Eski oʻzbek

Eski oʻzbek tilidagi, umuman, oʻzbek tili tarixida qoʻllangan unlilarning miqdorini belgilash masalasi munozaralidir. Tadqiqotchilarning unlilarni aniqlash borasida turli tamoyillarni – unlilarning old qator-orqa qator, choʻziq-qisqalik xususiyatlarini asos qilib olishi natijasida ularning miqdorini ayni bir xil belgilash uchun qiyinchilik tugʻdirib keldi. Til tarixiga oid ilmiy ishlarda eski oʻzbek tilida 6 ta, 8 ta, 9 ta unlining mavjud boʻlganligi haqida fikrlar uchraydi.
Eski oʻzbek tilidagi turkiy soʻzlarda singarmonizm qonunining amal qilishi, hozirgi oʻzbek shevalarida kontrast juft unlilarning saqlanib qolishi eski oʻzbek tilida 9 ta unli, arabcha, forscha soʻzlardagi ā unlisining eski oʻzbek tilidagi oʻrni qat’iyligini hisobga olganda 10 ta unli mavjud boʻlgan degan xulosaga kelish mumkin.
Shunday qilib, eski oʻzbek tilida 10 ta unli fonema boʻlib, ular quyidagilar: a,oʻ,o,ө,u,ү,i,ы,e,ā.
Unlilar xarakteristikasi:
a - umumturkiy, orqa qator, quyi-keng, lablanmagan. Manbalarda alif bilan beriladi, ayrim qisqa boʻgʻinlarda harfiy ifodaga ega boʻlmaydi.
ā - arab, fors tilidan oʻzlashgan soʻzlarda qoʻllanadi, orqa qator, quyi-keng, lablangan. Yozuvda har doim harfiy ifodaga ega va alif bilan berilgan.
oʻ - aksariyat turkiy tillarda mavjud, old qator, quyi-keng, lablanmagan. Manbalarda alif bilan beriladi, qisqa boʻgʻinlarda alif ifodalanmasligi ham mumkin.
e - turkiy tillarda keyin paydo boʻlgan va i old qator unlisining varianti sifatida vujudga kelgan. Eski oʻzbek tilida mustaqil unli sifatida qatnashadi, kontrast juftligi yoʻq, old qator, oʻrta-keng, lablanmagan unli, yozuvda soʻz boshida alifu yoy bilan, soʻz oʻrtasi va oxirida yoy bilan yoziladi. Ayrim yodgorliklardagi qisqa boʻgʻinda harfiy ifodaga ega boʻlmasligi mumkin.
i - umumturkiy, old qator, yuqori-tor, lablanmagan. Harfiy ifodasi e unlisiga aynandir.
ы - umumturkiy, orqa qator, yuqori-tor, lablanmagan, harfiy ifodasi i unlisi bilan aynandir.
o - umumturkiy, orqa qator, oʻrta-keng, lablangan. Soʻz boshida alifu vov, soʻz oʻrtasi va oxirida vov bilan berilgan.
ө - umumturkiy, old qator, oʻrta-keng, lablangan. Harfiy ifodasi o bilan aynandir.
u - umumturkiy, orqa qator, yuqori-tor, lablangan, harfiy ifodasi o unlisi singaridir.
ү - umumturkiy, old qator, yuqori-tor, lablangan, harfiy ifodasi o,ө,u unlilari bilan oʻxshaSh.
Bu unlilar oʻrni bilan birlamchi va ikkilamchi choʻziqliklarga ega boʻladi. Ular xuddi hozirgi oʻzbek tilidagidek, uch xil xususiyatiga koʻra tasnif qilinadi:
I. Tilning gorizontal harakatiga koʻra:
1. Old qator(til oldi, yumshoq) unlilar: oʻ,i,ү,ө,e.
2. Orqa qator(til orqa, qattiq) unlilar: a,ы,u,o,ā.
II. Tilning vertikal holatiga koʻra:
Yuqori(tor): ү,u,i,ы.
Oʻrta(keng): ө,o,e.
Quyi(keng): a,oʻ,ā.
III. Lablarning ishtirokiga koʻra:
Lablangan: u,ү,o,ө,ā.
Lablanmagan: a,oʻ,i,ы,e.
Arab yozuvi asosidagi eski oʻzbek yozuvida bu unlilarning har biri uchun alohida belgi boʻlmasa-da, soʻzning oʻzak va qoʻshimchasi tarkibidagi q, gʻ oʻzakdagi unlining qattiqligiga, k, g esa yumshoqligiga ishora qilib keladi: atqa-otga; etke -goʻshtga; tөrge -toʻrga, (yuqoriga).
