Estetika estetikaning ta’rifi, mohiyati va vazifalari Estetika va uning ta’rifi

6. San’atni tasniflash printsiplari. Ob’ektiv olamdagi narsa va hodisalar turli-tuman bo’lganidek, ularning badiiy in’ikosi bo’lgan san’at ham shunchalik xilma-xil va rang-barangdir. Masalan, badiiy adabiyot, musiqa, musavvirlik, haykaltaroshlik, naqqoshlik, ashula, raqs, me’morlik, teatr, kino va boshqalar.
San’atdagi ana shu xilma-xillik va rang-baranglik madaniy borliqning ijodkori bo’lgan inson ijodiy faoliyatining tarixiy rivojlanish bosqichlarida vujudga kelgan bo’lib, ularni tasniflash masalalari bilan uzoq o’tmishdan hozirgi kungacha ko’plab mutafakkirlar, olimu fozillar shug’ullanganlar.
Masalan, qadimgi davr mutafakkiri Aristotel o’zining «Poetika» asarida san’at turlari bir-birlaridan nima bilan taqlid qilishlari, nimaga taqlid qilishlari va qanday taqlid qilishlari bilan farq qiladi¹², deya san’at turlarini tasniflashning uch mezoni — nimani aks ettirishi, qanday aks ettirishi, nimada aks ettirishi – to’g’risida to’g’ri fikr bildiradi.
XVIII asrda yashab ijod etgan frantsuz ma’rifatparvari Deni Didro (1713–1784) Aristotelning «taqlid nazariyasi»ga qo’shilgan holda, agar san’atda so’zlar orqali taqlid qilinsa – notiqlik, agar tovushlar orqali taqlid qilinsa – musiqa, ranglar orqali taqlid qilinsa – musavvirlik, yog’och, tosh, marmar va shunga o’xshash moddiy ashyolar orqali taqlid qilinsa, bunday san’at haykaltaroshlik deb ataladi¹³, degan holda san’atda so’z, musiqa, tasviriy san’at, rassomlik va haykaltaroshlik turlarini ajratadi.
Hozirgi kunda san’atni quyidagacha tasniflash mezonlari mavjud.
Birinchidan, san’atni ijtimoiy ong shakli deb bilgan holda uni aks ettirayotgan ijtimoiy borliqning mazmuniga qarab tasniflash mezoni. Bu printsipga ko’ra, san’at quyidagi turlarga ajratiladi:
– makonda mavjud bo’lgan san’at turlari – arxitektura, haykaltaroshlik, musavvirlik va boshqalar;
– zamonda mavjud bo’lgan san’at turlari – badiiy adabiyot, she’riyat, musiqa va boshqalar;
– makonda va zamonda mavjud bo’lgan san’at turlari – teatr, kino, televidenie, estrada, sirk va boshqalar.
Ikkinchidan, san’atning ob’ektiv voqelikni aks ettirishda nisbiy mustaqillikka ega ekanligiga qarab tasniflash printsipi. Unga ko’ra san’at tasviriy va ifodali turlarga bo’linadi. Tasviriy san’at turlariga – musavvirlik, haykaltaroshlik, chiziqli rasm (grafika), badiiy fotografiya (surat); ifodali san’at turlariga esa bezakli-amaliy san’at, me’morchilik san’ati va musiqa kiradi.
Uchinchidan, san’atni inson amaliy faoliyatining shakllaridan biri deb bilgan holda, tashki olamni badiiy jihatdan o’zlashtirish va o’zgartirishda qo’llaydigan moddiy-ma’naviy ashyosiga, uslublariga qarab tasniflash printsipi. Unga ko’ra san’at – amaliy, tasviriy, so’z va tomosha turlariga ajratiladi. Bunda amaliy san’at turlariga – me’morchilik, bezak, naqshlar kirsa; tasviriy san’at turlariga esa rassomlik, haykaltaroshlik, grafika, fotografiya kabilar kiradi. So’z san’ati turlariga – badiiy adabiyot, musiqa, ashula, qo’shiqlar kirsa; tomosha san’ati turlariga esa teatr, kino, sirk, televidenie kabilar kiradi.
San’atni yuqorida keltirilgan printsiplar asosida turlarga ajratish voqelikni yanada chuqurroq o’rganishni taqozo etgan holda san’at turi degan tushunchaga umumiy ta’rif berish imkoniyatini ham beradi
San’at turi deb aks etilayotgan predmetga, yaratilgan qiyofaning xarakteri va tipiga, estetik ehtiyojni qondirish usuliga, badiiy qiyofani yaratishda qo’llaydigan o’ziga xos material va qonunlariga ko’ra farqlanuvchi inson badiiy faoliyatining sohasiga aytiladi.
Xulosa qilib aytganda, san’at turlarining soni hamma vaqt ikki uzviy holatga: birinchidan, ob’ektiv olamdagi narsa, voqea, hodisa va jarayonlarning nihoyatda ko’pligi, murakkabligi, serqirraligi, turli-tumanligiga; ikkinchidan, sub’ektiv omil hisoblanmish inson his-tuyg’ulari, idrok etish qobiliyatining xilma-xil va rang-barangligiga, xayolot olamining cheksizligiga bog’liqdir.