bolalarda rekreativ va ijodiy tasavvurni rivojlantirish 
xususiyatlari” (M.M.Nudelman), “Kar maktabgacha yoshdagi bolalarda pertseptiv 
umumlashtirishni shakllantirishning psixologik xususiyatlari” (A.A.Venger) va 
boshqalarni keltirishimiz mumkin. 
O’zbek olimalarimizdan Z.N.Mamarajabova eshitishda nuqsonli bolalarning 
nutq va talaffuz jarayonlarini rivojlantirish borasida ko’plab ilmiy maqolalar va 
adabiyotlar yozgan. 
Eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalar shaxsini o’rganish muammosi bo’yicha 
mahalliy va xorijiy tadqiqotlarni tahlil qilish shuni ko’rsatdiki, xorijiy tadqiqotlarda 
og’zaki nutqning rivojlanish darajasining aqliy qobiliyatlarni shakllantirishga ta’siri 
doirasidagi hamda oilaning nuqsonli bolaning hissiy sohasi va shaxsiyatining 
rivojlanishiga tasirini o’rganishga ko’proq e’tibor berilgan.Mahalliy tadqiqotlarda esa 
eshitish 
qobilyatida 
nuqsoni 
bo’lgan 
bolalar 
ta’limiga 
ko’proq 
e’tibor 
qaratgan.Umuman olganda eksperimental tadqiqot natijalari buzilishlarning 
mavjudligi bolaning hissiy,aqliy va xulq-atvor rivojlanishini kechikishiga sezilarli 
ta’sir ko’rsatishi, shuningdek ota onalarning nuqsonli bolalari bn muloqotning 
yetishmasligi kar bolalar axborot yetishmasligi sharoitida rivojlanishiga sabab 
bo’lishini, ularning jamiyatga integratsiyasi qiyinchilik bilan kechishiga sabab 
bolishini ko’rsatadi. Shu munosabati bilan dizontogenez rivojlanish sharoitida 
emotsional sohaning xususiyatlarini har tomonlama o’rganish dolzarb ilmiy vazifadir.
Xususan hissiy jihatdan barqaror odam o’quv dasturini yaxshiroq o’zlashtiradi, 
atrofidagi odamlar bilan yaxshi munosabatga kirishadi, jamiyatga yaxshiroq 
moslashadi.