Esse tema: “Meni ne tınıshsızlandıradı yamasa oylandıradı?”

ESSE
Tema: “Meni ne tınıshsızlandıradı yamasa oylandıradı?”
Hárbir insan dúnyaǵa kelgennen soń, áweli, ata-anası arqalı dúnyanı tanıydı. Tórt jasar bala bir kúnde júzden artıq soraw beredi dep esaplasaq, balanıń biz jasap turǵan álem haqqındaǵı dáslepki túsinikleri ata-anadan alınadı. Lekin, tábiyattıń ózinen basqa jáne bir túsinik bar.. — “jaratıwshı”.
Men de ápiwayı bala boldım. Hárdayım anamnıń qasında júrip “ol ne?”, “bul nege onday?”, “aspan joq bolıp qalsa ne boladı?”, “hámme nárseden aldın ne bolǵan?” degen sorawlardı kúnine million márte beretuǵın edim. Anam ilajı barınsha juwap beriwge háreket etetuǵın edi, lekin hámmesine de emes...
Sonday sorawlardıń biri quday menen de baylanıslı bolǵan. Aytıwları boyınsha, men kórip turǵan nárselerdiń barlıǵın, pútkil álemdi ol jaratqan. “Quday qanday ózi? Kórinisi qanday? Erkek pe ya hayal ma? Eger ol usı álemdi jaratqan bolsa, onıń ózi qayerden?” — usı sorawlar maǵan tınıshlıq bermegen. Álbette, bunday sorawlarǵa juwap joq edi. Qosımsha, quday obrazınıń ózi de meni qorqıtqan. Awa, shın mánide qorqqanman. Ózińnen úlken, qolınan hámme nárse keletuǵın jaratılıstan qorqpay bola ma!
Shama menen, 7-8 jasar waqtımda, “O‘zbekiston” telekanalında “Olam va odam” degen kórsetiwdi kórip qaldım. Onda ilimpazlardıń astronomiya, astrofizika boyınsha hújjetli filmleri, serialları berilip barılatuǵın edi. Men qaldırmay kóretuǵın edim, men ushın bul qattı qızıq edi — kosmos meni ózine ashıq qılǵan. Sonıń menen birge, úydegilerden juwap ala almaǵan sorawlarıma usı filmler arqalı juwap alıp atırǵan edim. Usı tárizde, men dúnyalıq ilimler okeanına sińip kettim.
Oǵan bola, álemdegi hámme nárseniń háreketin túsindirip beriw múmkin: galaktikalar, juldızlar, planetalar, olardıń joldasları, jánzatlar — hámmesi anıq bir nızamlar tiykarında háreket etedi, payda boladı yamasa joq boladı.
Lekin, sol waqıtta men sezgen bir nárse — bul sol hújjetli filmlerdiń heshbirinde quday túsinigi atap ótilmegenligi boldı.. Qızıq.. “Sonda, bayaǵı anam aytqan qudaydıń álemdegi ornı qayerde?..”
Mende bul sorawǵa juwap joq edi. Sol sebepli bolsa kerek, qudaydıń bar ekenligi, onıń biziń dúnyamızǵa aralasıp, insanlardı olardıń qılǵan is-háreketleri ushın marapatlawı yamasa jazalawı haqqındaǵı isenimler, hikáyalar, shıǵarmalardan uzaqlasıp bara berdim..
Sezdińiz be? Men joqarıdaǵı qatarlardıń bárinde quday sózin paydalandım, Alla demedim? Bunıń da bir sebebi bar shıǵar..
Mektepte oqıp júrgen dáwirlerimde, 2011-jılları jaqın shıǵısta diniy ekstremizm menen baylanıslı hár túrli siyasıy waqıyalar júz berip atırǵan edi. Sol dáwirde Ózbekstannıń birinshi prezidenti dinge baylanıslı qatań siyasat alıp bardı, diniy erkinlik sheklendi, meshitlerge kiriw erkin bolmadı.