Hozirgi oʻzbek adabiy tili talaffuzi va yozuvida old qator(yumshoq) va orqa qator(qattiq) unlilar keskin farqlanmaydi. Lekin eski oʻzbek tilida bu farq katta ahamiyatga ega. Unlilarning qatori old, orqa ekanligi tilning gorizontal-tishlar yoki boʻgʻiz tomonga harakati bilan belgilanadi. Tilning tishlarga yaqinlashgan holatida talaffuz etilganda, old qator unlilar hosil boʻladi. Orqa qator unlilar talaffuz etilganda, tilning uchi milkdan ancha uzoqlashadi.
Unlilarning qattiq-yumshoqligi hozirgi oʻzbek tilidan boshqa barcha turkiy tillarda, Shuningdek, eski oʻzbek tilida ham juda katta ahamiyatga ega, unlilarning qattiq-yumshoqligi soʻz ma’nolarini farqlashga xizmat qiladi: olturdы-әtirdi,өlturdi-әldirdi;tөr-uyning toʻri, tor-toʻr,tuzoq.
Oʻzbek tili tarixida choʻziq unlilar haqida soʻz yuritilganda, uch masalani farqlash lozim:
1.Arab va fors tillaridan eski oʻzbek tiliga kirib kelgan soʻzlarda choʻziq va qisqa unlilarning oʻzaro munosabati.
Turkiy soʻzlardagi unlilarda birlamchi choʻziqlik.
Turkiy soʻzlardagi ikkilamchi choʻziqlik.
Arab va fors tillarida unlilar ikki xil – qisqa va choʻziq boʻladi. Bu tillardagi choʻziq-qisqalikning farqi mustaqil fonologik farq boʻlib, choʻziq va qisqa unliar alohida fonemalarni tashkil etadi. Lekin bu tillarda unlilarning qattiq-yumshoqligi farqlanmaydi.
Oʻzbek tiliga arabcha va forscha soʻzlar kirib kela boshlashi bilan bu soʻzlarda choʻziq va qisqa unlilarning ma’no farqlash vazifasi ham kirib keldi: ādām- odam; adam-yoʻqlik; a va ā bilan eski oʻzbek tilida mavhum otlarning birlik va koʻplik formalari farqlanadi: adab-adab, ādāb-odoblar.
Turkiy soʻzlardagi birlamchi choʻziqlik masalasi juda murakkabdir. Olimlar taxminiga koʻra juda qadimgi yozma yodgorliklari bizgacha yetib kelmagan davrlarda (umumturkiy tilda)- turkiy soʻzlarda choʻziq va qisqa unlilar farqlangan. Eski turkiy hamda eski oʻzbek tilida choʻziq va qisqa unlilarning farqlanishi, ularning fonologik ahamiyati haqida qarama-qarshi ma’lumotga egamiz. Mahmud Qoshgʻariy, Tole’ Hiraviy, Mirza Mahdiyxon va boshqa tilshunoslar choʻziq a, ba’zan choʻziq i unlisi haqida yozadilar. Mahmud Koshgʻariy a unlili soʻzlarni ikki alif bilan keltirgan.
Mahmud Koshgʻariy turkiy soʻzlarning unli tovushlarini tavsiflab shunday yozadi: «Unlilarni choʻziq yoki qisqartirib talaffuz qilish soʻzga zarar bermaydi» (MQ, I, 385). «Devon»ning boshqa bir joyida yana ham aniqroq qilib yozadi: yыgʻāch deyish ham mumkin, yыgʻach deyish ham mumkin, tānuq deyish ham, tanuq deyish ham mumkin. (MQ, II, 45). Mahmud Qoshgʻariyning bu soʻzlaridan bitta xulosa chiqarish mumkin: XI asr adabiy tilida choʻziq unlilar shu davr urugʻ-qabila tillarida bir xil boʻlmagan, ya’ni u ayrim urugʻ-qabila tillari (shevalari)da mavjud boʻlgan va ayrimlarida esa qoʻllanmagan. Ma’lumki, bu holat hozirgi oʻzbek tilida ham shunday holatdadir. Birlamchi choʻziq unlilar hozirgi oʻzbek tilining Iqon, Qorbuloq, Forish kabi shevalarida saqlanib qolgan, boshqa shevalarda esa qoʻllanmaydi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, qadimgi turkiy tilning barcha shevalarida birlamchi choʻziqlik umumtil xarakteriga ega boʻlmagan.
Alisher Navoiy eski oʻzbek tilining fonetik imkoniyatlari, she’r tuzish va qofiyalashdagi qulayliklari haqida toʻxtalib, bu tildagi unlilarning qisqa ham, choʻziq ham talaffuz etilishi she’riyat uchun qulay ekanini ta’kidlaydi. Buyuk mutafakkir, jumladan, ara soʻzini ara sifatida talaffuz etib, forscha sara, dara soʻzlari bilan ham, arā sifatida talaffuz qilib, choʻziq unlili forscha sarā, darā soʻzlari bilan ham qofiyalash mumkinligini uqtiradi (ML, 114). Alisher Navoiyning bergan ma’lumotlaridan ham qat’iy xulosa chiqarish mumkin: turkiy soʻzlarda choʻziq-qisqalik fonologik vazifani bajarmagan.
Eski oʻzbek tilidagi keyingi choʻziqlik soʻzning oʻrtasi va oxirida g, gʻ, y, h tovushlarining tushib qolishi natijasida hosil boʻlgan: bi:z-bigiz; ki:z-kigiz; qы:n-qiyin. Alisher Navoiy biz-biz (kishilik olmoshi) va bi:z-bigiz soʻzlarini zid qoʻyar ekan, mana shu keyingi choʻziqlik haqida ma’lumot beradi(ML,114).
Unlilar uygʻunligi (singarmonizm – grekcha sin - oʻxshash, harmoni - ohang) turkiy tillarning muhim fonetik xususiyatlaridandir. Unlilar uygʻunligi deb, soʻzning oʻzak va qoʻshimchalaridagi tovushlarning oʻzaro moslashishi, uygʻunlashishi, bir-biriga oʻxshash boʻlishiga aytiladi.
Unlilar uygʻunligi tanglay(palatal-velyar) va lab(labial) kabi ikki turga boʻlinadi.
Tanglay uygʻunligi. Soʻzning oʻzagida orqa qator (a,ы,o,u,a) unli boʻlsa, qoʻshimchada ham orqa qator unli, soʻzning oʻzagida old qator unli (oʻ,e,i,ү,ө,) kelsa, qoʻshimchada ham old qator unli kelishi tanglay uygʻunligi deyiladi. Misollar: atnың, kelgәn,bargʻan,ishlәr.
Eski turkiy va eski oʻzbek tillaridagi tanglay uygʻunligining oʻrta asr tilshunoslari tomonidan talqini ham diqqatga sazovordir. Mahmud Koshgʻariy turkiy soʻzlarni ikki guruhga q,gʻ li qattiq oʻzakli soʻzlar, k,g li yumshoq oʻzakli soʻzlarga boʻladi.
Lab uygʻunligi. Soʻzning oʻzagida lablangan o,ө,u,ү unlilardan biri kelsa, qoʻshimchadagi unli tovushning ham oʻzakdagi unli tovushga moslashib lablanishiga lab uygʻunligi deyiladi. Tanglay uygʻunligidan farqli oʻlaroq, lab uygʻunligi keng tarqalmagan. Misollar: qolum, kөzүm, yүzүm, tushtum.
Singarmonizm qisman undoshlarga ham aloqadordir. Old va orqa qator unlilarninguygʻunlashib kelishi soʻzlardagi undoshlar variantini tanlashga olib keladi. Masalan, boshlagʻan, kelgәn soʻzlaridagi sifatdosh qoʻshimchasining gʻ va g undoshlarda qatnashishi unlilar uygʻunligi tufaylidir. Bu, ayni zamonda, affikslarningvariantlarini koʻpaytirishga xizmat qiladi (Bu haqda morfologiya qismida bahs qilinadi)
Undoshlar taraqqiyoti. Eski oʻzbek tilidagi undoshlar tavsifi Mahmud Koshgʻariy tomonidan berilgan. Lekin bu tilshunos olim koʻrsatgan undoshlar toʻla emas. Chunki u eski oʻzbek tiliga arab va fors tillar ta’siri ostida oʻzlashgan f, x, h, j tovushlarini va ayrim boshqa tovushlarni oʻz sirasiga qoʻshmagan. Eski oʻzbek tili undoshlari qadimgi turkiy til undoshlari bilan solishtirilganda, eski oʻzbek tilida yangi undoshlar- lab-tish v va f, lab-lab v, lab-tish z, sirgʻaluvchi j, chuqur til orqa sirgʻaluvchi x, boʻgʻiz undoshi h paydo boʻlganini koʻrish mumkin. Demak, eski oʻzbek tilida quyidagi undoshlar amalda boʻlgan: b, p, f, v, m, t, d, s, z, n, r, l, sh, ¥, j, ch, k, g, q, gʻ, ң, y, x, h, ‘
Eski oʻzbek tili undoshlarini hozirgi oʻzbek tili undoshlari bilan solishtirish shuni koʻrsatadiki, oʻzbek tili tarixida undoshlar keskin sifat oʻzgarishlariga uchramagan. Undoshlarga oid oʻzgarishlar, asosan, yangi undoshlarni oʻzlashtirish va tovush almashinishlari bilan chegaralanadi, bu esa oʻzbek tili tarixida undoshlar unlilardan koʻra barqaror boʻlgan, deb xulosa chiqarish mumkin.