Bunday waqıtta túrli stereotipler qáliplesken edi: arabsha jazıw kórdik pe — dárriw adam qáweterlenedi, kimnińdur, ásirese jas hám orta jaslılar namaz oqıwı haqqında esitsek, hayran bolıp qaraytuǵın edik — eń keminde mende usınday jaǵdaylar bolatuǵın edi. Sonlıqtan, dinge potencial qural retinde qaradım, bul nárselerden distanciya saqlaw kerek dep esaplap keldim (12 jasar balanıń oy-pikiri).
Al, onnan soń 2016-jılı jańa prezident hákimiyatqa keldi. Siyasat sál ózgerdi. Hár túrli reformalar wáde etildi, solardıń biri diniy erkinlikti támiyinlew menen baylanıslı edi. Aha, jaqsı..
Bunnan soń, itibar berip qarasam, átirapta ibadat etiwshi (namaz oqıwshı) teńleslerim kóbeyip baratır.. qızlar xidjaptı niyetlep júr yamasa álleqashan taǵıp alǵan, Ramazan ayında mennen basqa hámme oraza tutıp atırǵan sıyaqlı.
Sonda, adamlar massalıq túrde dinniń ámellerin orınlap baslap atırǵanlıǵın kórip, men ózime soraw berdim: men ózi dinge, yaǵnıy “по умолчанию” islam dinine isenemen be ózi? Bunı ózim ushın anıqlastırıp alıw waqtı kelmedi me eken? Birneshe jıldan berli usı sorawǵa juwap izleymen.
Menińshe, bul sorawdıń juwabı bar.. Biraq, onı átiraptaǵılarǵa aytıwǵa, negedur, qorqaman. Men agnostikpen — kóp ǵana materiallardı oqıp shıǵıp túsingenim usı boldı. Qudaydıń bar ya joq ekenligine, ilahiyatqa isenim bildirmeytuǵın adamman.
Agnosticizm boyınsha, biz álemdi tolıǵınsha obyektiv kóre almaymız hám bile almaymız. Yaǵnıy, men qudaydıń joq ekenligine de isendirmeymen (ateist emespen), bar ekenligine de isenim bildire almayman (heshbir dinge isenim joq). Men ózimniń sanam shegarasında oylayman.
Basqa adamlardıń qudaydıń bar yamasa joq ekenligi tuwralı aytatuǵın barlıq pikirlerin subyektiv dep esaplayman. Kópshilik sol nársege isengeni ushın ǵana men buǵan isene almayman. Hárqanday dinde kórsetilgen quday haqqındaǵı “dáliller”di illyuziya dep qarayman. Men bularǵa erip kete almayman. Erip ketiwge, iseniwge sebep tappadım.
Mine, meni ne qıynap keledi: men ózimniń usı kózqarasımdı basqalardan jasıraman. Sebebi, konservativ jámiyette jasap atırman. Hár adımda “bizlerde onday emes” degen qatań “norma”larǵa dus kelemen. Bunday jámiyettegi adamlardıń diniy yamasa basqa máseledegi kózqarasların óziń ushın gúman astına alıw qabıl etilmeydi.
Men musılman shańaraǵında dúnyaǵa kelgenmen. Úyde yamasa miymanǵa barǵanda, awqattan soń awmin islenedi, qábristanǵa barǵanda da tap solay. Men de isleymen, lekin meniń awmin islegenim — imitaciya. Men tek ata-anam, jaqınlarımnıń kózine “jat” bolıp kórinbew ushın ǵana usılay islep júrmen. Áyne usı nárse meni házirgi waqıtta jámiyetten ruwxıy jaqtan ajıratıp tur. Bunı hátteki eń jaqın degen doslarıma aytıwǵa da qorqaman, ózimdi “изгой” seziniwden qorqaman.
Múmkin, jaqınlarımnıń bul boyınsha reakciyası men kútkenshelli bolmas, bálkim, durıs túsiner, bálkim — yaq, kim biledi deysiz..
Álbette, bul qorqıw waqtınsha qubılıs dep úmit etemen, óytkeni aldaǵı waqıtlarda men jalǵız ózim, individual turmıs tárizinde jasap kóriwdi maqset etip qoyıppan.

F.A.Á.: Daniyarov Timur Abatovich, tel: [phone]

Fakulteti, kursı: Qaraqalpaq filologiyası hám jurnalistika, 4-G kurs